De Gids. Jaargang 154

Juridisch leven
Marc Groenhuijsen
Kroniek van het strafrecht (2)
Vormfouten

De kranten staan er vol van. Vormfouten. Een moordenaar, tot 12 jaar veroordeeld, kwam vrij omdat een secretaresse op de griffie zijn beroepsschrift verkeerd behandelde. Een zwendelaar die werd verdacht van een omvangrijke aandelenfraude, ontliep strafvervolging omdat het gerechtelijk vooronderzoek niet op de voorgeschreven wijze was gesloten. Andere criminelen zijn ontslagen uit de voorlopige hechtenis na telfouten door het gerechtshof; sommige van hen werden vervolgd wegens verkrachting van vijftienjarige meisjes.

[p. 44]

Eind november 1990 moest een drugshandelaar worden losgelaten, na een justitieel onderzoek dat meer dan een miljoen gulden had gekost en waaraan zo'n 100 politiemensen hadden gewerkt.

De gewone burger begrijpt er niets meer van. En geef de mensen eens ongelijk! In deze gevallen wordt de rechtvaardigheid zichtbaar te grabbel gegooid. Alsof dat nog niet erg genoeg is, komen vervolgens de advocaten van de vrijgelaten boeven in beeld, die parmantig met het bereikte ‘succes’ te koop lopen en de indruk wekken dat er een nieuwe parel is toegevoegd aan de kroon van Vrouwe Justitia. Mr Gerard Spong overtroeft zoals gewoonlijk al zijn confrères door in de krant te pochen dat hij een rechter-commissaris listig in de val heeft gelokt. Een kwestie van misplaatste beroepseer, slechte smaak of van gebrekkig geweten? Het gevolg is dat de media tegenwoordig officieren van justitie en rechters afschilderen als wereldvreemde idioten die hun vak niet verstaan. Het strafrecht wordt kennelijk beheerd door een stel incompetente ‘softies’, aldus een veelgehoorde mening.

Het is de moeite waard om na te gaan of dergelijke opvattingen berusten op een gebrek aan benul van de achtergrond van vormvoorschriften en van de wijze waarop deze in de praktijk functioneren. Met andere woorden: in hoeverre is het terecht om over procedureregels te spreken op een schampere toon die een combinatie van minachting en wantrouwen verraadt?

Het Wetboek van Strafvordering van 1926 beoogde aan de overheid alle bevoegdheden te verschaffen die nodig zijn om de criminaliteit te bestrijden. Teneinde een goed evenwicht te waarborgen zou de verdachte dan ook zijnerzijds over solide mogelijkheden moeten beschikken om zich tegen de beschuldiging te verweren. In de Memorie van Toelichting lezen we dat is beproefd ‘het noodzakelijke compromis op zoodanige wijze te vinden, dat aan de vervolging alle rechten worde gegeven, die zij voor hare taak behoeft, aan de verdachte en aan de verdediging alle bevoegdheden, welke met het doel van het strafproces niet onvoorwaardelijk in strijd komen’.

Het afbakenen van bevoegdheden heeft uiteraard alleen zin, indien men aanvaardt dat er buiten de getrokken grenzen geen rechten meer bestaan om tegen burgers op te treden. Dit uitgangspunt heeft ingrijpende consequenties. Als we de wettelijke bevoegdheidverlening serieus nemen - dat wil zeggen: naleven in plaats van omzeilen - heeft dat namelijk per definitie tot gevolg dat sommige schuldige misdadigers niet kunnen worden opgespoord en berecht (zie Laurence Tribe, God save this honorable court, Cambridge, Mass. 1985, p. 7). De kernvraag is natuurlijk hoe groot de groep schurken is die ten onrechte vrijuit gaat, en dat is afhankelijk van de aard en van de inhoud van de verleende bevoegdheden.

In ons Wetboek van Strafvordering zijn drie typen van procedureregels opgenomen. Ten eerste de vormvoorschriften die op straffe van nietigheid zijn gesteld. Een voorbeeld is de regel dat een vonnis van de strafrechter altijd gemotiveerd moet zijn. En: de verdachte krijgt ter terechtzitting steeds het laatste woord. Wordt niet aan dergelijke eisen voldaan, dan is een veroordeling onmogelijk. In de tweede plaats zijn er procedureregels die door de rechterlijke macht van een bijzondere glans zijn voorzien (juristen spreken dan over de ‘substantiële nietigheden’). Denk aan de situatie waarin een zaak ten onrechte achter gesloten deuren wordt behandeld. Dit type fouten wordt onverbiddelijk afgestraft: het onderzoek ter terechtzitting moet ongeldig worden verklaard. En tenslotte is er een categorie vormvoorschriften die in de praktijk straffeloos kan worden genegeerd. Ik geef het voorbeeld van de verplichting om het vonnis te laten ondertekenen door alle rechters: wanneer dit achterwege blijft is er niets aan de hand.

