De Gids. Jaargang 154

Hugo Verdaasdonk

De kritiek op de praktijk van het tekstgerichte onderzoek vanuit het empirisme heeft niet tot diepgaande veranderingen geleid binnen de hoofdstroom van de literatuurwetenschap. Tot de hoofdstroom behoort verreweg het grootste gedeelte van de beoefenaren van de literatuurwetenschap. Men dient ook niet te vergeten dat ontwikkelingen als de semiotiek, de narratologie, het deconstructivisme, enz. binnen de hoofdstroom waargenomen zijn als uitermate revolutionaire ontwikkelingen, en ook als zodanig gebracht zijn; maar het radicale karakter van dergelijke ontwikkelingen is louter een optisch effect. Dat blijkt ook uit de kortstondige bloei van deze stromingen. Er treedt vrij vlug een proces op waarin zij aangepast worden aan de traditionele preoccupaties van het hoofdstroomonderzoek, zodat de schijnbare breuk in continuïteit geheel wordt opgeheven.

Hoe is binnen de hoofdstroom van de literatuurwetenschap gereageerd op het verlies aan belang van het secundair onderwijs als arbeidsmarkt voor de afgestudeerden?

Onze cultuur is in hoge mate een schriftcultuur. Mondelinge en schriftelijke uitdrukkingsvaardigheden en het vermogen schriftelijk materiaal te begrijpen worden hoog gewaardeerd en gelden als de sleutel tot maatschappelijk succes. Literaire teksten worden door de beoefenaren van de hoofdstroom van de literatuurwetenschap beschouwd als de hoogste vorm van schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid; literaire teksten worden bijgevolg ook gezien als schriftelijk materiaal dat de hoogste eisen stelt aan receptieve vaardigheden. Door allerlei maatschappelijke ontwikkelingen is het culturele gedrag van Nederlanders de afgelopen dertig jaar ingrijpend veranderd. Met name aan het lezen van boeken is men minder tijd gaan besteden. In het licht hiervan is het begrijpelijk dat men binnen het wetenschappelijk onderwijs wantrouwen is gaan koesteren jegens de mate waarin het secundaire onderwijs nog het ideaal van de schriftcultuur hoog

[p. 240]

houdt. Een dergelijk wantrouwen lijkt mij de kern uit te maken van het pamflet dat Jaap Goedegebuure een jaar geleden publiceerde. De nivellering in het onderwijs, i.c. het literatuuronderwijs, wordt door hem aangemerkt als een van de belangrijkste factoren in de teruggang van de leescultuur.

Het universitaire onderwijs bracht, voor wat de letterkunde betreft, een brede basiskennis aan die onontbeerlijk werd geacht om als leraar in het secundaire onderwijs aan cultuuroverdracht te doen. Het onderzoek gold als een specialistische activiteit waarmee men uitsluitend bij vakgenoten een reputatie trachtte op te bouwen.

De daling van het aantal studenten dat belangstelling heeft voor het traditionele brede aanbod aan kennis omtrent literatuur, heeft niet tot belangrijke veranderingen - die dieper gaan dan simpele bekortingen - in de onderwijsprogramma's geleid. Wel zijn er, mede als gevolg van deze ontwikkeling, veranderingen binnen het universitaire onderzoek opgetreden. Enerzijds is er de versterkte tendens, die om begrijpelijke oorzaken vooral in andere vakken dan de neerlandistiek optreedt, om aan internationale discussies deel te nemen. Een maatschappelijke verandering als het ‘kleiner worden’ van de wereld heeft zeker ook effect gehad op de toegenomen belangstelling voor internationalisering binnen de universiteiten. Naarmate het onderwijzen van het standaardpakket aan literaire kennis minder mogelijkheden bood om zich als professioneel lid van de universitaire gemeenschap te manifesteren, is het belang van onderzoek toegenomen als middel om zich binnen de universiteit te onderscheiden. De eisen die gesteld worden aan de organisatie van het onderzoek en aan de produktiviteit zijn scherper geworden. Publiceren in buitenlandse tijdschriften, of bij buitenlandse uitgevers, is een manier om aan deze eisen te voldoen, c.q. er boven uit te gaan.

