De Gids. Jaargang 154

Jos Joosten
Alles wat goed, mooi en waar is

Op een van haar laatste singles geeft Madonna te kennen pas over de toppen van het genot te gaan als ze flink langs haar kont krijgt. De tekst van het nummer is geen hommage aan het oeuvre van De Sade; evenmin hoeft een artikel gewijd te worden aan thematische verwantschappen met het werk van Gerard Reve. Madonna maakte een pulpprodukt en veel woorden hoeven daaraan niet te worden vuilgemaakt.

Het bovenstaande had ook met betrekking tot een willekeurige nieuwe uitgave van het type Bouquet-reeks geschreven kunnen worden. Dat gebeurt niet en dat hoeft ook niet, want voor een mens van goede smaak liggen met betrekking tot dat genre de verhoudingen duidelijk. De grens tussen leegheid en literatuur is tamelijk onbetwist, ondanks vele kilo's theorievorming over de precieze marge. Dat hetzelfde onderscheid te maken is binnen de popmuziek, en meteen daarmee ook voor de teksten ervan, is daarentegen nauwelijks geaccepteerd.

De moeite om serieus over iets anders dan de popmuziek als geheel te praten is zelden genomen. Misschien komt dat omdat het begrip zélf eigenlijk al verkeerd is. Het is een woord dat ik persoonlijk in elk geval zelden de huig

[p. 49]

laat passeren. Alleen een schoolpastor gebruikt het nog na twee biertjes, in een bui van uiterste vlotheid ter verbroedering met leerlingen op een schoolfeestje. ‘Ik mag zo nu en dan ook best graag eens luisteren naar een stukje popmuziek.’ Afgezien van dat persoonlijke bezwaar is vervelender dat het begrip zo'n beetje alles beslaat tussen oude blues en de nieuwste hip-hop. Het domein ervan is bepaald niet scherp afgegrensd. Het woord stamt uit een grijs verleden als afkorting van ‘populaire muziek’. Maar: alle populaire muziek is geen pop (denk aan James Last) en alle pop is niet populair (denk aan zovele anderen). Daarbij komen nog moeilijker te plaatsen gevallen zoals bijvoorbeeld het werk van Jacques Brel of van toneelgroep Hauser Orkater en zijn opvolgers.

Ik zal me desondanks in het hierna volgende op praktische gronden blijven bedienen van het woord popmuziek.

De complexiteit binnen de popmuziek wordt er niet minder op wanneer je je beperkt tot de teksten van de popsongs (nog zo'n woord), waar het hier vooral over gaat.

Kun je met betrekking tot zo'n complex en vaag begrip als popmuziek nog spreken over de teksten ervan? Nee dus. Wanneer je in een geletterd gezelschap hardop zegt dat er songteksten zijn die serieus genomen mogen worden, krijg je hooguit het verzoek wat mooie passages uit de verzamelde Annie Schilder te declameren. In het beste geval is er een goedwillende late dertiger die zegt dat het belang van Dylan (Bob) toch vooral niet onderschat moet worden. Tot het constateren van de belangrijkste misvatting komt het niettemin nooit, namelijk dat popmuziek een even algemeen, dus weinigzeggend, begrip is als boeken. Welk gedeelte van al het bedrukte en gebundelde papier mag men per saldo literatuur noemen? En wat is er uiteindelijk van die gecanoniseerde boeken nog echt blijvend? De hoeveelheid songteksten die de moeite waard is, verhoudt zich identiek tot het geheel van popmuziek.

De manier waarop men direct overgaat het genre negatief te typeren naar zijn zwakste schakel, en vooral ook te wijzen op een prominente aanwezigheid ervan, zou bij geen enkele andere kunstuiting denkbaar zijn. De manier waarop een nieuw cultuurgoed bejegend wordt door de letterheren en -dames getuigt in feite van sterk conservatisme of op zijn minst arrivisme.

