De Gids. Jaargang 153

Huub Beurskens
Nogmaals dikhuiden, in excelsis

Heb ik zelf geen fout gemaakt door Gautier en Goemiljov ervan te beschuldigen de hippopotamus in een foutieve biotoop te hebben geplaatst? Ik wees er immers op dat de twee dichters het dier uit zijn natuurlijke omgeving geplaatst hadden, maar zonder me er rekenschap van te geven dat ik zelf de gedichten uit hun context had gelicht... Théophile Gautier heeft meer dan eens groteske en satirische gedichten geschreven. Waarom zou L'hippopotame niet ook zo'n burleske zijn? Misschien is het gedicht zelfs gedeeltelijk een satire op de in zijn tijd en directe omgeving enorm opbloeiende wetenschappelijke belangstelling voor de klassificering der soorten en de oorsprong en evolutie van het dierlijk leven. Wie weet had Gautier er juist lol in om dwars te liggen, om feiten overhoop te gooien! Vanuit de koninklijke en prinselijke menagerieën ontstond in 1793 de dierentuin van de Jardin des Plantes in Parijs. In 1829 volgde Londen met de stichting van een zoo, 1832 Dublin, Amsterdam 1838, Antwerpen vijf jaar later, Berlijn weer een jaar daarna, Rotterdam 1857, gevolgd door, met telkens een jaar verschil, Frankfurt, Kopenhagen, Keulen, Dresden, twee jaar na Dresden Moskou, enzovoort. En wat oprichtingsjaren van natuurhistorische musea betreft was Parijs er ook weer vroeg bij, 1793; Frankfurt 1817, Sidney 1827, Londen (de mineralogische en geologische afdeling) 1857, New York 1869. Darwin en Mendel waren niet alleen tijd-, maar ook leeftijdgenoten van Gautier.

Overigens kan Gautier alleen weet hebben gehad van het bestaan van het grote nijlpaard; het dwergnijlpaard werd pas na Gautiers dood door Johan Buttiköffer, toenmalig directeur van de Rotterdamse Diergaarde, in de wouden van Liberia ontdekt.

En verder: misschien is Gautiers hippopotamus-gedicht ook nog een reactie op de poë-

[p. 693]

zie van zijn tijd, iets waar ik veel te weinig over weet...

Ik weet wel dat Ezra Pound het werk van Théophile Gautier hoog aansloeg. In Pounds literaire essays kom ik de naam van de Fransman steeds weer tegen. ‘If you want the gist of the matter go to Sappho, Catullus, Villon, Heine when he is in the vein, Gautier when he is not too frigid,’ zegt hij in ‘A Retrospect’ en in ‘How to read’ stelt hij voor zijn studenten een verplichte lijst van basisliteratuur samen: Confucius, Homerus, Ovidius, een boek met Provençaalse liederen, Dante, Villon, wat middeleeuws, Voltaire, Stendhal, Flaubert, Gautier, Corbière en Rimbaud... En uiteraard staat Gautier bij Pounds compaan T.S. Eliot dan eveneens in hoog aanzien. Eliot is zeer geïnteresseerd in het soms macabere, in het satirische en de woordspeelsheid van schertspoëzie. In 1917 schrijft Eliot een nijlpaardgedicht dat onmiskenbaar geïnspireerd is door Gautiers rivierpaard. Het motto dat Eliot aan ‘The Hippopotamus’ meegeeft, is ontleend aan de brief van Paulus aan de Kolossenzen: ‘En wanneer deze brief bij u is voorgelezen, zorgt dan, dat hij ook in de gemeente te Laodicéa voorgelezen wordt.’ Martinus Nijhoff heeft het gedicht vertaald.

De hippopotamus ligt languit
log in de modderige vloed;
al ziet hij er onverwoestbaar uit,
hij is enkel vlees en bloed.

Vlees en bloed bederfelijk
omdat het leven zo verteert;
maar de Ware Kerk is onsterfelijk
want ze is op een rots gefundeerd.

De hippo' misstap op misstap doet
voor zijn nooddruft en onderhoud,
maar de Ware Kerk verzet geen voet
voor het inhalen van haar goud.

De ‘potamus ziet een broodboom staan
en is tot plukken niet in staat,
maar er keert geen schip uit de oceaan
of de Kerk krijgt rijst en muskaat.

De hippo’ wordt in de paringstijd
onwelluidend en gedraagt zich zot;
maar elke week, vol zaligheid,
huwt de zingende Kerk met God.

De hippopotamus slaapt overdag
omdat hij 's nachts uit jagen moet;
de Kerk, die God vertrouwen mag,
kan slapen terwijl zij zich voedt.

Ik zag eensklaps de 'potamus
wegvliegen uit zijn nat moeras.
Engelen zongen Laudamus
hem begroetend op hun terras.

Bloed des Lams wast hem aanstonds rein,
hij wordt als hemelszoon erkend
en zal een van de heiligen zijn
met een gouden snaarinstrument.

Maagden, martelaressen, al
wat kuis is kust hem vrij van schuld;
maar de Ware Kerk blijft in het dal
in schadelijke damp gehuld.

