De Gids. Jaargang 154

Maarten Steenmeijer

Voor de literatuurwetenschapper is de wetenschappelijkheid van zijn werk niet vanzelfsprekend, en dat is niet erg bevorderlijk voor zijn gemoedsrust. Hij voelt zich vaak een beetje ongemakkelijk, omdat hij bang is voor zijn grote broer, de exacte wetenschapper. Deze zit veel beter in zijn vel, óók wanneer hij zich vragen stelt over de grondslagen van zijn vak. Hij wijdt daarbij geen enkele gedachte aan zijn jongere broertje, laat staan dat hij de behoefte zou voelen zich met hem te vergelijken of dat hij bang voor hem zou zijn.

Hoewel het jongere broertje verstandig genoeg is om zijn gevoelens van onzekerheid en minderwaardigheid weg te drukken - zodat hij kan doen wat hij moet doen: mooie boeken over literatuur schrijven -, toch voelt hij zich vaak geroepen de fundamenten van zijn bezigheden ter discussie te stellen. Onvermijdelijk vergelijkt hij zichzelf daarbij met zijn grote broer, vooral wanneer principiële zaken als wetenschappelijkheid in het geding zijn.

Zo ook Maarten van Buuren in zijn heldere, nuttige boekje Filosofie van de algemene literatuurwetenschap, uit 1988. Hij maakt zich gelukkig weinig illusies over de exactheid van de literatuurwetenschap, maar voelt zich desalniettemin geroepen een nauwkeurige omschrijving van de wetenschappelijke status van zijn vak te geven. De literatuurwetenschap is een polyparadigmatische wetenschap, zo schrijft hij. Zij bestaat, net als de filosofie, ‘uit een verzameling heterogene benaderingen, die onder de globale noemer “denken over denken” worden samengebracht.’

Dat deze verschillende benaderingen vaak nauwelijks raakvlakken met elkaar hebben, dat ze elkaar soms in de haren vliegen en dat ze veelal in geringe mate toetsbaar zijn, dit alles heeft volgens Van Buuren zeker nadelen. Zo kost al dat gepieker over de graad van wetenschappelijkheid een hoop tijd en energie, die beter aan andere dingen kunnen worden besteed. Maar, zo schrijft hij, daar staat tegenover ‘dat de literatuurwetenschap openstaat voor nieuwe theorieën die in de normale wetenschap zouden worden geweerd of onmogelijk gemaakt.’ (nb De literatuurwetenschap is dus kennelijk geen ‘normale wetenschap’.)

Hoewel ik het jammer vind dat Van Buuren niet duidelijk maakt wat nu precies de voordelen van deze tolerante houding zijn, sluit ik me graag aan bij zijn ruimhartige opvatting van de literatuurwetenschap, die bovendien heel aardig de huidige stand van zaken op de Nederlandse universiteiten weerspiegelt. Want diversiteit is hier het parool. Hugo Verdaasdonk mag dan vanuit Tilburg al jarenlang verkondigen dat de enige échte literatuurwetenschap met haar vingers van de literaire tekst afblijft en zich uitsluitend bezighoudt met sociologische kwesties als koop- en leengedrag, redactiebeleid van literaire tijdschriften en uitgeverspolitiek, dit verhindert niet dat in datzelfde Tilburg, een paar deuren van hem van-

[p. 238]

daan, collegahoogleraar Jaap Goedegebuure permanent in zonde mag leven. Want zonder dat Verdaasdonk hem een strobreed in de weg legt, verslindt Goedegebuure met een ontembare gulzigheid de ene tekst na de andere en doet daarvan niet minder gretig verslag in zijn besprekingen, essays, lezingen en boeken, zich nauwelijks bekommerend om de vraag wat hiervan wetenschap is en wat niet. Het is maar een van de voorbeelden die laten zien dat de kleine republiek van de Nederlandse literatuurwetenschap uit vele provincies bestaat en dat deze republiek wordt bestuurd door individuen, en niet door scholen, richtingen of stromingen. En zeker niet door paradigma's, om dat lelijke woord maar eens te gebruiken. Hopelijk blijft dat zo, en leiden de plannen voor de onderzoekscholen niet tot paradigmagevechten.

De snelheid waarmee ‘paradigma's’ elkaar in - en volgens - sommige kringen opvolgen moet op zijn minst met enig wantrouwen worden bezien. Paradigma's moeten niet kunnen rekenen op een onvoorwaardelijk welkom, al was het alleen maar omdat de steeds snellere wisselingen van de wacht niet alleen te maken hebben met inhoudelijke, intrinsiek-wetenschappelijke factoren, maar ook - en misschien wel in de eerste plaats - het gevolg zijn van sociologische mechanismen. Immers, het aantal literatuurwetenschappers is de laatste decennia explosief gegroeid en de onderlinge communicatie enorm verbeterd, terwijl anderzijds de eis van originaliteit onverminderd van kracht is gebleven. Door deze omstandigheden is de behoefte aan nieuwe benaderingen - theorieën, paradigma's of hoe je ze verder ook wilt noemen - sterk toegenomen, zeker in tijden waarin de literatuur zelf geen grote aardverschuivingen teweegbrengt en dus niet alle literatuurwetenschappelijke zeilen hoeven te worden bijgezet om in haar kielzog te kunnen blijven. Vandaar dat de academische kritiek vooral de gecanoniseerde literatuur van repliek dient, telkens weer opnieuw. Dat mag niet steeds hetzelfde weerwoord zijn, en dit verklaart de grote behoefte aan nieuwe rasters om op de tekst te leggen, aan zoeklichten van steeds weer een ander merk: paradigma's.