Maar bestaat er wel een verhouding tussen popmuziek en de gevestigde cultuur? Ik denk dat je de manier waarop een enigszins cultureel gevormde jongere tot plusminus 1965 dweepte met zijn schrijvers en dichters, er passages van uit het hoofd kende, er citaten van aanhaalde in toepasselijke situaties en er de eenzaamheid mee buiten de muren van zijn kamertje hield, ten dele kunt vergelijken met de wijze waarop popmuziek en de teksten sinds die tijd ‘beleefd’ worden. Popmuziek en songteksten zijn een deel van de culturele ontwikkeling van een nieuwe generatie: mensen die nooit een tijd hebben gekend waarin er géén popmuziek was. Voor die groep, waar ikzelf ook bijhoor, is zij tot vanzelfsprekend en volledig geaccepteerd bestanddeel van de culturele bagage geworden. Een fenomeen dat zich de afgelopen decennia heeft verzekerd van een steeds vastere plaats in de maatschappij zal noodzakelijkerwijze steeds vaker zijn neerslag krijgen in de literatuur. En niet alleen zoals de walkman en de tekstverwerker als decor aanwezig zullen gaan zijn, maar juist extra, omdat popmuziek een nieuw scheppend, artistiek fenomeen betreft.

Als Herman Brusselmans een tekst van Morrisey aanhaalt of F. Springer figuren in een roman laat luisteren naar Procol Harum en The Eagles zegt dat wat. Het is me vertrouwd als deel van mijn culturele achtergrond, ik kan het plaatsen en het draagt bij tot inzicht in achtergronden van schrijver en werk. Het is voor mij dan ook helemaal niet vreemd wanneer de in 1961 geboren Nachoen M. Wijnberg in zijn bundel De simulatie van de schepping (1989) Lennon en McCartney als volgt omschrijft: ‘Zij zijn de leiders van de generatie / en de verzamelplaats van gevoel en inzicht / van de gehele generatie.’ De twee

[p. 50]

Beatles zijn in zijn bundel onderwerp naast mensen als Marcel Proust, Bertrand Russell en Friedrich Nietzsche.

Zo ook de manier waarop in Hans Kloos' bundel Voor Mevr. en Mr. Naaktgeboren (1988) invloeden en vertalingen van Zweedse poëzie, T.S. Eliot, de dichter Slauerhoff, maar ook Randy Newman, Suzanne Vega en Prince samengaan. Dat vind ik alleen al interessant vanwege de eigentijdsheid. Ik ken geen Zweedse poëzie en van Randy Newman houd ik helemaal niet, maar dit samenstel van culturele invloeden is volgens mij illustratief voor de culturele achtergrond van de enigszins geletterde leeftijdgenoten van schrijver dezes. En daarbij hoort een tamelijk probleemloos samengaan van de, laat ons zeggen, geschreven en - in eerste instantie - gezongen poëzie. Zeg me van welke muziek u houdt en ik zeg u wie u bent.

De lijn van contacten tussen songteksten en literatuur, intussen, is verder door te trekken. Vanaf het moment dat popmuziek meer werd dan voortbrengsel uit Amerikaanse tekstfabrieken is ook binnen de kunstvorm zélf de band met de ‘gevestigde’ kunsten steeds aanwezig geweest. Ik noem dan alleen maar Nick Cave en Anne Clarke die zichzelf als literaire schrijvers beschouwen. Maar ook Ian Curtis, Morrisey en met name de volgens mij als ‘serieus’ dichter geheel ten onrechte nooit genoemde Matt Johnson (van The The) maken werk dat zeker als literatuur beschouwd zou kunnen worden, en dat vooral ook verdient.

Ook door kunstenaars die niet primair uit de popmuziek stammen worden activiteiten op dit gebied serieuzer genomen. Of het nou gaat om, bijvoorbeeld, wijlen de dichter/vertaler Pé Hawinkels als tekstschrijver voor Herman Brood, om Brood zelf als all-round kunstenaar of, verder van huis, om Andy Warhol met John Cale en Lou Reed. En als zo vaak blijven de beschouwers achter bij het beschouwde: popmuziek blijft enigszins lacherig en laatdunkend benaderd worden.

