De Gids. Jaargang 153

Olga Krijtová
Tsjechoslowakije

Laten we beginnen met een bijna folkloristisch tafereeltje: het is de laatste donderdag voor de kerstdagen van 1989, half acht in de morgen, nog volop donker uiteraard. Voor een grote boekwinkel beneden aan het Wenceslasplein te Praag heeft zich een lange rij mensen opgesteld. Degenen die vooraan staan hebben nog anderhalf uur wachten voor de boeg eer ze het begeerde boek kunnen kopen - dan zal het al volop licht zijn. En de laatsten in de rij dan? En de ‘laatkomers’ die pas tegen de middag komen opdagen? Maken zij überhaupt nog een kans? Want let wel: de oplage van het boek waarvoor men in de rij staat is niet eens zo buitengewoon groot: honderdduizend exemplaren voor een volk van ruim tien miljoen. Na jaren weer het eerste boek van de toneelschrijver en - wat deze donderdag nog niet vaststaat - president van Tsjechoslowakije, Václav Havel. Gezien de gebeurtenissen van de voorgaande weken is het meer dan begrijpelijk dat al die mensen op dit grauwe morgenuur zo geduldig op hun boek staan te wachten.

Toch is die lange rij voor een boekwinkel op donderdagmorgen niets buitengewoons, want elke donderdag komen de nieuw verschenen boeken op de toonbanken te liggen, in alle boekwinkels over het gehele land: de literaire oogst van die week. Een jarenlange traditie.

Zo lag er op de tweede donderdag van januari 1976 tussen de zojuist uitgekomen werken de vertaling van Louis Couperus' De boeken der kleine zielen - een dikke pil van 718 blz., oplage 49.600 exemplaren, op 400 na dus de helft van de huidige oplage van Václav Havels boek. Ook Couperus was binnen een paar dagen uitverkocht, en het boek haalde toen de eerste plaats op het lijstje van de top-tien (gepubliceerd op 21-1-1976). Intrigerend. Wat had nu juist Couperus de Tsjechische lezer in die vreugdeloze jaren zeventig te vertellen? Op het eerste gezicht eigenlijk geen moeilijke vraag: Tsjechen houden nu eenmaal van forse, psychologisch getinte familieromans van zowel inheemse als buitenlandse auteurs. Dat verklaart misschien veel, maar toch niet alles. Want niet lang daarna zou men zich weer kunnen verbazen over de grote oplage (72.000 ex.) van De grote geus van Johan Fabricius, en in het algemeen over de enorme populariteit van die schrijver: zeventien vertaalde en vaak ook nog in herziene edities verschenen boeken. Dat zou verklaard kunnen worden met een andere dooddoener: nu ja, Tsjechen houden nu eenmaal van historische boekwerken, vooral wanneer ze lekker dik zijn. Bovendien lezen ze graag geromantiseerde biografieën van beroemde mensen. Vandaar dat ook alle boeken van Theun de Vries die over schilders, schrijvers en musici gaan hoge ogen gooien.

Zo zou men op elke eventuele vraag het pasklare antwoord kunnen geven: Tsjechische lezers houden nu eenmaal van psychologische romans en romans over verre landen; van streekromans; van mysterieuze magisch realistische boeken; van documentaire werken - en noem maar op.

[p. 485]

Waar houden de Tsjechen dan niet van? Of zijn ze echt van die onkieskeurige alleseters, die Multatuli even gretig verslinden als Mulisch, Couperus even zo goed verteren als Coolen en Claes net zo graag lusten als Claus? Voor een Nederlander is de keuze van een bepaalde auteur die in de loop der jaren vertaald werd soms misschien verbazingwekkend, maar toch valt hij haast altijd te verklaren. En dan niet alleen met die hierboven gebruikte dooddoener dat de Tsjechen nu eenmaal dit of dat graag lezen...

Rond de eeuwwisseling, en eigenlijk al vanaf 1884, waren hier bijvoorbeeld de werken van H. Conscience in zwang. De republiek Tsjechoslowakije bestond toen nog lang niet, maar in die tijd hadden de Tsjechen juist behoefte aan verhalen over het roemrijke verleden van een dapper klein volk dat voor zijn taal en zijn identiteit streed. Vandaar dus. In de oorlog tussen de twee wereldoorlogen genoot Frederik van Eeden vrij grote bekendheid, maar daarnaast groeide toen al de belangstelling voor de Vlaamse en Nederlandse streekromanauteurs, zoals Coolen (tien vertaalde boeken) en de Vlaamse regionalisten: Claes, Streuvels, Timmermans. Allicht. Eerder dan Nederland en België werd Tsjechoslowakije door haar machtige buur bedreigd. Door iedereen in de steek gelaten - hoe treffend beschreef Menno ter Braak het destijds in zijn Verraad der vlaggen - had de Tsjechische lezer behoefte aan boeken die over de gebondenheid met de eigen streek handelden, die in die onzekere tijden tenminste de zekerheid gaven van de onverstoorbare kringloop der natuur. