De Gids. Jaargang 153

[p. 536]

Boeli van Leeuwen
De kleren van de keizer

In de azuren sfeer van het establishment is er een licht gevoel van onbehagen wanneer mijn naam valt. ‘Louche zou ik hem niet willen noemen,’ zei de dorre professor van een kleine, doch parmantige universiteit, ‘maar hij is niet kosher.’

En niet kosher is onrein, besef dat wel. Om dit gevoel te vermijden gaf ik eens aan een stakende agent van politie, die mij midden op de Schottegatweg dwong de achterbak van mijn auto te openen, desgevraagd als beroep op: ‘intellectueel!’ ‘Esei no ta un fishi,’ zei de staker. ‘Esei ta un krimen!’ Voor de niet-latinisten: ‘Dat is geen beroep, dat is een misdaad!’

Hieraan denkend was ik oorspronkelijk van plan het te hebben over recht en literatuur, maar ik ben blij dat ik van dit voornemen heb afgezien. Want hoewel er enorm veel recht in de literatuur te vinden is, is het omgekeerde niet het geval. Evenals Disraëli ben ik vaak ‘depressed by law, but exalted by literature.’ En ik beaam de woorden van sir Frederick Pollock: ‘Between ourselves, we are an illiterate profession.’ Let wel: ‘between ourselves’. Laat het in huis blijven, anderen hebben hier niets mee te maken. Vertel het niet aan de ingenieurs, de zeebiologen en andere barbaren.

‘Revenons à nos moutons.’

Ik zie mij geconfronteerd met drie ingrediënten voor mijn bouillabaise, oftewel sòpi di piská: ten eerste het recht, ten tweede de realiteit of de realiteiten hiervan en ten derde de kleren van de keizer, dan wel zijn staat van naaktheid.

Ik zal mij nu niet wagen aan een definitie van het recht. Omnis definitio is niet alleen periculosa, maar zelfs onmogelijk. Clarence Darrow, de beroemde pleiter die een dikke boterham met zijn handeltje verdiende, gaf te kennen dat ‘litigants and their lawyers are supposed to want justice, but in reality there is no such thing as justice in or out of court. In fact, the word cannot be defined.’ Duidt het mij daarom niet euvel wanneer ik af en toe parabels gebruik. Ik doe dan als de man van Nazareth, die zei: ‘Zij, die er buiten staan, krijgen alles in gelijkenissen.’ Voor de niet-juristen is de parabel de enige zinnige vorm.

Als een reusachtige, vervallen kathedraal, van generatie op generatie steeds verder de hemel in rijzend, in nevelen gehuld en met vele altaren waar bizarre riten plaatsvinden en magische incantaties worden gericht tot een onbekende god, staat dit kolossale gebouw op het drijfzand van de tijd. De wachters bij de verweerde deuren, de priesters in wapperende toog en witte bef, de zich her en der spoedende ijlboden met hun medailles op de borst, de gewapende dienaren die het gebouw bewaken: zij allen zijn deel van een spektakel zo oud als de oudste steen van het gebouw.

Het doen en laten van iedere participant wordt hier afgewenteld op hogere machten. Dat alles geschiedt in naam der Koningin is niet voldoende. Zij is zelf ook koningin bij de gratie Gods. En verhaal op God is, in rechte, onbegonnen werk. Hoewel deze God van het recht de stopperspil is van het hele systeem, de Johan Cruyff van het middenveld.

[p. 537]

Zo gezien kunnen wij tegen de huilende jongeman in zijn gevangeniskooi, de razende rechtzoekende die zijn weg is kwijtgeraakt tussen al die togen en beffen, en tegen de dienaren van het recht die zich bewust zijn van hun eigen absurde handelingen en eronder gebukt gaan, zeggen: het is de wil van God, bij wiens gratie Beatrix koningin is, en in wier naam jij moet lijden! Deze God der juristen wordt door mij absoluut niet gezien als de metaforische God der gelovigen, die als attribuut de volstrekte rechtvaardigheid heeft.