Geheel in die lijn is het even inhoudsloze als grappig geschreven artikel over ‘Het gemankeerde huwelijk tussen rock en literatuur’ dat René Zwaap in de Groene Amsterdammer van 30 mei 1990 publiceerde. Bij gebrek aan meer weerklank werd het anderhalve maand later door het blad zelf maar als ‘geruchtmakend’ gekarakteriseerd. Meer om het lijf krijgt het daardoor niet. Het hele artikel is in feite terug te brengen tot de ene stelling: ‘Zodra er een literaire analyse aan te pas komt en de tekst wordt geïsoleerd van de muzikale setting en de klank van de stem, is het gedaan.’ Is dat nou zo? Het is een argument dat je vaker leest en hoort, maar dat niet zo veel hout snijdt. Alle dikke geleerde boeken over middeleeuwse poëzie moeten het stellen zonder de muziale setting en de klank van de stem die erbij hoorde. Net als, geheel willekeurig voorbeeld, interpretaties van de Lieder, Gedichte und Chöre van de grote Duitse songwriter Bertolt Brecht. De stelling houdt strikt genomen ook in dat studies over de literatuur uit de klassieke oudheid, die hardop gelezen werd, helemaal niet meer geschreven kunnen worden. Toneel vanaf de oorsprong tot heden zou geen onderwerp meer kunnen zijn, tenzij je alleen nog maar over de uitvoeringen schrijft.

Waarom worden de songteksten eindelijk niet als een nieuwe volwaardige kunstvorm gezien naast alle bovengenoemde die zich wel in ernstige studie mogen verheugen? Misschien wel omdat het niet zo simpel ligt: niet alle songteksten zijn literatuur. Helaas, en dat is ook een probleem buiten het domein van songteksten, is niet alles wat er maar de uiterlijke trekken van vertoont een gedicht. Laat staan een goed gedicht. Hoewel dit zo voor de hand liggend lijkt, is het juist het grootste misverstand in de luttele malen dat er serieus aandacht aan de inhoud van songteksten wordt besteed.

Rondom het boek bevindt zich een infrastructuur van dagbladcritici, analytici en vele andere bestuderenden die op alle mogelijke wijze kond (willen) doen van hun bevindingen. Zo is in de loop van vele eeuwen een canon ontstaan, een corpus van boeken die goed zijn, tegenover heel veel andere die erbuiten vallen. Ondanks steeds veranderende benaderings-

[p. 51]

wijzen van literatuur en wijzigende esthetische opvattingen in het algemeen, heeft die weten voort te bestaan. In dat geheel van literaire teksten zit zo'n verscheidenheid en complexiteit dat op dit moment niemand het zelfs nog aandurft de literatuurgeschiedenis van Nederland van deze eeuw op zijn eentje te schrijven, zonder daarop te anticiperen met duizend voorbehouden.

Een zorgvuldige behandeling, het scheiden van bokken en schapen, vergelijkbaar met het ‘literair forum’ zou op zich ook voor songteksten niet misplaatst zijn. Want dezelfde problemen die met betrekking tot andere literaire teksten rijzen, gelden ook voor de enorme verzameling teksten die de popmuziek inmiddels heeft opgeleverd. En al zijn de meeste vragen in de literatuur nog steeds niet beantwoord: met betrekking tot teksten in de popmuziek zijn ze nog niet eens gesteld. Daarom zou ik willen pleiten voor een bestudering van songteksten en popmuziek als cultureel fenomeen met inachtneming van de eigen esthetische wetten die erin gelden.

