De Gids. Jaargang 153

Buitenwegen
Huub Beurskens
Een nijlpaard op Java

De Franse paleontoloog Jean-Baptiste de Lamarck (1744-1829) hield zich op oudere leeftijd vooral bezig met de ‘Histoire naturelle des animaux sans vertèbres’. Lamarck is ook bekend vanwege de door hem ontworpen afstammingsleer. Osip Mandelstam publiceert in 1932 een gedicht over hem.

Een oude man, verlegen als een schoolkind,
een stuntelige, schuwe patriarch...
Wie komt met zijn rapier voor de natuur op?
Wel, dat weet ieder: onze vurige Lamarck.

Als al wat leeft niet meer is dan een kladwerk
op een korte dag zonder erfgenaam,
geef mij dan op Lamarcks uitschuifbare ladder
de allerlaatste sport om op te staan.

Ik ritsel tussen hagedissen door en slangen
en daal tot de ringwormen en rankpootkreeften af.
Langs doorverende planken, glooiingen
slink ik, verdwijn ik in het niets als Proteus.

Ik meet mezelf een hoornen tabberd aan,
doe afstand van mijn warme bloed,
krijg zuignapjes rondom en hecht me
ineengekruld in het zeeschuim vast.

We hebben alle insektensoorten achter ons,
hun ogen als geslepen glaasjes vol likeur.
Hij zei: een en al breuk is de natuur.
Het zien houdt op. Je ziet nu voor het laatst.

Mandelstam klimt hier over de evolutieladder naar beneden, terug naar de ongewervelden, terug naar de eencelligen en het ontstaan van het aardse leven, naar de onderste sport, omdat hem alleen daar nog het bestaan zinvol, want puur organisch lijkt, wanneer mocht blijken dat de aanwezigheid van de mens tot niets anders dan het einde kan leiden. Ik lees Mandelstams gedicht ook als een bezoek aan een zoölogisch instituut of museum.

Ik heb zelf het onvergetelijke genoegen mogen hebben een paar uur lang door de directeur persoonlijk in de gebouwen van het Instituut voor taxonomische zoölogie in Amsterdam te worden rondgeleid. Zalen en vertrekken vol gesloten schuifkasten. Ze blijken vol opgezette dieren te staan, beren, apen, miereneters, egels, allerlei grote en kleine zoogdieren. Sinds hun ontstaan in de negentiende eeuw zijn de evolutietheorieën flink gewijzigd en bijgesteld. Een andere ruimte met alweer dichte, witte kasten. Geur van kamfer. In een hoek twee converserende luipaarden. In de kasten: allemaal grote katachtigen. Waar staan ze op te wachten? Tegenwoordig worden de dieren niet meer opgezet in levendige houdingen, maar ‘gebalgd’, in dode houding

[p. 690]

opgevuld. Laden worden opengetrokken, balgen van kaketoes, van schitterend gekleurde loeries. Een keer per jaar gaan ze de gaskamer in om het museumkevertje te bestrijden. Een la propvol gebalgde muisjes. Een geweldige ruimte, onder de houten dakconstructie, vol met grote zoogdierskeletten. Dolfijnen. Het uitgestorven reuzenhert. Een doorwandelbaar walvisgeraamte. Een vroegere collegezaal wordt ontsloten. Ark van Noach. Allerlei grote zoogdieren staan hier bij elkaar. Aan de muur buffelkoppen; enkele ervan zijn door de Prins der Nederlanden persoonlijk geschoten. Olifant, giraffe, zwijnen, dwergnijlpaarden. Elders een ruimte helemaal volgehangen met huiden van zebra's, marters, katachtigen, buffels, beren. Iemand is vogels van de luchthaven Schiphol aan het ‘macereren’, laten rotten om beter de breuken in het skeletje te kunnen analyseren. Onderzoek omwille van de vliegveiligheid, de onze vooral. Een ander gebouw wordt het ‘alcoholgebouw’ genoemd, vanwege de enorme hoeveelheid alcohol in de glazen met preparaten. In het hoofdgebouw heb ik al aapjes, apehanden en -ingewanden op alcohol gezien. Nu, boven in het alcoholgebouw, allereerst de droge skeletten van sponzen en koralen. Juist hier wordt veel onderzoek gedaan. De computer berekent en tekent sponsmutaties volgens wiskundige formules. Dan gaan weer andere deuren open. Planken vol, telkens weer, met glazen waarin reptielen, amfibieën. We gaan een verdieping lager. Schelpen. Mijn gids wijst me op een bijzonder zeldzame schelp. Eindelijk heb ik, vanuit mijn eigen vakgebied, ook iets te melden. ‘Dat is de schelp die Rembrandt etste,’ zeg ik met een nauwelijks verholen kinderlijk gevoel van triomf. ‘Inderdaad,’ is het antwoord, ‘Conus marmoreus, maar Rembrandt maakte een fout. Bij het afdrukken levert het koperplaatje een spiegelbeeldige voorstelling op. Dat hoef je Rembrandt natuurlijk niet te vertellen: zijn naam en het jaartal 1650 staan leesbaar op de afdruk. Maar de spiraal van Conus marmoreus loopt nu precies verkeerd om! Rembrandt heeft daar niet bij stil gestaan, maar het typerende van deze schelp is dat ze altijd in een en dezelfde richting gewonden is, de richting namelijk die Rembrandt rechtstreeks met naald en burijn naar de aanschouwing op de plaat bracht...’