Hier, en alleen hier, onderschrijf ik het woord van Wittgenstein: ‘How things are in the world is a matter of complete indifferrence for what is higher. God does not reveal himself in the world.’ De oude Romeinen, een helder en cynisch volk, hebben het voor altijd gezegd: ‘Summum ius, summa iniuria.’ Het recht in zijn volheid is een groot onrecht. En ik ken geen enkele intelligente deelnemer aan het ritueel, die zich niet bewust is van deze woorden.

In het kolossale gebouw van het recht hangt achter één der altaren een reusachtig tapijt waaraan eeuwenlang duizenden mensen ieder een stukje hebben toegevoegd. Maar omdat de menselijke geest een verlangen naar orde in zich bergt, probeert hij een zin te leggen in het tapijt. En omdat er talloze tegenstrijdige composities naast elkaar moeten worden gebracht, probeert iedere wever door middel van hulpen loodlijnen, nevelige wolken en vreemde versieringen, een zekere eenheid in het doek te brengen. De wevers werken aan een doek dat de rechtswetenschap heet, maar slechts de zeer naïeven onder hen, alsook zij die hun leven à tout prix met ficties moeten vullen, geloven dat er zoiets bestaat.

Toegegeven, er is een systeem, er is rechtsgeleerdheid, er zijn vakken. Maar er is geen logica en geen methodiek, as such, in het recht. Of zoals Oliver W. Holmes zei: ‘The life of the law has not been logic, it has been experience. Even the prejudices which judges share with their fellow men, have had a good deal more to do than the syllogisms in determining the rule by which men should be governed.’ En John Quincy Adams omschreef de kwestie eens nuchter zo: ‘Law logic, an artificial system of reasoning, exclusively used in courts of justice, but good for nothing anywhere else’, terwijl we uit de mond van de beroemde lord MacMillan moeten vernemen: ‘In almost every case except the very plainest, it would be possible to decide the issue with reasonable legal justification either way.’

In feite is ieder proces een aanslag op onze integriteit, reden waarom Judge Learned Hand, een groot jurist en ‘nourri dans le sérail’ zuchtend bekent: ‘I must say, that as a litigant, I should dread a lawsuit beyond almost anything short of sickness and death.’ Mejor un mal arreglo que un buen pleito, wil ik hieraan toevoegen.

En dan de methodiek: vraag iedere willekeurige rechter hoe hij aan een oordeel is gekomen en hij zal komen aandragen met de hele Napoleontische fictie van de code, de als koraalriffen uitgegroeide jurisprudentie en zijn ‘redenationes’, die hij interpretaties noemt, om tenslotte te zeggen: ‘Zó is het.’ In werkelijkheid wist hij reeds om x redenen waar hij uit wilde komen en hij redeneert ernaar toe.

Soms heeft hij een ‘hunch’, soms een politieke overweging, soms een vooroordeel. Soms is het ook domweg zijn rechtsgevoel. Want ook een rechter heeft dit mysterieuze rechtsgevoel. Maar dat zit diep verborgen in zijn onderbewustzijn en het is volstrekt onderworpen aan zijn verlangen een zeker, van te voren vaststaand doel te bereiken. Dus in wezen is hier geen sprake van een objectieve methode. Als er een logica en een methode in het recht zouden zijn, dan hadden we niet zoveel instanties nodig. Het zou uitsluitend zaak zijn diegenen die niet logisch en niet methodisch kunnen denken te weren en het eindresultaat zou met stelligheid voorspelbaar zijn.

Quod non...