Voor de culturele of literaire eigenschappen van songteksten is tot nog toe slechts sporadisch aandacht geweest. In de bekendste Nederlandse literaire tijdschriften is het aantal artikelen dat een nadere beschouwing pretendeerde te zijn van songteksten, op het handje van een houthakker te tellen. Het oudste is van Jan Stroop en verscheen in 1974 in De Gids. Zijn intentie om popmuziek als romantisch fenomeen te interpreteren lijdt mijns inziens alleen al schipbreuk vanwege de volstrekt a-selecte manier waarop te pas en te onpas teksten van groepen uit hun verband worden gerukt en gebruikt om zijn stelling inhoud te geven. Op geen enkele wijze definieert hij waarom hij juist de groepen behandelt die hij behandelt. Twee criteria lijken slechts te gelden: het moet popmuziek zijn en tekst hebben. De vraag naar de intrinsieke waarde van de teksten zelf wordt niet gesteld. Terwijl dat bij iedere literaire analyse, al dan niet impliciet, zo'n beetje de eerste voorwaarde is.

Dat is het tekort dat steeds opduikt bij de weinige keren dat er vanuit de min of meer officiële hoek aandacht komt voor popmuziek en teksten. De popmuziek als geheel wordt dan als fenomeen aangedragen, terwijl dat nu juist niet bestaat. Door zijn grote differentiatie heeft de popmuziek een eigen esthetica, en wanneer dat niet in eerste instantie in het achterhoofd wordt gehouden, is iedere poging tot aandacht volgens mij vergeefs. Dan blijft die zoiets als een Eskimo die de geschiedenis van de wereldliteratuur wil schrijven en voor de paragraaf Nederlandse letterkunde alleen H.K. Poot en Toon Hermans noemt.

Dit blijkt ook uit het artikel dat Hans van Stralen in het maartnummer 1989 van Maatstaf publiceerde over ‘Hardrock-lyriek als zwart-romantisch fenomeen’. Een stuk waarmee hij een zeer betrekkelijke dienst bewees aan het serieus nemen van teksten. Vier pagina's lang speurneust hij in songteksten van heavy metal-groepen naar kenmerken in de teksten die ook voorkomen in de zwarte Romantiek, begin vorige eeuw. Van Stralen kent zijn klassieken en strooit behalve met citaten van ac/dc tot Zeppelin en weer terug ook met wat Keats, Schopenhauer en De Sade, om uiteindelijk te concluderen: ‘Was in de zwarte Romantiek het ressentimentsdenken nog nauwelijks aan de orde en zocht de kunstenaar destijds toch ook oprecht naar de waardevolle momenten in zijn gedesoriënteerde wereld, dan zien we dat in de heavy metal-lyriek bijna uitsluitend met gezwollen termen ontzag wordt afgedwongen.’ Nou, daar sta ik van te kijken. Iedereen met een minimum aan goede smaak kan de kitscherigheid van de heavy metal zó vaststellen; de auteur moet daarvoor eerst even langswippen bij De Sade, Schopenhauer en de Romantiek. ‘Alleen hij die van analyseren afziet en zich door het muzikale geweld laat imponeren kan wellicht de zwarte hemel betreden en de extase beleven,’ zo besluit Van Stralen. Dan vraag ik me allereerst af waarom hij die analyse dan wél geschreven heeft en wijs ik de lezer vervolgens graag op zijn eigen terminologie. Pas dan verbaas ik me over de echte inhoudsloosheid van dit stuk.

[p. 52]

Over welke andere culturele uitingsvorm zou zo'n artikel kunnen verschijnen? Geen enkele beschouwer van schilderkunst zou toch een serieus stuk schrijven (en publiceren) over invloeden van zeventiende-eeuwse Hollandse Meesters op het zigeunerinnetje met de betraande wang, of over Vervreemdingseffecten in het toneelwerk van John Lanting? Overal liggen de normen van kwaliteit vast. Dat wil zeggen: natuurlijk binnen de marges. Maar waarom houdt dat bij popmuziek in dat of alles of niets bekeken wordt?

