De Gids. Jaargang 153

[p. 1039]

Kroniek & kritiek

Evert van Uitert
De brieven van Vincent van Gogh

In 1893 raakte bij de posterijen een bundeltje brieven van Vincent van Gogh zoek. Jo van Gogh-Bonger, de naar Nederland teruggekeerde weduwe van broer Theo van Gogh, had ze in 1892 beloofd aan de redactie van het pas opgerichte Belgische voorhoedeblad Van Nu en Straks en ze enige tijd later verstuurd. Jo was na dit verlies zo vriendelijk om nieuw materiaal te zenden en omdat het zoekgeraakte pakketje weer boven water kwam, kon het gehele derde nummer van het tijdschrift met brieffragmenten uit de Hollandse periode en met tekeningen van Van Gogh worden gevuld.

Tegenwoordig gaat men iets anders met het materiaal om, zoals de tentoonstelling van de briefschetsen in het Van Goghmuseum bewees. Het ging hier niet alleen om zomaar een tentoonstelling, hoe fraai ook, maar bovendien om een onderzoeksproject uitgevoerd door Anita Vriend. Dit project ligt in het verlengde van de nieuwe, op de illustraties na prachtig verzorgde (door Karel Treebus) brievenuitgave van de sdu. De redactie werd bekwaam gevoerd door museummedewerkers Han van Crimpen en Monique Berends-Albert. Onderzoek loont, vooral voor het museum en zijn bezoekers, en het zou ook elders meer kunnen gebeuren.

Over de kwaliteit en het belang van deze uitgave, die alle aan Vincent van Gogh gerichte brieven bevat, is al uitvoerig en enthousiast geschreven in dag- en weekbladen. De brieven zijn verheven tot een monument en hun literaire waarde wordt niet meer betwist. ‘Minimaal van het niveau Multatuli’, merkte Cyrille Offermans in De Groene op; ‘een begaafd literator’, vond Jan Fontijn in de boekenbijlage van Vrij Nederland. Die waardering is, onder schrijvers, althans, wel eens anders geweest.

Deze brievenuitgave, waarvoor de niet Nederlandstalige brieven werden vertaald, is de meest complete en is bovendien zeer toegankelijk door het voortreffelijke register. Kortom een onmisbare bron en een groot genoegen om in de hand te houden - het voelt goed aan - en te lezen.

Een van de eerste resultaten die aan de hand van deze uitgave geboekt kunnen worden, is de precisering van ons beeld van Vincent en van de moeilijke verhouding tot zijn ouders. De conflicten waren zo hoog opgelopen dat er op een kwaad ogenblik is geprobeerd Vincent te laten opsluiten. Uit die periode zijn een aantal brieven verdwenen en de belangrijkste brievenexpert Jan Hulsker vermoedt dat er in het verleden van enige familiecensuur sprake is geweest. Dezelfde Hulsker publiceerde in het kunsthistorische tijdschrift Simiolus, in het onlangs uitgekomen nummer 4 van 1989, een artikel: ‘The elusive Van Gogh, and what his parents really thought of him’. Daarin citeert hij uit brieven die vader, moeder en kinderen hebben gewisseld de passages over Vincent. Het liegt er niet om. ‘Er blijft altijd iets vreemds in hem, hoeveel goeds hij ook heeft,’ liet vader Van Gogh in januari 1876 weten. En twee jaar later: ‘Mocht Vincent ook maar niet

[p. 1040]

alleen zegen hebben op zijn werk maar hoe langer hoe gewoner worden. Hij heeft zooveel goeds, 't zou zoo jammer zijn.’ Al merkte de vader soms iets goeds op in Vincents brieven, toch overwoog kritiek. Toen Vincent zich in Amsterdam bekwaamde voor het staatsexamen dat zijn theologische studie mogelijk moest maken, verzuchtte zijn moeder: ‘Hij schrijft veel brieven ook lange en bij het lezen is men geneigd om te zeggen: hoe kan daar een eenvoudig predikant uit voortkomen?’ Nu, dat kwam er dan ook niet uit voort. Maar er was voor de familie natuurlijk reden tot bezorgdheid genoeg en die werd telkens opnieuw uitgesproken. Zijn vader vatte samen: ‘'t Is alsof hij (Vincent) opzettelijk kiest wat tot moeite leidt.’