Net als bij Gautier heeft het nijlpaard bij Eliot een voorbeeldfunctie. Maar in de eerste strofe zet Eliot toch even een paar zaken recht, is een twintigste-eeuwer aan het woord die een negentiende-eeuwer corrigeert. Nee, zegt Eliot, het is niet zo dat de hippopotamus ‘rit des balles des cipayes / Qui rebondissent sur son cuir’. Het nijlpaard is een kwetsbaar dier geworden, een dier zelfs dat een ploeterend, bijna meelijwekkend bestaan moet leiden. Desondanks is zijn levenshouding beter dan de schijnheiligheid van een inhalig, gemakzuchtig, veeleer op een rots vastgeroest dan gefundeerd instituut dat zich de Ware Kerk durft te noemen. De moraal is overduidelijk.

Zou Gautier, afgezien van zijn eventuele satirische bedoelingen, dan toch minder weten-

[p. 694]

schappelijk feitenmateriaal over de hippo ter beschikking hebben gehad?

Bij Eliot is het overigens merkwaardig dat hij de potamus 's nachts laat jagen. Wat krijgen de tweeduizend kilo zware Jan en de iets slankere Mieke in Artis te eten? Per dag acht kilo krachtvoer, vijf kilo hooi, zeven kilo voederbieten, acht kilo wortelen en 's zomers verse luzerne. Niet bepaald voedsel om 's nachts te overvallen...

Bij ons, Westeuropeanen, kan of kon deze dikhuid, die we alleen kennen uit de dierentuin waar hij veilig opgesloten zit, gemakkelijk op de lachspieren werken. Gautier en Eliot konden hem dan ook met voorspelbaar succes voor hun satire inzetten. Toch is het minder vreemd dan het lijkt, zo'n hippopotamus in excelsis.

Geen volk kent de hippopotamus beter dan de oude Egyptenaren, zij hebben immers rechtstreeks met het dier te maken. Zij weten dat het opensperren van de muil een vorm van dreigen is; wij hier gooien dan een pinda of suikerklontje in die roze grot en wekken zo, onwetend, bij het dier een Pavlov-reactie op. De oude Egyptenaren, alles behalve systematisch werkende dieronderzoekers, vinden het nijlpaard niet lachwekkend, zeker het vrouwelijke exemplaar niet. In de pre-dynastische tijd moet het nijlpaard een veel voorkomend dier in de hele Egyptische delta zijn geweest. De cultus van de hippopotamus stamt al uit die periode. In het theologische systeem van de oude Egyptenaren wordt de hippopotamusgodin gezien als het vrouwelijke equivalent van Set en als de moeder van de zonnegod. Hier is het dus niet zo dat het dier ‘mag’ opstijgen ten hemel, nee, het is er zelf een van de grondleggers van... ‘On the whole, the hippopotamus goddess was a beneficent creature, and she appears in the last vignette of the Theban Recension of the Book of the Dead as a deity of the Underworld, and a kindly guardian of the dead,’ schrijft Wallis Budge.

Wetenschappelijke kennis is ook niet alles. Door haar beginnen we in de problemen te raken, dreigt het stationaire evenwicht in het aardse geosfeer-biosfeersysteem te worden verstoord. Anderzijds hebben we de wetenschap meer dan ooit nodig om een ecologische ramp te voorkomen. Op de zoölogische instituten wordt hard gewerkt.

Als ik nu, zo'n driekwart eeuw nadat het geschreven is, het gedicht van Eliot lees, heb ik bij het slot ervan een associatie die de dichter zelf hoogstwaarschijnlijk destijds niet voor ogen heeft gehad: ‘below / Wrapt in the old miasmal mist’ vertaalt Nijhoff in 1950 al bijna voorspellend met ‘het dal / in schadelijke damp gehuld’.

Straks bestaat het nijlpaard alleen nog maar in het Java van de herinnering en de fantasie. Dat kan toch onmogelijk de bedoeling zijn, zelfs van de poëzie.

[...]

Maar ook hij, rondom wiens tanden verschrikking is,
heeft sinds lang het veld moeten ruimen naar de wateren

ten zuiden van de Sahara: daar

ligt hij neer onder schaduwachtige bomen, een hoofdstuk

der wegen Gods, waaronder de mens

eerdaags ‘einde’ zal schrijven.

Dat is de laatste strofe van het nijlpaardgedicht van C. Buddingh' in diens bestiarium Wil het bezoek afscheid nemen? uit 1968. Met andere woorden: Mandelstam, begin maar vast de ladder af te klimmen.

Literatuur

Ezra Pound, Literary Essays, Faber & Faber, Londen 1954

T.S. Eliot, Selected Poems, Faber & Faber, Londen 1954

Martinus Nijhoff, Verzameld werk, Bert Bakker, Amsterdam 1982

E.A. Wallis Budge, The Gods of the Egyptians, Dover, New York 1969

C. Buddingh', Wil het bezoek afscheid nemen?, De Bezige Bij, Amsterdam 1968