De Gids. Jaargang 154

Politiek leven
Herman de Lange
Een beschouwing over politiek en militair geweld in de Sovjetunie

In de internationale politiek is de kunst van het op het juiste moment afwachten en het tijdig handelen weinig verbreid. Op beslissende momenten treuzelen politici en regeringen. Daarentegen handelen ze op tijdstippen waarop een herbezinning op de situatie en het beleid meer dan noodzakelijk is. Toen West-Europa en de Verenigde Staten het initiatief moesten nemen in hun buitenlandse politiek ten opzichte van de Sovjetunie, hebben zij vooral afgewacht. Tussen 1988-1990 hadden de westerse regeringen via verschillende wegen en op meer niveaus de regering Gorbatsjov te hulp moeten komen. Men had hulpplannen moeten maken om de Sovjetunie zoveel politieke, culturele en sociale stabiliteit te geven dat bestaande en opkomende tendenties tot radicalisme, extremisme, gewelddadigheid, onnodige splijting en verdeeldheid en oorlog van allen tegen allen zouden worden ingetoomd. Inderdaad een hulpverlening aan een voormalig politieke tegenstander of vijand die de geschiedenis nog nooit heeft gezien. Wat Gorbatsjov en zijn medestanders in hun buitenlandse en internationale politiek in de periode 1985-1990 hebben veranderd, is evenzeer in de geschiedenis uniek en ongehoord. Nog nooit heeft een imperium of een grote mogendheid vrijwillig, zonder druk van buitenaf en zonder binnenlandse politieke noodzaak op een dergelijke schaal een politiek van disengagement toegepast. De keuze voor afwachten en passiviteit heeft er inmiddels toe geleid dat kostbare tijd is verknoeid om de wereldpolitiek en de internationale betrekkingen te hervormen. Na tientallen jaren van politiek immobilisme als gevolg van de Koude Oorlog en de bewapeningswedloop tussen Oost en West bestond er nu een goede gelegenheid de internationale verhoudingen in overeenstemming te brengen met de nieuwe, democratische rechtsorde. Een voorwaarde om deze doeleinden een klein beetje te verwerkelijken was veelzijdige en ingenieuze hulp aan de Sovjetunie geweest. Deze hulpverlening zou gericht zijn op het versterken van de maatschappelijke stabiliteit binnen de vele staten en maatschappijen van de Sovjetunie, zodat de grondslagen voor een democratische en geweldloze hervorming van deze maatschappijen konden worden gelegd.

Politici, journalisten en wetenschapsbeoefenaren hebben in deze beslissende jaren allerlei

[p. 133]

drogredenen bedacht om de afwachtende houding van het Westen te rechtvaardigen. Met verhalen als ‘je helpt je oude en toekomstige tegenstander toch niet’ en ‘waarom zou men moeten helpen als de ondergang van de Sovjetunie toch zeker is’ werd kortzichtigheid verheven tot politieke wijsheid. Dit was het zoveelste voorbeeld van korte termijn-politiek. De schijn leek de voorstanders van uitstel en afwachten gelijk te geven. Werden de onmiddellijke belangen van het Westen niet het beste gediend met dit beleid? Want men hoefde nu in een toekomst die onzeker is, niet te investeren. Bovendien kreeg men elke dag om niet verrassingen geschonken. Kennelijk hoefde men de Russische regering niet te belonen en met concessies tegemoet te komen. Er ontstond geleidelijk een houding die gekenmerkt werd door het geloof dat alle problemen in de wereldpolitiek vanzelf wel zouden worden opgelost. De Amerikaan Francis Fukuyama bedacht voor deze rooskleurige toekomst het epiteton ‘Het einde van de geschiedenis’. Gecombineerd met de stelling dat de politieke ideologieën ook al op hun retour waren, werd nu de suggestie gewekt dat binnenkort het einde van de politiek zou aanbreken. Politiek zou neerkomen op bestuurskunde en toepassing van beleidsadviezen. Conflicten, belangenstrijd, alternatieven en kiezen en delen zouden niet langer aan de orde van de dag zijn. Min of meer automatisch werkende mechanismen zouden maatschappelijke orde en stabiliteit, vrede - binnen en tussen maatschappijen en staten - en economische vooruitgang scheppen en veroorzaken. Zouden deze veelbelovende perspectieven uiteindelijk niets anders zijn dan zelfbedrog en wonderolie, dan was er nog altijd de geruststellende constatering dat het Westen de Koude Oorlog had gewonnen en dat dus de Sovjetunie als verliezende partij uit elkaar zou vallen en aan internationale invloed en prestige zou verliezen. Dit wensdenken werd dikwijls gecombineerd met pseudomorele politieke uitspraken over het Sovjetrijk. Dat was volgens deze opvatting nu eenmaal het laatste koloniale en imperialistische rijk dat nog niet gedekoloniseerd was. Lag het niet in de lijn van de historische ontwikkeling dat de Sovjetunie nu ook aan dit proces zou worden onderworpen? De politiek van het Westen was goeddeels ingegeven door een soort politiek egoïsme en door eenzijdige perspectieven. Gebrekkige democratische herstructurering werd niet beloond en ontmoette vaak schijnheilige kritiek. Alleen processen, ontwikkelingen en besluiten die mogelijk de ondergang of desintegratie van de Sovjetunie naderbij brachten, konden op sympathie van de zijde van het Westen rekenen. Men realiseerde zich niet dat de dekolonisatie van en binnen het Sovjet-rijk zou leiden tot het voorkomen van gebeurtenissen die op Corsica, in Noord-Ierland, in Baskenland, in mindere mate in Catalonië en tenslotte in België zijn uitgemond in etnische conflicten, hevige strijd over regionale belangen en politiek, rivaliteit tussen taalkundige en culturele minderheden en tenslotte politiek geweld en terrorisme. Wanneer dat het toekomstig lot zal zijn van de volkeren, maatschappijen en staten in het Sovjet-rijk, lijkt de toekomst nog draaglijk. Wanneer het voorbeeld echter de dekolonisatieprocessen in Afrika zijn, bestaat het gevaar dat extremistische nationalistische bewegingen steeds meer in aanvaring komen met etatistische en conservatieve organisaties zoals de communistische partij, de kgb en de strijdkrachten die de eenheid van de Sovjetunie bepleiten en ook met behulp van geweldsmiddelen zullen nastreven.

