De Gids. Jaargang 153

[p. 755]

Kroniek & kritiek

Juridisch leven
Marc Groenhuijsen
Kroniek van het strafrecht (1) Verloedering

Nederland verloedert, zegt men. In de tram koopt zo ongeveer niemand meer een kaartje. Er ligt overal hondepoep op straat. Drugs zijn verboden, maar worden overal publiekelijk aangeboden, verkocht en geconsumeerd. Zelfs in de gevangenissen zijn verdovende middelen op grote schaal beschikbaar. Geweld tegen onschuldige slachtoffers neemt hand over hand toe. Er worden grapjes gemaakt over het aantal keren dat een student per jaar van zijn fiets wordt beroofd.

Vrijwel iedereen is in zijn naaste omgeving geconfronteerd met autokraken en woninginbraken. Alleen in de meest geborneerde kringen wordt nog gezwegen over het aanzienlijke probleem van de fraude in de sfeer van uitkeringen en belastingaangiftes. De hooggeplaatsten geven een fraai voorbeeld: zij sjoemelen in het groot en profiteren het meest. Worden zij vervolgd, dan is er een goede kans dat ze in het daarop volgende juridisch steekspel de dans alsnog ontspringen. De zaken Slavenburg en Masson hebben het vertrouwen in de rechtspleging dan ook behoorlijk ondermijnd.

Ten aanzien van de zedelijkheid is het niet anders. Incest was vele jaren een taboe. Later bleek het zo veelvuldig voor te komen en werd er dermate frequent over gediscussieerd dat het inmiddels een wat versleten gespreksonderwerp is. Ook psycho-therapeuten, psychiaters en zelfs kinderrechters bleken zich voor hun gerief te bedienen van pupillen die aan hun professionele zorg waren toevertrouwd.

Tenslotte de vernielingen. Over ‘grafitti’ maakt allang niemand zich meer druk. Hoewel de meeste verfspuiters niet verder komen dan ordinaire schuttingtaal, lijkt er een officieuze vergoelijking van deze misère plaats te hebben door het te benoemen tot een nieuwe kunstvorm. Het huidige peil van beschaving in ons land wordt helaas ook weerspiegeld in de staat van de gemiddelde telefooncel. Tenslotte een simpele verwijzing naar het voetbalvandalisme. Het volksvermaak van weleer heeft plaatsgemaakt voor rituele vechtpartijen; het speelse element is thans vooral gelegen in de achteloze wijze waarop men andermans eigendommen beschadigt.

Het strafrecht heeft dus gefaald. Er zijn twee instrumenten om gewone burgers ervan te weerhouden delicten te plegen. Ten eerste de wettelijke bedreiging met straf; daarnaast de daadwerkelijke oplegging van een sanctie als iemand de regels toch heeft overtreden. Kennelijk heeft noch het ene, noch het andere middel succes. Hoe komt dat? Waarschijnlijk is een belangrijke reden gelegen in de omstandigheid dat we het in Nederland eigenlijk helemaal niet eens zijn over de regels die strafrechtelijk moeten worden gehandhaafd. We doen net alsof. Strafrecht heet een ‘ultimum remedium’ te zijn, een laatste redmiddel. Daardoor wordt de indruk gewekt dat de regels die langs

[p. 756]

deze weg kracht worden bijgezet wel moeten behoren tot de meest elementaire gedragsnormen van onze samenleving, waarover nauwelijks verschil van mening mogelijk is. Maar dit is niet zo. Volgens mij is er op dit punt sprake van een dubbele bodem in het strafrecht.