Napoleon, met de visie van het genie, wist bij

[p. 538]

de eerste tekenen van koraalvorming dat zijn politiek instrument, de Code Napoléon, verloren was. En inderdaad, alras zou blijken dat ‘general rules do not decide particular cases’. En het geleuter over interpretaties begon ‘ab ovo’ welig te tieren, als u mij deze kromme beeldspraak vergeeft. De rechter begon recht te scheppen, maar moest onafgebroken schreeuwen: ik interpreteer, ik interpreteer, ik interpreteer! Wat een vreemde gedachte: concrete gevallen uit het Romeinse recht, gebaseerd op de Romeinse realiteit, te vangen in algemene regels en deze regels te extrapoleren naar een toekomst, waar niemand zich in zijn stoutste dromen een beeld van had kunnen vormen.

Om terug te keren naar het tapijt: de leek kijkt ernaar als iemand die moderne kunst haat, maar Picasso moet bewonderen omdat diens werk in musea hangt en voor tientallen miljoenen wordt verkocht. Hij snapt er de ballen van en hij denkt dat het aan hem ligt. Die jurist, die zijn status als mens uitsluitend ontleent aan zijn functie in het rechtssysteem, blijft met stelligheid beweren dat, omdat de roos mooier is dan de bloemkool, je er ook betere soep van kan maken. Soms ook ziet hij een bloemkool, maar door een soort van ‘double-think’ à la Orwell hoort hij violen in het struweel en ruikt hij de geur van rode rozen. Hij meet zich een filosofie aan waarin Picasso's schilderijen van Rembrandt worden. Dit noemt hij zijn ‘rechtsfilosofie’.

Hier gelden de woorden van de vlijmscherpe Wittgenstein: ‘Most of the propositions and questions to be found in philosophical works are not false but nonsensical. Consequently we can only establish that they are nonsensical. Most of the propositions and questions of philosophers arise from our failure to understand the logic of our language.’ Filosofie is voor Wittgenstein per definitie een activiteit, die uitsluitend gebruikt kan worden voor ‘clarification of thoughts’, die anders ‘cloudy’ zouden zijn en ‘indistinct, without sharp boundaries’. Wanneer we bijvoorbeeld natuurwetenschappelijke beschouwingen van Aristoteles lezen, beseffen we dat 85 procent uit nonsens bestaat, omdat we menen het nu wel beter te weten.

Maar nu weer terug naar het tapijt, dat we in de walmende kathedraal hebben achtergelaten. Hoe nu zien de briljante vakmensen, de grote manipulatoren en intellectuele atleten, van de advocaat-generaal bij de Hoge Raad tot en met de geslepen strafpleiters en formidabele belastingdeskundigen, hoe zien zij het weefsel? Ik zal het u verklappen.

Zij draaien het weefsel om en bestuderen zorgvuldig de knopen aan de achterkant ervan. Hoezeer ze ook later lip-service zullen moeten bewijzen aan ficties en kreten zullen moeten laten vallen, bij de analyse van het probleem betasten ze de knopen in het tapijt met hun gevoelige, brandkastkrakende vingers om díe opening te zoeken, waar ze zelf een knoop kunnen leggen om aldus het gewenste resultaat te bereiken.

Want zij weten dat knopen de realiteit betekenen van het recht in hun vak. Zij bouwen geen redeneringen op, die op reeds gelegde knopen stuiten. Wanneer ze zeggen: in rechte is dit zus, en in rechte is dit zo, dan bedoelen ze niet dat het logisch is of rechtvaardig, methodisch juist of waar. Ze bedoelen, tastend van knoop naar knoop: ‘Ik zal je dwingen om míjn knoop te erkennen als een obstakel waar je niet langs kunt.’

De slechte jurist is gelijk aan Sisyphus: hij moet iedere keer opnieuw beginnen om zijn eigen juridische rijstebrij-met-krenten de berg op te duwen. De goede jurist springt, als een klipgeit, razendsnel langs twintig knopen en probeert de eenentwintigste te leggen.