De voorafgaande, ietwat schoolse opmerkingen beogen duidelijk te maken dat er een heel acceptabele gedachte achter het stelsel van vormvoorschriften schuilt. Deze bepalingen hebben tot strekking de kwaliteit van het

[p. 45]

proces te bevorderen. Zij moeten waarborgen dat geen onschuldigen in de gevangenis belanden en dat er op een adequate wijze wordt omgesprongen met zowel de belangen van de samenleving als die van het vervolgde individu. Vormvoorschriften bevatten elementaire rechtsnormen, waarmee het algemeen belang van een behoorlijke procedure wordt gediend. J.C.M. Leijten merkt daarom terecht op dat de idee dat het gaat over zoiets als de etiquette van het strafrecht niet alleen onjuist is, maar ook fnuikend voor een goed inzicht (nrc Handelsblad de dato 19 november 1990). Een vervolging zou natuurlijk niet mogen stranden op futiliteiten. Ook strafrechters zijn daarvan doordrongen, hetgeen onder andere blijkt uit de omstandigheid dat de schending van nogal wat procedureregels geen fatale gevolgen heeft.

Het wettelijke stelsel is in de loop van de tijd veranderd. Wat in 1926 een aantrekkelijk model leek, bleek later donkere schaduwzijden te hebben. In de naoorlogse samenleving ging bovendien het grote publiek zich met dit soort aangelegenheden bemoeien. De strafrechtgeleerde en latere polemoloog B.V.A. Röling heeft dit verschijnsel treffend beschreven (in zijn kanttekeningen bij een arrest van de Hoge Raad in Nederlandse Jurisprudentie 1954, no. 63): ‘De vraag naar de betekenis van de vorm in het proces is een typisch modern probleem. Het is onmiskenbaar dat onze tijd minder gevoel voor de vormelijkheid opbrengt. Sociologisch gezien duidt de moderne wijze van vormbehandeling op de overgang van de vroegere selectieve democratie naar de massa-democratie van het ogenblik. In een tijd, waarin een duidelijke elite - de groep der gezeten burgers - de spraak- en rechtmakende gemeente vormde, waarvan de spraak en het recht onbegrepen werden aanvaard om de autoriteit die deze elite nu eenmaal had, kon handhaving van de vorm, ook bij geheel onbegrijpelijke uitkomsten-in-concreto, worden aanvaard. De autoriteit van de groep die de uitspraak gaf overtrof verre de opstandigheid tegen wat men als zinloos moest beschouwen. In de massa-democratie blijft voorlopig bestaan de onbegrijpelijkheid van het vormvoorschrift, met zijn algemene, abstracte zin, met zijn “long term interest”. Maar de autoriteit van de “elite” is grotelijks verminderd en de massa zelf is min of meer spraak- en rechtmakend geworden. Het verzet tegen het onbegrijpelijke in de rechtspleging gaat prevaleren. En waar voornamelijk het “short term interest” wordt begrepen, ontstaat de neiging te breken met de “zinloze” vormhandhaving, die niet uit het concrete belang te begrijpen is. Zo kan men zien in de moderne hantering van de vormvoorschriften (...) een uiting van wat men zou kunnen noemen massa-democratische rechtspleging.’

Accoord. Sindsdien is de aanvaardbaarheid van de uitkomst van een concrete strafzaak permanent op de agenda van het openbare debat gebleven. Als uitvloeisel daarvan wordt bijvoorbeeld in de jurisprudentie het standpunt gehuldigd dat een veroordeling in stand kan blijven indien er weliswaar een belangrijk vormvoorschrift is geschonden, maar de verdachte door dat verzuim niet in zijn verdediging is geschaad.

Tegen de achtergrond van de publieke belangstelling voor het reilen en zeilen van het strafrecht moet nog op twee verschijnselen worden gewezen die de vormvoorschriften in een kwaad daglicht stellen.

Ten eerste het fenomeen van de bekennende verdachte, die tot zijn stomme verbazing wegens een procedurefout aan een veroordeling ontsnapt. Het is duidelijk dat zoiets nauwelijks uit te leggen is met een vrijblijvende verwijzing naar de kwaliteitseisen binnen het strafgeding.