Het is natuurlijk overdreven te stellen dat het Westen op een wezenlijke wijze had kunnen bijdragen tot het versterken van de democratie binnen de Sovjetunie. Toch had het Westen in de achter ons liggende periode op dit terrein meer kunnen doen dan het in werkelijkheid heeft gedaan. Het heeft eigenlijk niets gedaan, zelfs geen acties en activiteiten ondernomen die niets kosten. Het bewijs voor deze stelling ontleen ik aan de ontwapeningsdiplomatie van het Westen. Tussen 1988 en nu is er wel vooruitgang geboekt op het gebied van wapenbeheersing, ontwapening, ontwa-

[p. 134]

peningsinspectie en verificatie van verdragen, maar het aantal verdragen op het gebied van nucleaire en conventionele ontwapening dat is afgesloten en bezegeld, is gezien de geboden kansen bedroevend gering. In 1988 heeft de scheidende Amerikaanse regering Reagan het ontwapeningsoverleg met de Sovjetunie niet de hoogste prioriteit verleend. De nieuwe regering Bush liet in het daaropvolgende jaar kostbare maanden verlopen en vervolgens werd de ontwapeningspolitiek overschaduwd door de politieke gebeurtenissen in Midden-Europa. Toen is kennelijk het bijgeloof ontstaan dat in de internationale politiek alle problemen vanzelf wel zullen worden opgelost en dat het Westen tegenover het inkrimpende rijk van de Sovjetunie alleen maar onverzettelijkheid moet tonen om alle verlangens ingewilligd te krijgen. Ook in de internationale politiek blijft de stelregel van ‘do ut des’ en ‘quid pro quo’ bestaan. Wederkerigheid maakt deel uit van de hogere omgangsregels in de internationale politiek. Gorbatsjov heeft al heel vroeg op deze regel gezinspeeld toen hij de betrekkingen tussen staten op het niveau van veiligheid, cultuur, economie en milieu interdependent noemde. De veiligheid van de Sovjetunie is naar zijn mening niet langer een puur unilaterale en nationale aangelegenheid van de Sovjetunie zelf, maar volgens de regels van de theorie van de gemeenschappelijke veiligheid een doelstelling die Oost en West gelijkelijk moeten nastreven. Het bevorderen van een nieuwe politieke, economische, sociale en etnische stabiliteit in de Sovjetunie is in de eerste plaats een taak en doelstelling van de Russische binnenlandse politiek. Wanneer het Russische rijk echter te maken zou krijgen met ernstige binnenlandse politieke en nationalistische verstoringen, zou dit na verloop van tijd ook gevolgen hebben voor de veiligheid van het Westen en de stabiliteit in Europa. Een westerse politiek die etnische conflicten indirect aanmoedigt door een willig oor te lenen aan allerlei nationalistische afscheidings- en bevrijdingsbewegingen, kan per slot van rekening met hoogst onaangename gevolgen geconfronteerd worden. Het voordeel dat wordt behaald door met behulp van Beëlzebub de duivel (wanneer men de Sovjetunie op deze manier nog kan omschrijven) uit te drijven, zou snel verdwijnen.

