De Gids. Jaargang 154

J.J.A. Mooij

Vraag 1. zou weleens kunnen zinspelen op het streven de literatuurwetenschap te laten beantwoorden aan de strikte normen van een empirische wetenschap. In dat kader werd veel aan methodologie gedaan en men sprak over hypothesen, theorieën, wetten, controleerbaarheid, toetsing en zo meer. Het streven bestond in Nederland en Duitsland en hier en daar nog in enkele andere landen. Meestal, voor zover al naar ingrijpende verwetenschappelijking werd gestreefd, kwam de inspiratie uit andere bron: het formalisme en het structuralisme bijvoorbeeld, of de hermeneutiek, of zelfs het marxisme.

Voor zover ik kan zien is het programma in al zijn varianten mislukt. Uiteraard heeft het sporen nagelaten. Er is zelfs de zogeheten empirische literatuurwetenschap ontstaan. Een algemene herziening van het vakgebied is echter niet tot stand gekomen. Een normalisering heeft niet plaatsgehad. Men behoeft slechts de toonaangevende buitenlandse tijdschriften door te bladeren en de recente aanwinsten te bekijken om te zien dat de literatuurstudie niet uitmunt door een streng en standvastig beleid op het gebied van de methodologie. Er kan weer (of: nog altijd) veel.

Het Nederlandse landschap is iets saaier, maar in wezen niet anders. We hebben hier van de nood een deugd gemaakt door eenvoudig alles wat er aan de universiteiten aan letterkunde wordt gedaan, literatuurwetenschap te noemen. De term ‘literatuurwetenschap’ zou dus weer door het vertrouwde woord ‘letterkunde’ kunnen worden vervangen, ook in de samenstellingen (‘algemene letterkunde’, enz.). Dat impliceert natuurlijk helemaal niet dat het hier beslist om iets onwetenschappelijks gaat (sommige uitstekende wetenschappen heten trouwens al kunde, en wat geeft het dat de literatuur zelf soms zo heet?); evenmin garandeert de naam ‘literatuurwetenschap’ al wetenschappelijkheid.

De stringente betekenis leeft echter voort, helaas. Ook de vragenstellers bedoelen het kennelijk niet zo ruim, want anders zou reeds de eerste bewering van het eerste punt evident onwaar worden: er is geen sprake van dat tot voor kort volgens de meeste universitaire letterkundigen het bestaansrecht van hun vak berustte op de strikte wetenschappelijkheid ervan - ik denk zelfs niet in Nederland, laat staan in Engeland, Frankrijk of Amerika. Wat bedoelen zij echter wél, dat wil zeggen welke meerwaarde of bijzondere kwaliteit hebben zij op het oog? Het wordt er niet doorzichtiger op wanneer zij verderop juist naar landen lijken te verwijzen waar het streven naar een strikte wetenschappelijkheid geen grote rol heeft gespeeld (zoals de Verenigde Staten). Anderzijds verwijzen zij niet naar de empirische literatuurwetenschap, waar dat streven nog het duidelijkst is. En waarom zijn literatuurwetenschappelijke studies die meer op cultuurhistorische of filosofische werken dan op andere letterkundige studies lijken toch literatuurwetenschap: omdat zij door docenten in de letterkunde geschreven zijn?

Op zoek naar mogelijke beperkte betekenissen, die bedoeld kunnen zijn, kan men aan de

[p. 235]

volgende mogelijkheden denken:

a) literatuurwetenschap als tegenhanger van de literatuurgeschiedenis, als de systematische literatuurstudie naast de historische. Zo is het woord enkele decennia lang in Duitsland en Nederland gebruikt, tot in de jaren zestig. Zie nog Jauss' beroemde verhandeling Literaturgeschichte als Provokation der Literaturwissenschaft.

b) Vanaf de jaren zestig heeft dit gebruik van het woord literatuurwetenschap zich toegespitst tot wat ook ‘theoretische literatuurwetenschap’ ging heten (een onderdeel van de algemene literatuurwetenschap, samen met de vergelijkende literatuurwetenschap). Op die manier kwam de literatuurwetenschap tegenover alle bijzondere letterkundes te staan. Vaak echter werden specifieke tekstanalyses en tekstinterpretaties inbegrepen, namelijk voorzover zij volgens één of andere strenge methode waren uitgevoerd.

c) Ten derde kan het gaan om de toepassing van allerhande begrippen en methoden uit de psychologie, de psychoanalyse, de sociologie of de geschiedenis. Een vergaande vorm hiervan is de empirische literatuurwetenschap.

d) Ten slotte bestaat de mogelijkheid bij de literatuurwetenschap alle algemene en fundamentele beschouwingen over de literatuur onder te brengen voorzover in voldoende mate beredeneerd. Zij wordt dan zoiets als literatuurfilosofie.

Keren wij nu terug naar de vragenlijst. Vraag 1. verwijst naar de mislukking van de radicale verwetenschappelijking, in termen van de betekenis b en/of a. Mijn antwoord op deze vraag is: ik aanvaard die mislukking met gelatenheid, grenzend aan opluchting. Vraag 2. heeft naar mijn inschatting betrekking op uiteenlopende interdisciplinaire publikaties zowel als op allerlei speculatieve (deels verstandige, deels onverstandige) beschouwingen en op het eerherstel van de literatuurstudie in de zin van cultuurkritiek. Dat zou dan de betekenissen c en d impliceren. Mijn antwoord op de betrokken vraag is: ik acht die waarneming juist.

De feitelijke vaststellingen kloppen dus, alleen moet men die feiten niet voorstellen als één proces in de ontwikkeling van een ongedefinieerd gebleven literatuurwetenschap (en al helemaal niet als een paradigma-wisseling). Het gaat om veranderingen op verschillende gebieden binnen de letterkunde. Wat bijvoorbeeld bij vraag 2. aan de orde is, komt voor een belangrijk deel voort uit Angelsaksische tradities en uit diverse vormen van maatschappijkritiek, maar heeft met het idee van de empirische verwetenschappelijking niets te maken, ook niet als reactie daarop.

Evenzo zijn bij dit alles heel uiteenlopende factoren in het geding. Ik noem (en zie nu verder af van het terugschroeven van het ideaal van wetenschappelijkheid): 1. de noodzaak voor de humaniora zich op een actuele wijze te legitimeren. 2. het toegenomen inzicht in het machtskarakter van maatschappelijke en culturele mechanismen. 3. de overtuiging van het allesdoordringende belang van taal en taalgebruik. 4. de overtuiging van de onvermijdbaarheid van waarden en waardering. 5. de krachtige statusverhoging van de esthetica binnen de filosofie.

Dit behelst dan tegelijk mijn antwoord op vraag 3. Vraag 4. beantwoord ik door de moraal van het bovenstaande te verwoorden. De studie van de letterkunde maakt zich weer breed - van strikt wetenschappelijk tot speculatief en van waardevrij tot waardegeladen, daarbij geïnspireerd vanuit een menigte belendende vakgebieden. Laten we haar die kans geven en tegelijk bevorderen dat het zo goed mogelijk gebeurt. Zorgvuldigheid en kritisch verstand sluiten interessantheid, gevarieerdheid en diepgang niet uit.