Wellicht nog neteliger is het probleem van de vermogende verdachten. Het wetboek is in zekere zin ontworpen vanuit de veronderstelling dat de delinquent een arme sloeber is, een eenling - doorgaans afkomstig uit kansarme regionen - die het moet opnemen tegen een oppermachtige overheid. Tegenwoordig lijkt

[p. 46]

het er echter op of de rollen in bepaalde zaken zijn omgedraaid. Ik denk dan aan de mensen achter de schermen van de internationale drugshandel en aan witte boordencriminelen die zich exorbitante inkomens verwerven door middel van fraude, milieudelicten en dergelijke. Zulke parvenu's houden politie en justitie doorgaans op veilige afstand door het inschakelen van allerlei stromannen. Zelf maken ze geen vuile handen; de onderknuppels halen de kastanjes uit het vuur. Wanneer deze semi-respectabele welgestelden na een geconcentreerde inspanning door justitie toch voor de rechter kunnen worden gebracht, blijkt het bijna onmogelijk om daadwerkelijk tot een veroordeling te komen. Zij beschikken immers over de beste rechtsbijstand die er te koop is. Hun raadslieden worden ervoor betaald om alles in het werk te stellen de procedure te laten stagneren. Alle denkbare verweren worden gevoerd en alle beschikbare rechtsmiddelen aangewend teneinde de zaak te compliceren. Als het dossier door alle schijnbewegingen en rookgordijnen dan een onoverzienbare omvang heeft aangenomen, ligt het zeer voor de hand dat er ergens door een van de betrokken ambtenaren een fout(je) is gemaakt, dat vervolgens meesterlijk wordt uitgebuit. Met kwaliteit van procederen heeft dit natuurlijk niets meer te maken. De vormvoorschriften staan in dergelijke processen niet in dienst van een behoorlijk niveau van het geding, maar worden gebruikt als middelen om zoveel mogelijk zand te strooien in de justitiële machine.

Het is deze destructieve hantering van de vormvoorschriften - naarstig geïmiteerd door de minder begaafde advocaten in onbetekenende strafzaken - die het strafrecht in discrediet brengt. Hoe kan een eind worden gemaakt aan deze onbevredigende stand van zaken?

Het departementale devies luidt: herijking van het Wetboek van Strafvordering. De toenmalige minister van justitie Korthals Altes heeft in 1988 een commissie ingesteld met de opdracht om de strafrechtelijke procedure door te lichten, opnieuw te stroomlijnen en daarmee een overmaat aan rechtsbescherming voor de verdachte ongedaan te maken. De eerste resultaten van deze odyssee zijn inmiddels bekend. Zo stelt de commissie voor om de verouderde formaliteiten af te schaffen die in acht moeten worden genomen bij de sluiting van een gerechtelijk vooronderzoek. Tegenwoordig leiden heel wat vervolgingen zonder redelijke grond schipbreuk op deze bepalingen. Een ander voorbeeld van vereenvoudiging betreft de regeling van het bezwaarschrift tegen de dagvaarding. Tot voor kort benutte men de rechtsmiddelen in deze sector hoofdzakelijk om het proces te vertroebelen en te vertragen. In 1988 werd de wet gewijzigd, waarna dit zinloze tijdrekken en geldverspillen tot de fossielen van het strafrecht is gaan behoren.

De vraag is evenwel hoe ver we kunnen gaan met het zogenaamde stroomlijnen van de procedure. Natuurlijk: het wetboek bevat nog steeds enkele dysfunctionele bepalingen. Deze obstakels voor een maatschappelijk aanvaardbare rechtsbedeling moeten uiteraard verdwijnen. Maar zo'n operatie kan niet eindeloos voortduren. Daarbij moeten we ons er vooral voor hoeden om niet met het badwater ook het kind weg te gooien. Want alle klachten over justitiële bedrijfsongevallen mogen ons de ogen niet doen sluiten voor de heilzame effecten die er onverminderd aan het bestaan en het naleven van vormvoorschriften zijn verbonden.