De dubbele bodem van het strafrecht wordt zichtbaar in processen van selectieve verontwaardiging. Er blijken enorme verschillen van inzicht te bestaan omtrent de ernst en de aanstootgevendheid van bepaalde delicten. Een geschikt voorbeeld kan worden ontleend aan het verschijnsel discriminatie. Het is onder andere verboden om in de uitoefening van een beroep onderscheid te maken tussen personen op grond van ras. Deze strafbepaling kan ogenschijnlijk rekenen op een breed draagvlak in de samenleving. De populariteit van het verbod is zelfs zo groot dat politici van (bijna) alle partijen bij voortduring aandringen op stringente opsporing en vervolging van deze feiten. Opeenvolgende ministers van justitie - die in de publiciteit helaas vaker bedrijfsongevallen moeten uitleggen dan goed nieuws kunnen melden - zeggen keer op keer dat hun beleid zal worden gericht op een intensievere handhaving van de bepalingen over discriminatie. Toch ziet de praktijk er heel anders uit. Politie en justitie knijpen een oogje toe, of zijn bang hun vingers te branden. Het aantal vervolgingen terzake van rassendiscriminatie staat in geen enkele verhouding tot de omvang die dit verschijnsel in de maatschappij heeft aangenomen. De spaarzame en daardoor in de ogen van de buitenwacht volstrekt willekeurige wijze waarop bijvoorbeeld tegen discodiscriminatie wordt opgetreden, vormt een teken aan de wand. Bovendien is het normbesef zelf nog ambivalent. Iedereen is tegen discriminatie. Natuurlijk. Maar als een makelaar in een plattelandsgemeente systematisch weigert om baliepersoneel met een donkere huidskleur aan te nemen, omdat hij veronderstelt dat zijn klanten weinig tolerant zijn op dit punt, hebben veel mensen begrip voor dit standpunt. Vergelijkbare problemen hebben we enkele jaren geleden gezien bij de uitzendbureaus. Toen deze arbeidsbemiddelaars gehoor bleken te geven aan de wens van hun opdrachtgevers om geen ‘mediterrane types’ in te huren, brak er een heuse rel uit. Die werd snel gesust omdat de bureaus beterschap beloofden, maar in menige achterkamer werd intussen wel de vraag opgeworpen of het niet teveel was gevraagd om bedrijven personeel aan te bieden dat onwelkom was. En zo claimt elke groep voor zichzelf uitzonderingen op het algemeen onderschreven verbod op discriminatie. Als laatste voorbeeld hiervan kan worden genoemd het weren van homoseksuelen als onderwijzers in het onderwijs.

Hoe gevoelig de strafrechtelijke hantering van de discriminatie ligt, blijkt ook uit de omstandigheid dat justitie zèlf een beetje in haar maag lijkt te zitten met raciale factoren in de eigen bedrijfsvoering. Deze pikante kwestie werd onlangs door Max Pam aan de orde gesteld in een column in nrc Handelsblad onder de veelzeggende titel ‘Rechtsongelijkheid’ (27 april 1990). Pam wijst op het geval van Jules Croiset, de acteur die een ontvoering ensceneerde, en die de geloofwaardigheid van zijn eenakter meende te moeten bevorderen door het verzenden van dreigbrieven met onthutsende anti-semitische passages. Dit ernstige delict, dat grote commotie tot gevolg had, leidde niet tot strafvervolging. Er werd - vooral gelet op de geestestoestand van de verdachte - vrijwel geruisloos een schikking getroffen. Pam noemt voorts de zaak van Jopie de Vries (Zwarte Jopie) die als beheerder van de Casa Rosso op de Amsterdamse Wallen op illegale wijze vele miljoenen verdiende, en die op het cruciale moment aan gevangenisstraf ontsnapte, omdat professor Bastiaans hem in een psychiatrisch rapport aanmerkte als een ‘jodenjongen, gruwelijk gekwetst door zijn oorlogservaringen’. Daar tegenover stelt de columnist de situatie van Theo van Gogh, die al jaren door justitie wordt achtervolgd vanwege het schrijven van een artikel waarin hij de filmer Leon de Winter op een beledigende wijze verweet

[p. 757]

dat die zijn joodse identiteit artistiek zou hebben misbruikt. Rechtsongelijkheid, aldus Pam.

Maar ligt het wel zo simpel? Wordt er binnen het strafrechtelijk apparaat inderdaad met twee maten gemeten, in die zin dat de officials in de beschreven gevallen iedere schijn voor vooringenomenheid tegen joodse burgers op een angstvallige wijze overcompenseren? Volgens mij is er méér aan de hand. In plaats van een eenvoudige verklaring in psychologische termen is een meer algemene bespiegeling vereist over de mogelijkheden om het gedrag van burgers en ambtenaren te beïnvloeden door middel van strafrechtelijk te handhaven rechtsnormen.