Laat ik proberen dit duidelijk te maken aan de hand van een voorbeeld. Toen Curaçao een rechtvaardige vergoeding wilde krijgen voor het gebruik van één van de beste diepwaterbaaien ter wereld, in casu de Bullenbaai, waren er door de tegenpartij reeds zeer sterke posities ingenomen, dus heel wat knopen gelegd. Hoe de juristen van het eiland ook zwoegden

[p. 539]

en ploeterden, ze kwamen steeds uit op een verkapte omzetbelasting, een constructie die zó van tafel geveegd kon worden.

Wat doe je in zo'n geval? Brains inkopen, vakmensen zoeken, brandkastkrakers en knopenleggers. Liefst onder de dertig, soepel van geest en nog niet door het establishment aangebracht.

Ik wil hier wel even benadrukken dat toen ik voor het eerst hoorde van een tankbelasting wegens vervuiling van de horizon, ik toch even dacht in Orlando te zijn neergelaten tussen de creaties van mijnheer Walt Disney. De creator van deze speelse gedachte, een beweeglijke jongeman met een blonde krullebol, thans Kamerlid met een beginnend buikje, kwam alras uit het Koude Noorden aangevlogen om mij van mijn ongeloof te bekeren.

Deze rechtsgeleerde hippie, in zijn blue jeans en blauwe bordeelsluipers, sprak mij toen als volgt toe: ‘Je snapt geen snars van het belastingrecht. Daarom vind je niets, maar dan ook niets vreemd: een bewijs van de almacht van de belastingwetgeving. Maar besef wel dat iedere flatus die jij slaat belast wordt: je eten, je drinken, je sigaret, je inkomen, je pensioen, je reis, je vakantiegeld en bonus, het gebruik van je eigen huis, ja zelfs de grond, die je in eigendom hebt. Vind je een hondenbelasting vreemd? Nou, ik wel! Want waarom geen kattenbelasting? Welnu, we gaan hier een kattenbelasting invoeren. En we zullen die katten in een burcht zetten en hen inmetselen met argumenten.’

‘Maar het gaat hier om zwarte katten,’ zei ik.

‘Nou ja, dan maken we er een zwarte-katten-belasting van.’

‘En grote katten?’

‘Kijk, dat kan niet. Wat is een grote kat, hè? Nee, je moet het niet te gek maken. Een zwarte-katten-belasting. Maar dan ook voor alle zwarte katten!’

Het resultaat was als volgt: in kort geding ging de rechter akkoord met onze argumenten en hij legde omstandig uit waarom! Twintig bladzijden lang, in kort geding mind you! Hij botste op knoop na knoop en legde tenslotte het moede hoofd in de schoot.

De rechter in eerste aanleg zei dat de vlag de lading niet dekte, maar dat de lading daarom nog geen contrabande was. Een uitspraak waarover ik lang heb nagedacht. Het Hof zei: ‘Kom alsjeblieft niet aanzetten met je zwarte katten.’ De advocaat-generaal bij de Hoge Raad bewees, omstandig en geleerd, dat niemand aan onze katten kon komen. Hallelujah! De Hoge Raad tenslotte hield een enkel, klein poesje in leven en ruimde alle zwarte katten op. Mijn ongeloof werd blijkbaar gedeeld door hooggeleerde heren in smetteloze juridische kledij.

Maar intussen waren jaren verstreken en hadden de zwarte katten een groot bedrag aan geld opgebracht. Dit bedrag is ‘in toto’ gered door onderhandelingen vóór de uitspraak van de Hoge Raad.

Moraal van de geschiedenis: kleine eilanden moeten altijd zwarte katten op multinationals loslaten, ‘if and when’ de hemellichamen zich in een gunstige constellatie bevinden. Als je wint, dan win je. Als je verliest, win je ook, mits de aftocht behoorlijk is gedekt.

