De Gids. Jaargang 153

[p. 762]

Correspondentie

Reactie op J.R. Evenhuis, ‘Italiani, brava gente’ in De Gids 1989/11 (novembernummer), p. 847 e.v.

[Reactie op J.R. Evenhuis]

Beste vrienden,

door een toeval behoor ik niet bij mijn zeseneenkwart miljoen vermoorde neven en nichten (maar gemakshalve ronden wij dat meestal af op 6 miljoen, nietwaar?) en evenmin ben ik in het trappenhuis naar beneden gestort zoals een van de figuren ‘zonder wie de literatuur in de laars niet meer denkbaar is’. Daarom kan ik reageren op de conclusie van De Gids dat de Italiaanse joden relatief onverlet de oorlog moeten hebben doorstaan.

Is een aantal van 7763 doden relatief weinig? Ja, het kan altijd nog erger. Dat zal wel zijn wat J.R. Evenhuis bedoelt. We moesten ons dus maar dankbaar en tevreden tonen in plaats van knarsetandend te bedenken hoe het gegaan is.

Mussolini's weinig rechtlijnige uitspraken - er wordt er ook één door Evenhuis aangehaald - zijn bekend. Nog in 1944, kort voor het einde, zei hij dat hij geen antisemiet was, ofschoon het hele vervolgingsprogramma onder zijn leiding was opgesteld. Aan de ene kant werd voor de oorlog in Rome een zionistisch genootschap gevormd - en Vittorio Segre kon inderdaad naar Palestina emigreren -, aan de andere kant verscheen de Popolo d'Italia op de stichtingsdag van dat genootschap met een fel antizionistisch artikel van Mussolini zelf. Trouwens, al jong haalde hij naar de joden uit om zichzelf kort daarop tegen te spreken.

Voorbeelden te over in de Geschiedenis van het fascisme waarvan de zes delen de afgelopen jaren het licht hebben gezien. In 1921 - maar er zijn ook vroegere uitspraken - verkondigt Mussolini als kamerlid dat de rassenkwestie voor het fascisme van groot belang is. Twee jaar later zegt hij als eerste minister tegen de rabijn van Rome dat de regering en het fascisme tegen antisemitisme zijn. In de jaren dertig verklaart Mussolini dat fascisme onzin is, om vervolgens de hoofdartikelenschrijver van zijn krant telefonisch te ontslaan: ‘Wat voor indruk zou het in het buitenland maken als men wist dat de politieke artikelen in de krant van Mussolini door een jood werden geschreven!’

Zo ging het voort: openbare verklaringen dat de joden niets te vrezen hadden, terwijl hij aan zijn schrijftafel de ene maatregel na de andere voorbereidde. Tegenspraak duldde hij niet. De Romeinse correspondent van de Christian Science Monitor die kritiek op Mussolini's gepraat leverde, werd snel gestraft. Hij had gezegd - niet geschreven - dat Mussolini wel mocht oppassen. De Duce had zich immers door joden laten financieren, had joodse ministers benoemd en zijn eerste minnares was een jodin. De correspondent werd uitgewezen.

Kort daarop volgden de enormiteiten die zulke tragische gevolgen zouden hebben. Ik citeer: ‘Het Italiaanse volk is hoofdzakeljk arisch.’ ‘Er bestaat een zuiver Italiaans ras.’ ‘Joden behoren niet tot het Italiaanse ras.’ Er komt een speciaal tijdschrift De verdediging van het ras, dat volgens deskundigen niet meer dan

[p. 763]

een slecht vertaalde Italiaanse editie van Streichers Stürmer was.

Op 16 oktober 1938 worden alle joodse docenten ontslagen, joodse leerlingen wordt de toegang tot universiteiten en scholen ontzegd. De school- en studieboeken worden ontdaan van teksten, citaten en gedachten van joodse auteurs. Alle overheidsdiensten ontslaan hun joodse ambtenaren. Joodse wetenschapsmensen, schrijvers, musici, schilders worden uit hun gezelschappen, instituten en organisaties gezet.

Zo lang het nog kan, slaan verschillende joden nu op de vlucht, terwijl - ook zo lang het nog kan - andere Italianen op een koopje de bezittingen van de vluchtelingen ‘overnemen’. De overheid deelt in de winst van het moment: onder leiding van een staatssecretaris (die het dan ook tot minister brengt) verstrekt een commissie voor veel geld documenten waarmee men zijn arische afkomst kan staven.