Net als Mandelstam klim ik verder, naar beneden, kom ik via ‘doorverende planken’ in de glooiingen van ruimte en tijd terecht, tussen al die organismen op ‘likeur’. De insekten vormen in weer een ander gebouw een hoofdstuk apart.

Fouten. Het lamarckisme is, zeker gedeeltelijk, achterhaald. Hoe staat het met die ets van Rembrandt?

Bij een andere Russische dichter, Nikolaj Goemiljov (1886-1921), vind ik een gedicht over een nijlpaard.

Op Java, waar uit elke schuilplek
Tussen het riet een monster gromt
Uit nachtmerries, is hij gehuisvest:
Het nijlpaard met zijn reuzenromp.

Boven een afgrond sist de wurgslang,
De imposante buffel schraapt
Zijn hoeven, briest, de tijger brult angst-
Aanjagend, hij - hij graast of slaapt.

Geen pijl, geen assegaai, geen scherpschot
Van een sepoy - niets schrikt hem af,
Want elke speer of kogel ketst op
Zijn gladde leren pantser af.

Ook ik behoor tot het geslacht van
Het nijlpaard: ik ga zegenrijk,
In wat mij heilig is geharnast,
Recht, onbevreesd, door een woest rijk.

Er komen op aarde twee nijlpaardsoorten voor die, niet onbedreigd, in Afrika leven. Wel zijn er uitgestorven soorten bekend die tot de familie der Hippopotamidae gerekend worden. Ook op Java leefden ooit verwanten. Maar zou Goemiljov het hier over een uitgestorven ras hebben? Dat is hoogst onwaarschijnlijk.

[p. 691]

De Nederlandse vertaler Hans Boland verwijst in een noot naar het gedicht L'hippopotame van Théophile Gautier (1811-1872), dat verbluffende overeenkomsten met het gedicht van de Rus vertoont. Ook hier heet het dat het dier leeft ‘aux Jungles de Java’. Kennelijk heeft Goemiljov het foutieve nijlpaard lekker overgepend. Er klopt hier overigens meer niet. ‘Geharnast’ is een hippopotamus niet. Zouden hier nijlpaard en neushoorn door elkaar gehaald worden? En een ‘assegaai’ is een werpspies die in Afrika gebruikt wordt. Worden Java en Afrika op een exotische hoop gegooid? ‘Il ne craint ni kriss ni zagaies,’ schrijft de pen van Gautier. Hoe dan ook, ik heb de indruk dat beide dichters op geografisch en zoölogisch gebied fouten gemaakt hebben. Is ‘Het nijlpaard’ nu een fout gedicht?

Zoals alles verandert, verandert ook de inhoud van kunstwerken in de loop van de tijd. De betekenis van een schilderij verandert simpelweg alleen al doordat het in en door de zich ontwikkelende culturele omgeving een andere plaats krijgt toebedeeld, doordat er andere ogen zijn die ernaar kijken. Veel kunstenaars vrezen zulke veranderingen en hopen dat hun werk eeuwig dezelfde betekenissen zal houden en dezelfde gevoelens weet op te wekken. Wanneer in de negentiende eeuw de foto's van Muybridge duidelijk maken dat er bij paarden niet zoiets als een ‘vliegende galop’ kan bestaan, zijn van het ene op het andere moment alle tot dan gemaakte afbeeldingen van galopperende paarden fout. Terwijl er dan zelfs schilders zijn die hun oude schilderijen gaan herstellen, presenteert Seurat in zijn ‘Le cirque’ met opzet een zwevend paard, daarmee de autonome waarde van het werk benadrukkend. Ik denk dat Seurats antwoord het meest zinvolle is. Op verschillende vroege schilderijen van Degas vliegen paarden over een grasveld of een renbaan. Toch kan die foute weergave binnen de totaliteit van de werken geaccepteerd, zelfs begrepen worden, omdat Degas duidelijk in eerste en laatste instantie als beeldend kunstenaar gekeken heeft, dat wil zeggen, als iemand die de verfvlekken op zijn doek ordent op grond van probleemstellingen die van compositorische, koloristische of ritmische aard zijn. Wanneer deze ordening (die op een geheel andere manier zelf ook weer tijden cultuurgebonden is) ‘in orde’ is, geeft de achteraf geconstateerde fout, zo heb ik gemerkt, zelfs even zo'n tikje aan het werk dat het er menselijk, nog menselijker van wordt. Even heb ik ook voeling met een andere tijd en met de maker in zijn tijd. De fout wordt een surplus. Zo zie ik door de fout van Rembrandt plotseling letterlijk, dat wil zeggen in haar hele fysiek, de hand van de meester...