De ongetwijfeld zeer goed bedoelende Willem van Toorn slaat een vergelijkbare plank mis. In zijn bloemlezing Ooitgedicht uit 1985 vindt de nietsvermoedende lezer zowaar zomaar ineens Jackson Browne, Paul Simon en Bruce Springsteen tussen de keur van internationale poëten. Over wat voor criteria aan deze keuze ten grondslag hebben gelegen valt weinig te zeggen. Waarschijnlijk was het motto ‘moet kunnen’. Tenminste: dat neem ik aan, want een verantwoording gaat aan dit ‘groot aantal gedichten verzameld in een boek’ niet vooraf. Het enige wat je eruit kunt vaststellen is dat Van Toorn na 1977 nauwelijks meer een platenzaak is binnengestapt. Wat zijn bloemlezing dientengevolge oplevert zijn jammer genoeg drie a-selecte eenden in de bijt: een typisch geval van de H.K. Poot en Toon Hermans waar ik het eerder over had.

Laat ik mijn stuk niet in volstrekt pessimisme besluiten. Het artikel van Jack van der Weide over de teksten van Nick Cave in dit nummer komt in de buurt van wat ik mij voorstel als alternatief. Daarin wordt niet alleen de dichter in de eigen culturele context geplaatst, maar wordt ook gekeken naar de waarde van de teksten zelf. Er wordt op een verantwoorde manier recht gedaan aan het eigene van de teksten. In hun onderlinge verhouding, en in hun muziek- en literair-historisch verband. In deze context mag Van der Weide dan ook probleemloos stellen dat de teksten uit Caves vroege periode zich min of meer onttrekken aan serieuze analyse. Leidt bij Van Stralen een soortgelijke opmerking tot niets, door Van der Weide wordt deze constatering geplaatst in Caves totale ontwikkeling en geeft zij relevant inzicht in Caves werk.

Wanneer er meer onderzoek gedaan zou worden naar de eigen esthetica van popmuziek en songteksten, zou een belangrijk obstakel voor gepaste - positieve én negatieve - behandeling in serieuze tijdschriften opgeruimd zijn. Dat wat slecht is slecht wordt gevonden is niet meer dan terecht - maar wat goed is moet op eigen gronden gewaardeerd worden. Hoe algemeen dit ook moge klinken, in essentie is dat het uitgangspunt van iedere studie over meer gangbare culturele en literaire onderwerpen. Alleen is daar de discussie over esthetiek en kwaliteit al sinds het ontstaan aan de gang. Juist een aanzet tot een afgewogen oordeel over songteksten, popmuziek en ermee samenhangende fenomenen lijkt me waardevol. De uitkomst zal vast zijn dat, net als van alle boeken, 95% van de songteksten rotzooi is. Het zou in dat kader misschien aardig zijn eens te bekijken welke impliciete normen ten grondslag hebben gelegen aan de keuze van onderwerpen in het themanummer dat het literair tijdschrift Adem wijdde aan literatuur en popmuziek. De keuze daarin is er typisch een die de canon van smaak representeert. De bijna verontschuldigende toon bij het publiceren van het artikel over een regelrechte aanslag op die goede smaak als Fleetwood Mac lijkt die stelling alleen maar te bevestigen.

Ik ben me ervan bewust dat deze canon van de smaak momenteel nog op weinig anders is gebaseerd dan op een middeleeuws ‘goed is wat mooi en waar is’. Maar op de vraag waarom, bijvoorbeeld, Nick Cave de moeite van het nader beschouwen waard is, kun je in laatste instantie uiteindelijk geen ander antwoord geven dan dat. Het lijkt me niettemin des te meer reden om het uitzicht eens gepast te openen op dit tamelijk ongerepte cultuurgebied, dat bij een hele generatie inmiddels al een permanente plaats inneemt tussen Boekenkast en Concertgebouw en het desondanks nog moet hebben van de mondelinge overlevering. Iets

[p. 53]

waarvan ik me trouwens niet kan voorstellen dat dat nog tien jaar duurt. En moet je niet hoe dan ook blij zijn met de uitbreiding van de cultuur en cultuurbeschouwing met nóg meer wat goed, mooi en waar is?