Intussen is er door eenheden van de strijdkrachten van de Sovjetunie gelegerd in Litouwen, geweld gebruikt tegen Litouwse nationalisten en demonstranten. Er zijn in het weekend van 12-13 januari ongeveer 14 doden gevallen. Dit geweld is afkeurenswaardig en vormt de inleiding tot een reeks noodlottige politieke ontwikkelingen en verwikkelingen. Het zijn 14 doden te veel. Het is juist dat regeringen en mensen in Europa en ook Rusland tegen dit militair geweld protesteren. Niettemin geloof ik dat de reacties van de politiek en het publiek in West-Europa een onbekookte, willekeurige en selectieve indruk maken. Nog geen twee maanden geleden vierde de politiek in Parijs officieel het einde van de Koude Oorlog. Op dat moment waren de ontwikkelingen in de Sovjetunie al tamelijk onbeheersbaar geworden en kon de vraag gesteld worden of Gorbatsjov en de zijnen hun geleidelijke en voorzichtige politiek van hervorming en economische herstructurering nog wel zouden kunnen uitvoeren. West-Europa beperkte zich ook nu weer in dit cvse-kader tot goede voornemens. Toen bijna een maand later de Russische minister van buitenlandse zaken, Sjevardnadze, zijn aftreden bekend maakte en als reden opgaf dat er gevaar voor dictatuur in de Sovjetunie dreigde, reageerden de regeringen in West-Europa en de Verenigde Staten bezorgd, maar geen enkele regering ondernam stappen die bijvoorbeeld hadden kunnen bijdragen tot het afwenden van dat gevaar. Integendeel: terwijl men zijn meeleven en instemming met de perestrojka-politiek van Gorbatsjov herhaalde, liet men van de andere kant weten dat de voortschrijdende desintegratie van de Sovjetunie het gevolg is geweest van het falende politieke en economische beleid van Gorbatsjov. Bovendien liet het Westen merken dat het de doelstellingen van de nationale onafhankelijkheidsbewegingen in de Sovjet-

[p. 135]

unie met grote welwillendheid bekeek. In wezen toonde het merendeel van de Westeuropese politici zich onverschillig tegenover het politieke faillissement van Gorbatsjov.

Dankbaarheid is een deugd die in de internationale politiek zelden voorkomt. President Bush die met kerstmis 1989 een militaire actie tegen de Panamese dictator Noriega ondernam, welke honderden levens kostte en in elk geval als politieke operatie in strijd was met de regels van het volkenrecht, ondervond nauwelijks kritiek van Moskou. Ook de bondgenoten van de Verenigde Staten zwegen. Voordat de feiten over het geweld in Vilnius bekend waren, stonden politieke leiders, woordvoerders en journalisten al met hun oordeel klaar: het einde van de perestrojka en democratie in de Sovjetunie, het begin van een nieuwe stalinistische dictatuur, een verslechtering van de betrekkingen met het Westen en mogelijk in de toekomst een nieuw Koude Oorlog-conflict. Verschillende politici en opinieleiders meenden dat de economische hulp van het Westen aan de Sovjetunie zou moeten worden opgeschort. Men kan deze oordelen en uitspraken bezien als een voorbeeld van selectieve verontwaardiging. Wat de Sovjet-strijdkrachten in Vilnius hebben uitgespookt, is op geen enkele manier goed te praten. Maar waarom reageert het Westen bijvoorbeeld niet op etnisch geweld in Georgië, waar minderheden niet door de Sovjetunie maar door de nationalistische Georgiërs worden onderdrukt? Waarom wordt er geen behoorlijke analyse van de situatie en van de nationale en etnische verhoudingen gemaakt? Overigens zouden een beschrijving en inventarisatie van extremistische groeperingen binnen de Sovjetunie erg nuttig zijn. In een dergelijk overzicht passen behalve extremistische afscheidingsbewegingen ook conservatieve communistische restgroepen, delen van de kgb en strijdmachtonderdelen die de huismacht gaan vormen van eventuele lokale warlords. In de houding van de Westeuropese en Amerikaanse politiek bespeur ik een in wezen onverzoenlijke en Russiafobe houding ten opzichte van de Sovjetunie. Het communisme is de schuld van alle kwalen en dus moeten het land en de bevolking boeten voor de vroegere misdaden en misrekeningen van de communisten. Echte politieke hulp van de zijde van het Westen zou toch veel te ver gaan. Als alibi zijn particuliere hulpcampagnes in enkele Westeuropese landen begonnen. Deze zijn goed bedoeld, maar ze beledigen in wezen de Russische mensen, om maar te zwijgen van de perestrojka-politici.