Dit alles wil overigens beslist niet zeggen dat een kunstenaar dergelijke, niet-artistieke fouten niet moet proberen te vermijden. Toen de uitgave van het fotowerk van Muybridge in boekvorm werd aangekondigd, tekenden kunstenaars als Millais, Whistler, Sargent, Puvis de Chavannes, Rodin en Menzel onmiddellijk in en ook Degas had de uitgave al spoedig in de buurt van zijn ezel liggen. Zo hoort het.

‘Het nijlpaard’ van Goemiljov is in compositorisch opzicht weinig opzienbarend. Drie strofen beschrijving van het dier om het met strofe vier tot metafoor te maken. Het is een nogal conventionele werkwijze. Toch amuseert het gedicht me, op een andere wijze waarschijnlijk dan in de bedoeling van de dichter ligt. Ik geniet van het hybridische landschap, van de plotse, drastische tektonische verschuiving der continenten. Ik kijk vanzelfsprekend met de ogen van mijn tijd. Er komt ook een beeld van de wereld uit het gedicht naar boven dat me melancholisch maakt. Er leven zo'n duizend verschillende soorten insekten op één hectare Zuidamerikaans regenwoud, kom ik te weten tijdens mijn rondleiding door het Instituut voor taxonomische zoölogie. Dan staan we voor een opgezet, bruin, zebra-achtig paardje, de quagga. ‘Dit is een heel bijzonder exemplaar. De quagga is uitgestorven en deze hier blijkt het allerlaatste levende exemplaar ter wereld te zijn geweest. Hij heeft eerst nog dienst gedaan als trekpaardje in Londen en is

[p. 692]

toen in Artis terechtgekomen, waar men tijdens zijn leven niet heeft geweten hoe uniek dit exemplaar was.’ Schuin tegenover de quagga met een grote, grof genaaide naad over zijn borst, staat een Abessijnse leeuw, met aan zijn zij een in kruiperige houding opgezette Javaanse tijger. Ook van deze dieren leeft op onze aarde inmiddels geen enkel exemplaar meer. Leven we dan inderdaad ‘op een korte dag zonder erfgenaam’?

In de kelders - waar anders? - van het alcoholgebouw stikt het van de vissen. Opnieuw deuren, deuren, planken, planken. En ik zie kreeften, garnalen, van groot tot piepklein, zeekomkommers, zeesterren en -egels. Ik krijg ‘zuignapjes’ en weet dat ik naar aanleiding van alles wat ik hier te zien krijg weer met inkt zal gaan spetteren, ik ben namelijk zelf ook een inktvis, maar eentje die zich aan elke wetenschappelijke klassificering probeert te onttrekken, eentje die geen fouten wil maken, maar eerst en vooral in de onderwaterjungle van de verbeelding ongrijpbaar wil blijven verderleven, zo'n inktvis van Guillaume Apollinaire:

Jetant son encre vers les cieux,
Suçant le sang de ce qu'il aime
Et le trouvant délicieux,
Ce monstre inhumain, c'est moi-même.

En eigenlijk verschilt deze inktvis nauwelijks van een nijlpaard op Java: ‘Je vais sans peur par le désert,’ schrijft Gautier. Toch beginnen ook zij een beetje ongerust te worden, het Java-nijlpaard door het naderend geluid van motorzagen, de inktvis door de verduistering van zijn schrijfblad, zijn hemel vol olievlekken.

Literatuur

Osip Mandelstam, Wie een hoefijzer vindt, vert. Kees Verheul, uitg. Van Oorschot, Amsterdam 1982

Nikolaj Goemiljov, De giraffe, vert. Hans Boland, uitg. Meulenhoff, Amsterdam 1985

Guillaume Apollinaire, Le Bestiaire ou cortège d'Orphée, 1919