Ik kom terug op mijn uitgangspunt dat er in onze samenleving in wezen uiterst verschillend wordt gedacht over elementaire normen en waarden. Een gevolg hiervan is dat gedragingen met een morele lading of een sterke gevoelswaarde nauwelijks te beïnvloeden zijn door middel van wetgeving. De feitelijke seksuele levensstandaard van de bevolking zal bijvoorbeeld slechts in onbetekenende mate kunnen worden gecorrigeerd door van bovenaf opgelegde voorschriften. Zo is het een illusie om te menen dat verkrachting binnen het huwelijk in aanmerkelijke mate kan worden teruggedrongen door er een misdrijf van te maken. Hetzelfde geldt in zekere zin ook voor heikele onderwerpen als abortus en euthanasie. Degenen die op deze punten een minderheidsstandpunt innemen, kunnen wel in het parlement het onderspit delven, maar daarmee is nog maar weinig gezegd over de daarop volgende ontwikkelingen in de maatschappij. De macht van de wetgever is namelijk aan drastische beperkingen onderworpen. Wanneer een belangrijk deel van de bevolking het oneens is met de inhoud van een wet, of om andere redenen van oordeel is dat toezicht op de naleving ervan geen prioriteit verdient, is een effectieve rechtshandhaving op voorhand gecompromitteerd. Ik geef nog enkele voorbeelden om te onderstrepen dat dit in brede segmenten van het strafrechtelijk bedrijf het geval is.

Sommigen vinden pornografie zo ongeveer het ergste wat er is, omdat het een miskenning van de waardigheid van de vrouw inhoudt. Anderen zien vieze boekjes en films juist als iets waarvoor iedere volwassene naar eigen hoogstpersoonlijke verantwoordelijkheid zou moeten kiezen.

Iets soortgelijks doet zich voor ten aanzien van fraude. Velen zijn van mening dat steunfraude en belastingontduiking consequent en doortastend moeten worden aangepakt, vooral in deze tijd van bezuinigingen op de overheidsfinanciën. Andere groeperingen zouden daarentegen niet actief op zoek willen gaan naar dergelijke overtredingen zolang niet eerst iets wordt gedaan aan de veel omvangrijkere malversaties met premie-afdracht en dergelijke door malafide werkgevers. Bovendien is het normbesef ook hier enigszins diffuus of gelaagd. De grote groep van ‘eerlijke burgers’, die enerzijds aandringt op kordaat repressief optreden tegen alle fraudeurs, levert immers zonder wroeging zelf een essentiële bijdrage aan het in stand houden van het zwarte circuit door de werkster, de tuinknecht en de kinderoppas voor drie dagen in de week naast hun uitkering een netto-neveninkomen te bezorgen.

Als laatste voorbeeld kunnen enkele standpunten omtrent het wegverkeer worden genoemd. Handhaving van de snelheidslimiet op autosnelwegen lijkt tegenwoordig ondenkbaar. De politieke strijd gaat zo ongeveer alleen nog maar om het verhogen van het aantal processen-verbaal dat in het justitiële circuit kan worden verwerkt. Daarbij schijnt niemand zich meer te bekommeren om de vraag waarom de Nederlandse automobilist het als een natuurrecht beschouwt om zo hard te rijden als hij zelf wil, terwijl hij anderzijds fanatiek lippendienst bewijst aan de belangen van verkeersveiligheid en milieubescherming. Over dronken rijden lopen de meningen niet minder ver uiteen. Menigeen ziet het besturen

[p. 758]

van een auto onder invloed van alcohol als het rechtstreeks in gevaar brengen van het leven van medeweggebruikers, zodat er veel strenger tegen zou moeten worden opgetreden. Anderen maken een scherp onderscheid tussen echt dronken rijden aan de ene kant en rijden met een paar glaasjes op aan de andere kant. Wanneer iemand in beperkte mate gezellig heeft meegedronken, zou kunnen worden volstaan met de aanbeveling om extra voorzichtig te rijden.

De voor de hand liggende gevolgtrekking is dat het hachelijk is om een diagnose van de Nederlandse samenleving te stellen in simpele termen als verloedering en verval. Bovendien kan in het licht van het vorenstaande worden aangegeven dat gegeneraliseerde aanbevelingen om de wet strakker te gaan handhaven nogal precair zijn. Iedereen heeft dan immers andere aanstootgevende feiten op het oog, zodat bij de invulling van zo'n suggestie de conflictstof weer voor het oprapen ligt. In zekere zin is een irritant hoog niveau van de criminaliteit de prijs die we moeten betalen voor de hooggeroemde pluriformiteit en verdraagzaamheid in de samenleving. De emancipatie van het individu, de mondigheid van de burger, de ontzuiling en het wegvallen van vaak knellende sociale controle in de naaste leefomgeving, al deze naoorlogse sociale vernieuwingen avant-la-lettre hebben ook onvoorziene en ongewenste gevolgen gehad. De in de krakersbeweging ontworpen slogan ‘Jullie rechtsorde is de onze niet’ is een veelbetekenend signaal, dat met de wapenstok alleen ontoereikend wordt beantwoord. De Archie Bunkers van onze samenleving zien dit anders. Zij zouden het liefst wel de voordelen van het individualisme willen opstrijken, zonder de onplezierige neveneffecten op de koop toe te nemen. Maar dat kan niet.

