De Gids. Jaargang 154

Maarten Steenmeijer
Een huis van twee verdiepingen

Het begon simpel: je had een zanger, een drummer, een bassist en een gitarist. Soms kregen ze versterking van een saxofonist en een pianist. Samen stonden ze garant voor een explosie van hondsbrutale, zéér dansbare muziek: rock 'n roll, halverwege de jaren vijftig ontstaan toen blank (country & western) en zwart (de blues) elkaar in de armen vielen.

Rock 'n roll - de aartsvader van de popmuziek - is kort en krachtig: een paar coupletjes, een refreintje en ergens in het midden een korte gitaar-, piano- of saxofoonsolo. Muziek die het niet op het hoofd maar op het hart heeft voorzien: opwindend, krachtig, hard, vrolijk. En soms ook droevig en pathetisch: tranen, vlinders in de buik, kippevel. Maar altijd: ongegeneerd eenvoudig.

Bij eenvoudige muziek horen eenvoudige teksten over eenvoudige onderwerpen. Het belangrijkste: de prille liefde. De liefde die nog niet door het hoofd wordt gewikt, gewogen, begrepen en bijgesteld, maar die alleen door het hart wordt beleefd. De liefde die je van de daken wilt schreeuwen of die je in de stilte van je kamer in je eentje wilt koesteren, starend naar een foto of denkend aan die ene blik die zij (of hij) je heeft toegeworpen. De liefde die door anderen - ouders, leraren - niet wordt begrepen en die het einde van de wereld betekent wanneer ze voorbij is. De liefde die vierentwintig uur per dag de wereld vult.

Andere belangrijke zaken die in zo'n twee à drie minuten op niet mis te verstane wijze duidelijk worden gemaakt: dat niemand het moet wagen om op je Blue suede shoes te trappen, dat er geen genezing bestaat voor de Summertime blues en dat het best kan zijn dat de mooiste dingen in het leven niets kosten, maar dat jij maar in één ding bent geïnteresseerd: Money, dat is wat je wilt.

Ook de muziek zelf werd al snel een geliefd onderwerp: Johnny B. Goode die zo prachtig gitaar kan spelen, de Jailhouse rock die door iedereen moet worden gedanst, Sweet Little Sixteen met wie iedereen wil dansen, en de ondubbelzinnige mededeling dat ‘there's a whole lotta shakin' goin' on’. Toen kon met één enkele kreet worden volstaan om precies duidelijk te maken waar het allemaal om gaat: ‘Awopbopaloobopalopbamboom!’

Dat popmuziek niet in één generatie was uitgesproken, bewees de ongeëvenaarde impuls die zij halverwege de jaren zestig kreeg. In Engeland (Beatles, Stones, Kinks, Who, Hollies, Manfred Mann) en Amerika (Beach Boys, Byrds, Doors, Mothers of Invention, Jimi Hendrix) werd de tweede verdieping op het huis gebouwd waar Chuck Berry, Little Richard, Buddy Holly, Jerry Lee Lewis, Elvis Presley en de Everly Brothers op de begane grond hun intrek hadden genomen. Net toen popmuziek dreigde in te slapen op de waterige klanken van de high-schoolpop van Paul Anka, Connie Francis en Brenda Lee, werd aan beide kanten van de oceaan op uiterst vitale en inventieve wijze de draad van de onversneden rock 'n roll van de jaren vijftig weer opgepikt. Het zouden de mooiste jaren van de popmuziek worden. Do-Wah-Diddy Diddy!

Maar met de bloei zette ook het verval in, want al snel liep de vernieuwingsdrang uit de

[p. 54]

hand: de twee à drie minuten waren al spoedig niet meer voldoende; drums, bas en gitaar kregen versterking van alle mogelijke wezensvreemde instrumenten; de instrumenten speelden bovendien niet meer altijd samen, maar eisten vaak alle ruimte voor zichzelf op. Het rampzalige gevolg: de liedjes werden nummers, die soms wel een hele plaatkant in beslag namen en waarin de muzikanten op even slaapverwekkende als gênante wijze lieten horen wat ze niet konden: ingewikkelde muziek maken. Maar hele volksstammen trapten erin: Pink Floyd sust al vijfentwintig jaar lang miljoenen mensen in slaap met muziek die even substantieel is als de rookwolken die ze tijdens hun optredens uit het toneel laten opstijgen.

Zelfs de Beatles gingen over de schreef: Sergeant Pepper's Lonely Heart Club Band was al op het randje met zijn overdaad aan koper en violen, maar ‘Let it be’ en ‘The Long and Winding Road’ waren helemaal mis: middle of the road van het zuiverste water, en dat is zo ongeveer het ergste verwijt dat je popmusici kunt maken.