Daarnaast zijn beoefenaren van de tekstgerichte literatuurwetenschap zich in toenemende mate tot een algemeen, hoog opgeleid publiek gaan richten. Het blad Literatuur informeert een veel bredere lezerskring over onderzoek binnen de neerlandistiek dan de wetenschappelijke bladen Spektator en De Nieuwe Taalgids. Het aantal dissertaties binnen de neerlandistiek is de afgelopen jaren sterk toegenomen en ook het aantal proefschriften dat door algemene, literaire uitgevers op de markt wordt gebracht.

Bij deze gerichtheid op een breder publiek kon niet uitblijven dat ook stelling genomen werd jegens maatschappelijke en culturele zaken die dat publiek interesseerden. Het bereik van de feministische literatuurbeschouwing is veel ruimer dan alleen de groep vakgenotenspecialisten, zoals de ontvangst bewees van Maaike Meijers dissertatie De lust tot lezen. Veelal door succesvolle buitenlandse voorbeelden geïnspireerd (LeRoy Ladurie, Duby, Le Goff, Darnton) heeft een aantal literatuurwetenschappers, vaak afkomstig uit de mediëvistiek, zich toegelegd op een vorm van geschiedschrijving die veel meer maatschappelijke en culturele zaken omvat dan alleen literaire.

Uiteraard zijn ook beoefenaren van de empirische literatuurwetenschap geconfronteerd met de ongunstige maatschappelijke perspectieven voor hun afgestudeerden. Gegeven de belangstelling die studenten literatuurwetenschap, voor wat betreft hun maatschappelijke perspectieven, aan de dag leggen voor het boekenvak, culturele instellingen en leesgedrag, leveren de inzichten opgedaan in empirisch onderzoek een goed uitgangspunt om vaardigheden aan te leren waarmee functies binnen de culturele sector succesvol kunnen worden vervuld. Instellingen en bedrijven die een cultureel produkt vervaardigen en/of distribueren hebben baat bij medewerkers die, behalve Fingerspitzengefühl, ook kennis bezitten van de manier waarop hun produkten door specifieke groepen worden waargenomen en de voorwaarden waaronder afname van deze produkten plaatsvindt.

Het ligt uiteraard binnen het vermogen van het hoofdstroomonderzoek om de beschreven

[p. 241]

vakinterne en -externe ontwikkelingen tegen te gaan. Beoefenaren van de tekstgerichte literatuurwetenschap verkeren echter in een ongunstige positie om het verlies aan maatschappelijke impact op te lossen, aangewezen als zij zijn op de vanzelfsprekende maatschappelijke erkenning van hun expertise en traditie, zoals die met name in het onderwijs haar beslag kreeg.

Wanneer de universitaire literatuurbeschouwing, zoals nu gaande lijkt te zijn, in steeds grotere mate aangewezen raakt op een publiek, dat weliswaar hoog geschoold is, maar toch niet als forum van collega-specialisten kan gelden, zal dat haar institutionele continuïteit verder onder druk zetten. De toetreding tot de hoofdstroom van de literatuurwetenschap zal dan in toenemende mate open komen te staan voor degenen die geen specifieke scholing als beoefenaar van de literatuurwetenschap hebben genoten. Het als specialistisch of geavanceerd aangemerkte onderzoek zal dan door een sterk krimpende groep worden verricht, zeker naarmate de eisen aan produktiviteit en internationaal publiceren scherper zullen worden. De sterk gestegen belangstelling voor het schrijven van biografieën van literaire auteurs lijkt mij een teken te zijn van de voorspelde ontwikkeling. De auteursbiografie genoot in Nederland tot voor kort geen enkele status binnen het hoofdstroomonderzoek. Tegenwoordig wordt het genre op brede schaal beoefend - door universitaire onderzoekers, maar ook door geïnteresseerden buiten het universitaire milieu. Beide groepen publiceren hun werk via de algemene literaire uitgeverij ten gerieve van een groot publiek.

Zonder twijfel is het te gewaagd en te speculatief te veronderstellen dat het secundaire belang van analyses van literaire teksten in biografieën een late revérence is naar de methodologische kritiek die in de jaren zeventig op het hoofdstroomonderzoek is uitgeoefend. Curieus is deze coïncidentie echter wel.