Misschien is het recht datgene wat Wittgenstein een ‘Sachverhalt’ noemt, ‘a state of affairs’. Want het valt niet te ontkennen dat het recht bestaat in de wereld, en misschien is die wereld dan de totaliteit van deze ‘state of affairs’.

Onze keizer heeft wel degelijk kleren aan, maar draagt voor iedere gelegenheid een ander kostuum. Hij is een psychedelische imperator en verschijnt in helle lichtflitsen, nu eens in purper en hermelijn, dan weer in toog en bef en verder in al die ‘trappings of power’, die zijn almacht tot uitdrukking brengen.

En soms, in ‘the darkness of the soul’, verschijnt hij in de nacht als een nar met rinkelende belletjes op zijn muts en puntige schoentjes. In onze realiteit, dat wil zeggen onze relatieve situatie van burger en rechtsgenoot, is hij de keizer van ons bal-masqué, steeds anders gekostumeerd, telkens opnieuw een verrassing. Wij zijn burgers en rechtsgenoten en hij is on-

[p. 540]

ze keizer: zijn kostuums zijn de zichtbare attributen van onze vrijwillige onderwerping aan een zekere orde die wij het recht en de wet noemen.

Ik mag u bidden, lezer, om deze realiteit vanuit uw relatieve positie, dat wil zeggen gevangen in de wurggreep van een ‘wettische’ Catch 22, niet te onderschatten. Wees beleefd en voorkomend tegen de dienaren van het recht en lees aandachtig alle stukken die beginnen met de incantatie: ‘In naam der Koningin!’ Mijd de sfeer van het strafrecht en bega uw slimmigheden op glad gepolijste mahoniehouten tafels, omringd door accountants, rechtsgeleerden en grote kenners van de structuur van nv en Stichting.

En dan is daar de vraag: is er dan klassejustitie? Lezer, er is niets anders. Er zijn rangen en standen of zoals de Bijbel zegt: heren en knechten. Heeft u wel eens een dominowedstrijd gezien Kanga tegen Mahaai? Waarom zijn het bijna altijd de armen, die strafrechtelijk vervolgd worden? Wel, omdat ze arm zijn. Of zoals Shaw zei: ‘Poverty is not a crime, but it might as well be.’ Kijk naar de juridische statistieken. De deugd schijnt bij ons op Curaçao in Mahaai te wonen, strafrechtelijk gezien. Maar het blijft waar dat de wet in majestueuze onpartijdigheid zowel de miljonair als de clochard verbiedt om op de trap van het stadhuis te slapen. Laat dus niemand zeggen dat hem tekort wordt gedaan.

Er is natuurlijk ook een heel andere realiteit en wel die van de grote geesten, die in deze wereld, maar niet van deze wereld zijn. Die beseffen dat de liefde tot het geld de wortel is van al het kwaad en dat mensen geen dingen hebben, maar dingen mensen.

Ik denk bijvoorbeeld aan Mahatma Gandhi, die door Churchill een naakte fakir werd genoemd en die, voor de rechter staande, gehuld in een laken en met een nikkelen brilletje op, eiste dat hij de maximum straf zou krijgen of een verklaring van de rechter dat heel zijn volk onrecht werd gedaan.

Wat doe je met iemand die je niet in zijn bezit kan raken, omdat hij niets heeft, en voor wie de afschuwelijke gevangenis niets meer is dan een welkome afzondering om te mediteren en te schrijven? De rechter erkende dat een zeer groot man voor hem stond en gaf hem toen zes jaar.

Maar op dat moment stond de ‘Emperor of India’ spiernaakt in die zaal. Een uitgemergelde fakir, die zonder zijn hand ook maar tegen één mens op te heffen, de keizer ontmaskerde en een imperium ten val bracht. Gandhi had, via Tolstoi, het christendom tot zich genomen, deze Hindoe die openlijk bekende wat de figuur van Jezus voor hem heeft betekend. En die daarom ook de Indiase realiteit van het kastensysteem met zijn discriminatie van de ‘untouchables’ weigerde te aanvaarden.