En dan de teksten. De drie-coupletjes-metrefrein-structuur kreeg forse concurrentie: enerzijds van eindeloze woordenstromen en anderzijds van ultrakorte teksten boordevol diepzinnige betekenissen, als je tenminste afging op de pathetische toon en het tergend trage tempo waarmee ze ten gehore werden gebracht. Voor beide soorten teksten werd het basisvocabulaire van weleer - hooguit een paar honderd eenvoudige woorden: méér dan genoeg voor wat men te zeggen had - fors uitgebreid met woorden van minstens zes lettergrepen, waarbij je in geen geval een vrolijk gezicht mocht trekken. Maar wat was rock 'n roll nu helemaal? De Byrds gaven het volgende recept in het legendarische ‘So you want to be a rock 'n roll star’: Als je popster wilde worden, dan moest je een elektrische gitaar op de kop tikken, wat tijd uittrekken om te leren spelen, zorgen dat je haar goed en je broek strak zat. Daarna was het tijd om de stad in te gaan, waar je je ziel aan de platenmaatschappij moest verkopen. In een week of twee zou je op de hitparade staan en scheurden de meisjes je de kleren van het lijf.

De ironie van de Byrds was uitzonderlijk, want popmuziek werd toen een serieuze aangelegenheid. Misschien waren popteksten wel Literatuur, zo werd steeds meer geopperd in deze steeds minder goed rollende tijden. Niet helemaal ten onrechte, want zoals Beatles, Stones, Byrds, Doors en Hendrix de grenzen van de popmuziek verlegden, zo verrijkten onder meer Bob Dylan, Ray Davies, Leonard Cohen, Frank Zappa, Paul Simon en Randy Newman de poptekst. Maar schreven zij literatuur? Het had er alle schijn van. Dylans stortvloeden van woorden klonken prachtig en waren uiterst meeslepend, terwijl de onderwerpen die hij aansneed je niet onberoerd konden laten: oorlogsdreiging, macht, politiek, drugs, vrijheid, tijden die gingen veranderen... Ook Leonard Cohen - een échte schrijver, want hij had ook een roman op zijn naam staan - pakte flink uit in zijn ‘songs of love and hate’ en beschikte bovendien over precies de goede, zwoele stem om zijn teksten tot hun recht te laten komen. Een andere gerenommeerde tekstschrijver - Ray Davies, voorman van the Kinks - had weliswaar minder woorden nodig dan Dylan en Cohen, maar ook zijn ambities gingen verder dan het schrijven van eenvoudige liedjes over eenvoudige gevoelens: hij wilde de valse waarden van de Engelse samenleving vol ‘well respected men’ en ‘dedicated followers of fashion’ doorprikken. En dat deed hij, op even compacte als scherpe wijze. Randy Newman zette op zijn beurt met een volstrekt onbewogen gezicht alle Amerikaanse dromen in hun hemd terwijl Frank Zappa met een brede grijns overal tegenaan schopte wat naar gevestigde orde riekte. En Paul Simon, bijgestaan door de engelenstem van Art Garfunkel, riep in zijn prachtige teksten op ingetogen wijze een donkere wereld vol eenzaamheid en zelfmoorden op: ‘Hallo darkness, my old friend, I've come to talk to you again.’

Geen kwaad woord dus over Dylan, Cohen, Davies, Newman, Zappa, Simon en nog een

[p. 55]

handjevol anderen die halverwege de jaren zestig het popidioom verrijkten. Maar schreven zij literatuur? Misschien. Maar als ze dat deden, dan was het slechts gedurende een korte periode. Want Dylan knipte al snel zijn haar, hield op met roken en ging onvervalste country & western zingen (‘Peggy Day/Stole my poor heart away’). Toen hij zijn haar weer liet groeien was het al te laat: hij had de Heer gezien, en Die moet nu al jarenlang met lede ogen toezien hoe de overjarige bard zijn oude liedjes telkens maar weer opwarmt en zijn publiek steeds lauwere kliekjes voorschotelt. Met Leonard Cohen is het na zijn eerste, prachtige plaat snel bergafwaarts gegaan, bij Paul Simon duurde dat iets langer, maar was de neergang niet minder definitief. Randy Newman komt nog maar heel sporadisch uit zijn hol, terwijl Frank Zappa nu bijna alleen nog maar muziek maakt. Nog steeds grijnzend, dat wel.

Een eenvoudige proef lijkt voldoende te zijn om antwoord te kunnen geven op de vraag of popteksten literatuur (kunnen) zijn of niet: lees de teksten, dus zonder de muziek erbij. Dat is vaak een ontluisterende ervaring, want wat er dan overblijft is niet veel meer dan een aaneenschakeling van banale rijmpjes, pretentieus verpakte gemeenplaatsen of doodeenvoudig klinkklare onzin.