Eerst en vooral moet worden benadrukt dat de essentiële procedureregels in een overgrote meerderheid van de strafzaken wel goed worden nageleefd. In één adem moet daaraan worden toegevoegd dat dit mede het geval is omdat er zulke zware sancties zijn verbonden aan de schending van wezenlijke vormvoorschriften. De politieman, de officier van justitie of de rechter die weet dat een fout kan leiden tot de vrijlating van een crimineel, zal extra zorgvuldig werken om een openbaar schandaal te voorkomen. De scherpe sanctie op vormverzuim vormt de beste prikkel om missers te vermijden. Bijgevolg zou het heilloos

[p. 47]

zijn om te veel ogenschijnlijk hinderlijke bepalingen te schrappen of om de rechtsgevolgen van ambtelijke fouten te verlichten. De voorspelbare consequentie daarvan zou immers zijn dat de betrokken functionarissen minder zorgvuldig te werk gaan. Rechtsregels zijn in principe lastig voor politie en justitie. Daarvoor zijn ze ook bedoeld. Wanneer er geen dwingende processuele redenen meer zouden zijn om de voorschriften desondanks stipt na te leven, ligt het voor de hand dat de macht van het overheidsapparaat op een ongecontroleerde wijze wordt ingezet tegen alle burgers. De kans dat rechtsbeschermende bepalingen dan nog hun doel zouden bereiken, is niet groot. En in een rechtsstaat is dat niet te tolereren. Sophocles zei al dat niemand een heiliger plicht heeft om de wet na te leven dan degenen die zelf de wet hebben gemaakt en dienen te handhaven.

Daar komt nog bij dat de consequenties van een vormfout in de media nogal eens worden overdreven. In de meeste gevallen waarin de autoriteiten een blunder maken, belandt de verdachte uiteindelijk toch achter tralies. Als de voorlopige hechtenis ten onrechte moet worden opgeheven, kan de betrokkene namelijk vervolgens als ‘vrije voeter’ worden berecht (lang niet alle verdachten beschikken dan over de mogelijkheid om het vliegtuig naar Colombia te nemen en nooit meer terug te keren). Wanneer een dagvaarding nietig is, kan de officier van justitie nadien een nieuwe dagvaarding uitbrengen op basis waarvan een vonnis kan worden gewezen. Indien bepaalde bewijsstukken onrechtmatig zijn verkregen, is er doorgaans voldoende ander materiaal om niettemin tot bestraffing van de dader te komen. Met andere woorden: vele vormfouten zijn ofwel niet fataal, ofwel herstelbaar. Maar ja, dit soort kanttekeningen is weinig populair, want in tijden van publieke verontwaardiging delft de nuance als eerste het onderspit (T.M. Schalken, nrc Handelsblad de dato 29 november 1990).

Vormvoorschriften zijn niet alleen de achilleshiel of juist de ruggegraat van de strafvordering; zij bepalen de gehele anatomie van het strafprocesrecht. Zij zijn onlosmakelijk verbonden met het doel van het onderzoek. Enerzijds moet de toedracht van het delict worden opgehelderd met het oog op een passende bestraffing van de daders. Anderzijds dient deze waarheidsvinding uitsluitend plaats te hebben door de inzet van in de wet verankerde, dus democratisch gelegitimeerde middelen. Het gewicht van dit desideratum overstijgt de belangen die in een individuele strafzaak op het spel staan. Daarom is de wijze van procederen in strafzaken ‘een complexe waarde op zichzelf, die niet moet worden gereduceerd onder de dubieuze verlokkingen van een maatschappelijk nutsbedrijf’ (A.L. Melai, Het strafgeding: polariteit en tegenspraak, Arnhem z.j., p. 153). Daarom ook is het verkeerd om de controle op het gehalte van het strafproces in handen te stellen van het grote publiek, door tussenkomst van de massamedia. Aandacht voor juridische kwesties kan gemakkelijk worden gemobiliseerd in spectaculaire gevallen. Vooral smakelijke incidenten wekken direct de lachlust of de ingetoomde woede van de gewone burger op. Maar het is de vraag of de gepopulariseerde voorstelling van zaken ook representatief is voor het onderliggende probleem. Het strafdossier is veelal zodanig gecompliceerd dat de zaak onrecht wordt gedaan door in enkele krantekolommen de staf te breken over de incompetentie van justitie. Die werkwijze speelt weliswaar handig in op de emotionele ontvankelijkheid van de lezer, maar draagt niet bij aan een verantwoordelijke gedachtenvorming omtrent de toekomst van de rechtspleging.

Röling signaleert de massa-democratische invloed op het strafprocesrecht. Ik wil daar niets op afdingen. De tijd van mandarijnendom en ivoren torens is inderdaad voorbij. Massa-democratische invloed moet zich evenwel onderscheiden van ‘gesundes Volksempfinden’.