En alle wetten die de rechter in zijn vonnis aanhaalde als fundamenten van de Pax Brittanica, waar niet aan getornd kon worden, werden enige tijd later verscheurd en in de prullenbak gegooid. En natuurlijk is Gandhi later doodgeschoten. Denk aan Shaw: ‘This goes to show how terribly dangerous it is, to be a truly good man.’

Wij pretenderen goede mensen te beminnen en we haten ze als de pest, want ze stellen onze medeplichtigheid aan het kwaad in een klaar daglicht. Aan het eind van de jaren veertig moest een Ronde Tafel Conferentie in Den Haag eens onderbroken worden, want één van de partners in Rijksverband wilde soldaten naar Nederlands-Indië sturen om met de bajonet liefde af te dwingen.

Nederland zei: ‘Dames en heren, mag ik een ogenblikje uw aandacht; de rtc wordt even uitgesteld, want we moeten wat Javanen, Soendanezen en Atjehers met de bajonet tot bezinning brengen. Gedurende een korte pauze kunt u wat versnaperingen en een frisdrankje tot u nemen. Een koud buffet is tot uw beschikking.’

Enige tijd later kwam de mededeling: ‘De vergadering wordt hervat, dames en heren. Het is niet gelukt. Er zal een onafhankelijke Republik Indonesia zijn en de ex-gevangene no. 534 van het concentratiekamp te Boven Digoel is nu Zijne Excellentie President Soekar-

[p. 541]

no. We gaan nu verder met de vergadering. Het woord is aan de heer Eman.’

‘What were ducks before the revolution, were rabbits afterwards,’ om wederom met Wittgenstein te spreken.

Waarlijk grote mannen verbrijzelen onze referentiekaders en laten ons zien dat in hun realiteit de keizer spiernaakt is. De bijbel zegt het kristalhelder: de wet en de profeten golden tot Johannes. Vanaf dat moment, ‘apo tote’, gold er een nieuwe realiteit.

De meest lumineuze mens, wiens sandalen het stof van deze planeet betreden hebben, is ooit door een procurator van de Keizer van Rome wegens opruiing ter dood veroordeeld. Deze stralende man is als een commune misdadiger genadeloos door soldatentuig afgeranseld en daarna op een kruis gespijkerd. Wie was die keizer, wat is vandaag de realiteit van de Pax Romana en het Imperium Romanum? Stof en as, door de wind meegenomen. Een paar ruïnes getuigen nog van de vergankelijkheid van alle wereldse macht.

Men kan niet verwachten dat de Hogepriester Kajafas als vertegenwoordiger van een deels versteend juridisch-theocratisch establishment en Pilatus als procurator van de Keizer van Rome anders hadden kunnen handelen dan zij hebben gedaan. Zij waren vastgeklonken aan wat zij als realiteit zagen.

En dit leidde onontkoombaar tot de moord op de Man uit Nazareth.

Een morele verontwaardiging past ons allerminst: u en ik hadden hetzelfde gedaan, nog sterker, we doen het nog steeds, iedere dag opnieuw. Denk aan Dachau, Midden-Amerika, de Gulag Archipelago, Biafra en Vietnam. Dat zijn onze realiteiten!

Op het kantoor van een bevriende advocaat hangt een tekening. Men ziet in een rechtszaal plotseling de figuur van Christus oprijzen. En eenieder die daar beroepsmatig aan het proces deelneemt, duikt verschrikt onder de tafel: rechters, advocaten en openbare aanklagers kruipen op handen en voeten in paniek weg onder de groene lakens.

Slechts de Christus en de verdachte blijven, oog in oog verankerd, overeind.

Er is een realiteit van het moment. En er is een ‘ultimate reality’. En mijn vriend heeft dit begrepen. Anders had hij die tekening nooit in zijn kantoor opgehangen.