Het is niet alleen naïef, maar ook onverstandig de ogen te sluiten voor dit soort mechanismen, omdat ze van grote invloed zijn; niet alleen op het literatuurwetenschappelijk bedrijf maar ook op de literatuurwetenschappelijke teksten, en daar gaat het tenslotte om. Er is voor Nederland extra reden zich hiervan bewust te zijn: juist omdat ons land niet toonaangevend is op het gebied van de literatuurwetenschap, is het gevoelig voor invloed van buiten. Enige reserve is dus op zijn plaats, wil Nederland geen echo van het buitenland worden.

Intussen heeft de explosieve groei van het literatuurwetenschappelijk bedrijf een bibliotheek van ongekende omvang geproduceerd, waar de ‘gewone’ lezer allang niet meer komt, waar de beginnende student met de nodige weerzin zijn intrede doet en waarvan de professionele lezer steeds moedelozer wordt. Want wil hij nu iets over een literaire tekst aan de openbaarheid prijsgeven, dan dient hij zich eerst op de hoogte te hebben gesteld van wat er in deze bibliotheek vol secundaire literatuur staat, en dat is, om meer dan één reden, een opgave die met de dag groter wordt. Is hij eigenwijs en besluit hij deze bibliotheek voorbij te wandelen, dan loopt hij het risico open deuren in te trappen, en als dat niet het geval is, dan overtreedt hij in elk geval de ongeschreven wet dat hij zich dient te voegen naar het ‘discours’ van zijn vak, met alle risico's van uitsluiting vandien.

Natuurlijk is het belangrijk op de hoogte te zijn van de secundaire literatuur: de meeste teksten van vroeger kunnen door de grote afstand niet meer zonder commentaar worden gelezen, terwijl veel moderne teksten door hun hoge moeilijkheidsgraad eveneens gebaat zijn bij geduldige, toegewijde, intelligente exegeten, die de deur naar de tekst openen. Ik kan me echter niet aan de indruk onttrekken dat dit laatste niet meer de hoogste prioriteit is voor veel literatuurwetenschappers: zij reageren niet meer in de eerste plaats op de oor-

[p. 239]

spronkelijke tekst, maar op het werk van hun collega's. Het hierboven geschetste mechanisme heeft daar alles mee te maken.

De literaire (dag- en weekblad)kritiek kent vergelijkbare (markt)mechanismen, bijvoorbeeld met betrekking tot de selectie van te bespreken teksten, de snelheid waarmee ze worden besproken en de ruimte die ze krijgen toebedeeld. Maar hier geldt nog steeds de ongeschreven wet dat de criticus reageert op de literaire tekst zelf, en niet op wat anderen daarover hebben geschreven. Hij voelt zich daarbij aan God noch gebod gebonden: hij mag in en van de tekst vinden wat hij wil. Om het duurder te zeggen: de criticus vraagt zich niet af of zijn vak poly-paradigmatisch is, hij gaat er eenvoudig vanuit dat dat zo is.

De enige voorwaarde die aan de criticus wordt gesteld is dat hij duidelijk weet te maken waarom hij vindt wat hij vindt. Dat hij daarbij in hoge mate afhankelijk is van retorische principes, mag voor de literatuurwetenschapper een probleem zijn, voor de criticus is dat altijd een vanzelfsprekendheid geweest. Even vanzelf spreekt het voor hem dat hij goed geschreven stukken aflevert en geen onnodig gebruik maakt van vakjargon. Ook dit zijn in de literatuurwetenschap nog steeds geen vanzelfsprekendheden, en dat is jammer, omdat de professionele lezer hierdoor steeds meer het contact verliest met de gewone lezer, met de criticus, en zelfs met zijn collega's. (Ik ben het overigens niet eens met het gemakzuchtige vooroordeel dat de literatuurwetenschap per definitie onleesbare teksten voortbrengt.)

De criticus heeft geen grote broer, hij is voor niemand bang. Hij heeft het lef om direct de confrontatie met een tekst aan te gaan. Dit lef zou meer moeten worden gekoesterd door de literatuurwetenschapper, die zijn tekst vaak op de teksten van zijn collega's schrijft. Hij zou zo nu en dan een onbeschreven blad moeten durven zijn, al was het alleen maar om niet te vergeten dat er vele wegen zijn die van tekst naar interpretatie leiden.