Toen Vincent eindelijk aan zijn kunstenaarsloopbaan begon, was het getob geenszins voorbij, want veel geloof in de kunstenaar konden vader en moeder niet opbrengen. Op den duur hebben zijn ouders het onvermijdelijke aanvaard, want ‘het is nu eenmaal niet te veranderen, dat hij (Vincent) een zonderling is’, schreef dominee Van Gogh in december 1883. Samenwonen met Vincent bleek niet goed mogelijk. Wat we uit de brieven aan Theo en indirect uit enkele werken al wisten, wordt door de vader bevestigd: ‘zijne levensbeschouwing en zijne vormen zijn zóó verschillend van de onze’.

Een van de eerste Nederlandse auteurs die in 1893 op de eerste omvangrijke uitgave van brieffragmenten reageerde, was de nu vergeten Henri Borel, die zelf enkele gedichten in Van Nu en Straks publiceerde. Borel was in die dagen bevriend met de schilder Johan Thorn Priker en met H.P. Bremmer, die later mevrouw Kröller-Müller zou adviseren bij haar vele aankopen, vooral van het werk van Van Gogh. Borel liep niet weg met Van Goghs brieven. ‘Ik vind het grootwillend, niet Groot. Soms is hij erg kinderachtig en nog allerlei dingen niet te boven, waar je juist mee begint ze te boven te zijn. En dan zag hij te veel uit, te weinig in zich,’ schreef Borel aan Bremmer. En iets eerder: ‘Hij (Van Gogh) was een grootwillende, maar nog geen Groot-Bewuste.’ Nu werd de auteur Borel al vroeg afdoende door Lodewijk van Deyssel in Het Leven van Frank Rozelaar getypeerd als ‘de lebberigste kwijlstijlbroddelaar’. Van Deyssel op zijn beurt werd al snel door Jo van Gogh-Bonger om advies gevraagd voor een complete brievenuitgave. Naar het schijnt heeft hij daarop negatief gereageerd, ondanks de levendige belangstelling die het Van Goghnummer van Van Nu en Straks in Nederland had gewekt. Dat laatste tekende redacteur Henri van de Velde op uit de mond van Jo. In zijn inleiding van het tijdschriftnummer refereerde Van de Velde aan de eerste grote publikatie van Van Goghs brieffragmenten in de Mercure de France en volgens hem hadden ze ook in Frankrijk ‘hevig aandacht’ getrokken. Hij sprak ook over ‘een schat’, die door Jo van Gogh-Bonger ‘met piëteit’ werd bewaard. Maar niet met grote voorzichtigheid, zoals uit het tijdelijk zoekraken blijkt.

Jo zal op de hoogte zijn geweest van eerdere plannen die Theo met de criticus Albert Aurier had besproken om tot een publikatie te komen. Theo had inzage in de brieven beloofd

Vincent van Gogh, Portret van Patience Escalier, schets bij brief aan Emile Bernard, ca. 18 augustus 1888, Zwitserland, particuliere collectie.

[p. 1041]

en ook andere bezoekers kregen al iets uit hun inhoud te horen. Een publikatie van de brieven was dus vanaf het begin voorzien en lag in de lijn van de opvattingen over de geniale kunstenaar. Die opvatting van het schilderende genie nam in de achttiende eeuw duidelijke vormen aan en leidde tot een grote belangstelling voor de persoon van de kunstenaar en zijn privé-omstandigheden. Diezelfde interesse veroorzaakte met terugwerkende kracht een stroom van publikaties van kunstenaarsbrieven, die van Michelangelo in de eerste plaats.

Brieven van kunstenaars, het werd in de negentiende eeuw een overgeëxploiteerd genre, waarvan Vincent van Gogh goed op de hoogte was. Hij kende bijvoorbeeld de brieven van Bilders (een zeurkous, vond Van Gogh), van Delacroix en Millet. Vaak werden kunstenaarsbrieven gepubliceerd in tijdschriften en boeken, compleet met een facsimile van het handschrift en vergezeld van briefschetsen. Met andere woorden, Vincent zelf had de voorbeelden bij de hand. Ook aan kunstenaarsanekdotes hechtte hij groot belang en het is daarom moeilijk voorstelbaar dat hij nooit - al is het maar een ogenblik - aan publikatie van zijn eigen brieven, althans delen daaruit, heeft gedacht.