Niet lang daarna volgen de rassenwetten die volgens het artikel in De Gids niet echt serieus in praktijk zijn gebracht. Alle tot dan toe genomen maatregelen werden erin vastgelegd, toegevoegd werd een verbod op gemengde huwelijken. Alle joodse officieren zijn intussen verwijderd uit leger en marine, joden moeten burgerdienstplicht doen in de vorm van graafwerk en puinruimen. Hun Romeinse stadsgenoten zien hen de kaden van de Tiber opknappen.

Drie jaar na het afkondigen van de rassenwetten zei Mussolini, weinig origineel, dat hij het antisemitisme een beetje ver vond gaan: had ook hij niet joden onder zijn beste vrienden (gehad)? Dat was in 1941. Een jaar later kreeg hij een memo op zijn bureau - het bestaat nog steeds - om goed te keuren dat de joden uit het door Italië bezette Croatië naar het Oosten zouden worden gevoerd. Het ging om duizenden mensen en de Duitse ambassadeur in Rome gaf te verstaan dat hun reis ‘in de praktijk neerkwam op hun vernietiging’. ‘Nulla osta,’ schreef de Duce. Akkoord dus. Niemand kan zeggen dat hij van de Endlösung onkundig was.

Nog een jaar later, op 1 december 1943, toen de Duce in het Noorden van Italië zijn ‘Sociale Republiek’ bestuurde, ging er een telegram naar de prefecten die hij nog kon bereiken, met de opdracht om alle joden naar kampen te sturen. Hun roerende en onroerende goederen moesten in beslag worden genomen. ‘Ze mogen niets meer hebben en niets meer zijn,’ zei de vroegere staatssecretaris, nu: minister. Dit was de toepassing van de beslissing die het fascistische congres twee weken tevoren had genomen: joden moesten als buitenlanders worden beschouwd, zij behoorden tot het vijandelijke kamp.

Niet overal had de plaatselijke overheid op de nieuwe instructie gewacht: in september waren de joden al door de politie uit hun huizen gebeukt in Cuneo, in oktober in Florence. De rabijnen van Florence, Bologna, Modena, Venetië, Padua en Pisa kwamen om het leven. De transportlijsten zijn bewaard gebleven. Op maandag 18 oktober 1943 vertrok een convooi van 1055 personen nar Auschwitz, 16 overleefden het. Op dinsdag 9 november 1943 vertrokken meer dan 400 mensen uit Florence en Bologna, niemand overleefde het. Op maandag 6 december vertrokken 600 mensen uit Milaan en Venetië naar Auschwitz, er kwamen er drie terug. De lijst is lang, ik zal niet alles opsommen. Een tweede bewaarde nota voor Mussolini, van het ministerie van Buitenlandse Zaken, stelt de Duce op de hoogte van het feit dat de joden uit Croatië op weg naar het Oosten met gifgas vernietigd zijn in de trein waarin ze werden vervoerd. ‘Gezien door de Duce’ is op deze nota geschreven, met blauw potlood.

In een arrest van het gerechtshof van Rome uit 1947 kan men lezen dat de Duitsers in deze stad na de val van het fascisme geholpen werden door zes ‘bendes’ die jacht maakten op joden en hun bezittingen. Je kreeg 5000 lire voor elke joodse man, 2000 voor elke vrouw, 1000 voor een kind. De grote razzia in de hoofdstad werd op 16 oktober 1943 gehouden door de Duitsers zelf. Het regende en het was zaterdag. Tussen 5 uur 's morgens en 1 uur 's middags (‘Toen moesten ze eten,’ zei iemand) wer-

[p. 764]

den 1127 Romeinse joden weggevoerd. Daarna, tot de komst van de geallieerden op 5 juni 1944, nog eens bijna duizend, in totaal 2091. Er waren driehonderd kinderen bij. Drieënzeventig mannen en achtentwintig vrouwen kwamen terug, geen kinderen.

Buiten Rome ging het even hard toe. De joden werden er naar de provinciale kampen gebracht die Mussolini's ‘Sociale Republiek’ had ingericht. Van daar gingen ze naar het centrale kamp in Modena dat als de antichambre van de gaskamer werd beschouwd. Van de 896 joden die in totaal uit Milaan werden gedeporteerd, kwamen er 50 terug, van de 407 uit Turijn brachten 31 er het leven af, van de 212 uit Venetië 15.

Evenhuis heeft gelijk als hij schrijft dat de Italianen zeer bekwaam zijn in het rationeel verwerken van problemen. Niets is ooit hun schuld, vroeger niet, nu niet en nooit. Dat de Holocaust de Italiaanse literatuur op een andere manier is binnengetreden dan in andere landen valt dan ook niet te verbazen. En: nogal frivool op het eerste gehoor, ook dat is waar. Gelukkig maar, anders zou het hier een trieste boel worden.

Rome, 12 april 1990

R.P. Simons Cohen