De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ik dit harde oordeel alleen heb kunnen vellen over liedjes die me ook mét muziek al tegenstonden. Recente voorbeelden zijn de brallerige preken van de Simple Minds en u2 en de saaie, kokette draaikontkitsch van Prince. Bij popmuziek die ik prachtig vind lukt dat niet: ook op papier verliezen de teksten weinig van hun betoverende kracht.

De proef deugt dus eigenlijk niet, want wie de liedjes kent, kan de tekst niet los van de muziek lezen. Maar wel maakt de proef duidelijk waar het bij popmuziek om gaat: om het samengaan van tekst en muziek. Bij geen ander genre is het geheel zo oneindig veel meer dan de som der delen als bij popmuziek. Zelfs een volstrekt infantiele tekst als ‘He is so’ - van Deborah Harry - die zich vroeger Blondie noemde en die nog steeds even leuke muziek maakt - voldoet, omdat de woorden uitstekend passen bij de lome vrolijkheid van het liedje: ‘He is so/Oh oh oh/How do I know/He is so/So fortunately for me/He is so/Fortunately for me/He is so/When he's with me/Sets me free/That's how I know/He is so.’

Het ontkennende antwoord op de vraag of popteksten literatuur zijn kan natuurlijk ook op een minder omslachtige wijze worden gevonden door een eenvoudig literatuur-sociologisch argument van stal te halen: schrijvers van popteksten worden niet op de literatuurpagina's van de krant besproken, komen niet voor in de literatuurgeschiedenissen en schrijven dus geen literatuur.

Het lijkt me niet waarschijnlijk dat hier binnenkort verandering in komt, want al twee decennia geleden zijn de grenzen van de popmuziek dichtgegaan. De belangrijke ontwikkelingen hebben zich in de jaren vijftig en zestig voorgedaan; wat er daarna is gebeurd, is - althans wat de muziek en de teksten betreft - marginaal. De sprong van Chuck Berry naar Rolling Stones werd in tien jaar genomen en is vele malen groter dan de twintigjarige sprong van Rolling Stones via David Bowie naar Prince, de grote vernieuwers van de jaren zeventig en tachtig, respectievelijk.

Natuurlijk is er intussen wel het een en ander veranderd, maar vrijwel uitsluitend in technische, commerciële en sociologische zin: de opnamekwaliteit is sterk verbeterd, optredens zijn buitengewoon goed georganiseerde massaspektakels geworden en de videoclip is er als visuele versiering bijgekomen (overigens zonder erin te slagen het niveau van een gelikte reclamespot te overstijgen, op een enkele uitzondering na).

Professionaliteit is nu het sleutelwoord. Popmuziek is een geïnstitutionaliseerd verschijnsel geworden: ouders begeleiden hun kinderen naar een concert van Madonna, er komt een Beatlesmuseum in Liverpool, al jarenlang bestaat de Stichting Popmuziek Nederland, pop-

[p. 56]

muziek is een serieus vak op het conservatorium geworden, op gemeentelijk niveau ontfermen de politieke partijen zich over de lokale popcultuur..

Maar de grenzen van tekst en muziek zijn nauwelijks verlegd de afgelopen twintig jaar: wat Dylan c.s. in de jaren zestig hebben geschreven is nog steeds niet geëvenaard, óók niet door de rappers; de ontmoetingen tussen pop en jazz hebben alleen maar slechte jazz opgeleverd, de kruisbestuiving tussen pop en klassiek heeft voor een plaag van bombastische onzin gezorgd, met het technologische speelgoed is nauwelijks meer dan fröbelwerk geleverd, enzovoort, enzovoort.

Popmuziek is de volksmuziek van de moderne tijd. Niets meer en niets minder. Dat dat genoeg kan zijn laten de Stones zien. Na de jaren zestig hebben ze weliswaar niets wezenlijks meer toegevoegd aan hun repertoire, maar hun sprankelende aanwezigheid op dit moment bewijst dat popmuziek niet iets hoeft te zijn dat afgelopen is na je dertigste.

Je kunt natuurlijk betreuren dat er nauwelijks nieuwe dingen gebeuren en dat popmuziek het rebelse aureool van de jaren vijftig en het maatschappij-kritische aureool van de jaren zestig bijna helemaal heeft verloren en een volkomen ingeburgerd verschijnsel is geworden. Maar waarom zou je jezelf de toegang tot dit prethuis met twee verdiepingen ontzeggen? Het heeft nu meer kamers dan ooit en is van alle gemakken voorzien. Er kan nog genoeg gedanst en gezwijmeld worden.