Vanaf het begin vielen Van Goghs brieven op. Zijn reputatie stoelt er in niet geringe mate op, al waren er van literaire zijde steeds bedenkingen. Voor Rilke was Van Goghs schrijftalent verdacht en hij bracht het tegen de schilder in stelling. Dat Cézanne een beter kunstenaar was, bleek volgens Rilke ook uit het feit dat hij een slechter briefschrijver was dan Van Gogh. Er zou een staalkaart zijn samen te stellen van uitspraken van literatoren waarin zij hun afgunst tegenover hun schilderende kunstbroeders belijden. Veel kunstenaarsromans dragen het karakter van een afrekening, waarbij het zoveel gemakkelijker ogende, internationale succes van de schilder met jaloerse ogen wordt bekeken. De succesvolle schilder verdient niet alleen meer, maar oogst doorgaans meer succes bij het vrouwelijk geslacht. Dat is het veel gespeelde thema waarvan de sporen niet alleen zijn te vinden in Joost Zwagermans recente Gimmick, maar ook in oudere romans van Aegidius Timmermans over Toorop of van P.H. van Moerkerken, De ondergang van het dorp, met Mondriaan als een sleutelfiguur. Het beroemdste voorbeeld is Zola's l'Oeuvre, dat gedeeltelijk is geïnspireerd op Le chef d'oeuvre inconnu van Balzac. Zola's werk werd door de impressionistische schilders terecht als een belediging opgevat. De vriendschap bekoelde tot de schrijver zich met de Dreyfuszaak revancheerde. Van Gogh kende die traditie en had zo zijn bedenkingen tegen de kunstenaarstypen van Balzac en Zola. De kunstenaars in Manette Salomon van de gebroeders De Goncourt kwamen hem levensecht voor.

De verschillende brievenuitgaven hebben steeds literaire reacties uitgelokt, al dan niet op bestelling zoals dit jaar, toen W.F. Hermans Vincent literator schreef in opdracht van de Stichting die de festiviteiten in het Van Goghjaar organiseerde. Het boekje is weliswaar als een juweeltje bejubeld, maar het draagt alle sporen van een ongeïnspireerd en weinig zorgvuldig uitgevoerd maakwerkje, zeker in vergelijking

Vincent van Gogh, De zaaier, brief 727 (558a), Arles, ca. 25 november 1888, Amsterdam, Van Gogh Museum.

[p. 1042]

met het essay dat W.H. Auden in 1959 schreef.

Als Vincent een literator was, een schilder die verweten is te goed te schrijven, dan toch in een specifiek genre dat doorgaans niet tot de literatuur wordt gerekend, de kunstenaarsbrief. Daarin gaat het wat de beeldende kunstenaars betreft om hun vak in de ruimste zin, van de kwaliteit van de verf en de verschillende papiersoorten, tot diepzinnige overpeinzingen over de kunst en verslagen van de eigen worstelingen. Toch worden Vincents brieven blijkens de meeste besprekingen bijna uitsluitend als een ruwe - maar daarom juist zo edele - vorm van autobiografie gelezen. Wat dat betreft doen de brieven Van Gogh niet altijd goed.

Dit drukke Van Goghjaar heeft al veel opgeleverd aan nieuwe gegevens, zowel over Vincent en zijn familie, de omstandigheden waaronder hij leefde en werkte, als over de betekenis en de wederwaardigheden van zijn werken. Er is begonnen aan het samenstellen van een nieuwe oeuvre-catalogus, waarin geen rekening meer gehouden moet worden met de oude publikaties van Baert la Faille, en aan een wetenschappelijke brievenuitgave. Misschien heeft zich intussen ook iemand aan het schrijven van een biografie gezet. Iemand met verstand, visie, kennis, ambitie en veel tijd. Het zal dus wel niet.

De brieven van Vincent van Gogh zijn in vier handzame delen in cassette uitgegeven door de sdu en kosten f 275, -. Het blad Simiolus bracht een Van Goghnummer uit met, behalve het geciteerde artikel van Jan Hulsker, bijdragen van Martha Op De Coul over een schilderij dat Kerssemaker en Van Gogh samen signeerden, van Ron Mannheim over de ‘germaanse’ Van Gogh, zijn reputatie in Duitsland en van Walter Feilchenfeldt over de Wackervervalsingen. Inlichtingen en abonnementen P. Hecht, Kromme Nieuwegracht 29, 3512 hd Utrecht. Het citaat van Vincents moeder komt uit het alleraardigste boekje van Reindert Groot en Sjoerd de Vries, Vincent van Gogh in Amsterdam, Stadsuitgeverij Amsterdam.