De voorafgaande aantekeningen vormen overigens geen proeve van relativisme. De omstandigheid dat er verschillend wordt gedacht over de normen die we wellicht als elementaire leefregels hadden aangezien, kan niet leiden tot de slotsom dat iedere visie hieromtrent respectabel is. Evenmin behoeft het vigerende niveau van de criminaliteit gelaten te worden aanvaard.

Wat ons te doen staat is in de eerste plaats alle vormen van misdaad tegengaan die voortvloeien uit onverschilligheid en doelloosheid. In de afgelopen jaren is er al heel wat gedaan aan de preventie van criminaliteit met nietstrafrechtelijke middelen. Die benadering moet verder worden gestimuleerd. Het bouwen van bewaakte fietsenstallingen en het aanstellen van huismeesters en conducteurs vormt een eerste stap. Naast uiteenlopende vormen van techno-preventie moet voorts worden gedacht aan planologische en stedebouwkundige voorzieningen, die in de toekomst crimineelpolitieke fiasco's als de Bijlmermeer kunnen voorkomen.

Vervolgens dient er zoveel mogelijk te worden gekozen voor positieve sancties in plaats van straffen. In de eerder genoemde voorbeelden van discriminatie bij de uitoefening van beroep of bedrijf, zou het achterstellen van minderheden wellicht effectiever kunnen worden bestreden door een quoteringssysteem met bijbehorende bonussen dan door middel van strafbedreigingen die zelden worden geoperationaliseerd.

Het is algemeen bekend dat een aanzienlijk deel van de misdaad samenhangt met het gebruik van verdovende middelen. Wanneer de overheid hier harder tegen zou gaan optreden, zou ook het niveau van de verwervingscriminaliteit stijgen en het randgebeuren van de georganiseerde misdaad verder in betekenis toenemen. Het verdient daarom aanbeveling om in plaats daarvan het huidige liberale beleid voort te zetten, waarin alleen de (groot)handelaren van harddrugs consequent met strafrechtelijke middelen worden achtervolgd. Gebruikers van deze stoffen en de hele sector van de softdrugs worden terecht zoveel mogelijk met rust gelaten. In de toekomst zou een voortgaande decriminalisering van de in de Opiumwet omschreven gedragingen stelsel-

[p. 759]

matig moeten worden overwogen.

De opmars van de georganiseerde misdaad is ronduit zorgelijk te noemen. Het is ergerlijk om in het hedendaagse stadsbeeld allerlei penose-types te zien rondlopen met Rolex horloges om hun pols, louche figuren die zich vervolgens met peperdure Mercedessen begeven naar luxe ontspanningsoorden. Deze mensen, en hun anonieme bazen met witte boorden die een semi-respectabel bestaan leiden, geven de eerlijke loonslaaf die gewoon belasting betaalt het aanzien van een onnozele hals. Zo worden de verhoudingen op z'n kop gezet. Een vitaal risico dat aan deze praktijken is verbonden, is dat crimineel verworven vermogens langs allerlei sluipwegen infiltreren in de legale economie. Indien we er niet in zouden slagen om door middel van intensievere opsporing de toenemende betekenis van de georganiseerde misdaad een halt toe te roepen, is er een reële kans dat in de toekomst een te groot deel van het bonafide bedrijfsleven in handen komt van de onderwereld.

De wereld van het strafrecht is fascinerend. We hebben er allemaal mee te maken en we hebben er allemaal een opvatting over. De mening van de vakman is niet in alle gevallen meer van belang dan de visie van de leek. Maar er is wel enige denktucht voor nodig om niet te vervallen in de vrijblijvende banaliteit van de borrelpraat. Elk van de zojuist aangestipte themata leent zich voor een uitvoeriger beschouwing. Wellicht bieden volgende afleveringen van deze kroniek daartoe de ruimte.