De hierboven beschreven selectieve verontwaardiging is geheel en al éénzijdig. Dat wordt duidelijk wanneer men zich het feit voor ogen stelt dat de staten en maatschappijen in West-Europa zich ten doel hebben gesteld een nieuw en verenigd Europa te stichten waarin nationale eigenschappen, talen, culturen en belangen geen splijtstof meer zullen vormen, maar de essentiële bouwstenen van het nieuwe Europese huis worden. Tegelijkertijd kiezen diezelfde Westeuropese staten en regeringen impliciet partij voor afscheidingsbewegingen en nationalistische politieke groeperingen die het bestaande Sovjet-rijk willen verdelen zonder dat er goede afspraken bestaan over de boedelscheiding en de interimperiode waarin verscheidenheid en samenwerking gestalte moeten krijgen. Om het eens heel scherp te zeggen: wat zou het Westen doen wanneer Moskou Bretagne, Wales, Schotland, Ierland, Baskenland, Catalonië, Corsica, Beieren, Slowakije etcetera zou oproepen zich van hun moederland af te scheiden en in Moskou alvast diplomatieke missies te vestigen?

Toen de tijd voor West-Europa en Amerika was aangebroken om te gaan handelen, bepaalde men zich tot een politiek van vertraging en uitstel. Dit blijkt zeer duidelijk uit de lotgevallen van de ontwapeningsdiplomatie. Mogelijk zullen de verdragen over kernwapens en raketten, ruimtewapens en andere wapensystemen opgeschort worden. Het is ook denkbaar dat er verdragen zullen worden gesloten met minimale resultaten. Het uitstel op dit gebied kan ook leiden tot afstel. De ruimte in de buitenlandse politiek wordt misschien niet meer gebruikt, omdat het Westen naar de nog

[p. 136]

altijd omvangrijke militaire vermogens van de Sovjetunie zal wijzen en uit de militaire operaties en gewelddaden van de Sovjet-strijdkrachten in eigen land de conclusie zal trekken dat een omvangrijke defensie noodzakelijk is. Daarmee is de politiek van ontwapening en wapenbeheersing opnieuw op de laatste plaats gekomen. Een dergelijk toekomstscenario ziet er niet eens zo verschrikkelijk uit, want het klinkt ons vertrouwd in de oren. Het is de toon geweest van de Koude Oorlog. Veel erger is een toekomst waarin de Sovjetunie geheel en al desintegreert, in burgeroorlogen terechtkomt en delen van het vroegere rijk geleid worden door warlords, despoten en andere machthebbers. Een dergelijke situatie kan de veiligheid van Midden- en West-Europa bedreigen. Daarmee kan ook de economische toekomst van het gehele continent gevaar lopen, omdat enerzijds allerlei wezenlijke milieuvraagstukken niet worden opgelost en anderzijds de omschakeling op nieuwe, schone, milieuvriendelijke en mensvriendelijke industrieën en economische activiteiten niet snel en grondig genoeg geschiedt omdat de middelen die daarvoor vereist zijn, niet in Midden- en Oost-Europa verdiend kunnen worden. Daarmee is nogmaals gezegd hoe wederzijds afhankelijk de landen in Europa zijn. Juist dit feit maakt duidelijk dat de politiek van uitstel en afwachten in de jaren 1988-1990 en op dit moment van voorbarige verbale en symbolische acties tegen de Sovjetunie de toestand alleen maar verergert. Met behulp van een schreeuwerige moraal concreet politiek verzuim en onvermogen willen toedekken, verergert alleen maar de problemen en verkleint de kans dat gematigde leiders binnen het Sovjet-rijk alsnog met het Westen gaan samenwerken om hun diverse maatschappijen en staten enige stabiliteit te verlenen. De periode 1988-1990 is een schoolvoorbeeld van de risico's die de internationale politiek loopt wanneer geen realistisch beleid wordt gevoerd. Dit wil zeggen: er wordt op tijd gehandeld en op andere momenten worden terughoudendheid en afwachten betracht. Dit schoolvoorbeeld is echter concrete politiek waarin beslist wordt over leven, dood en welzijn van miljoenen mensen, vele maatschappijen en tientallen volkeren.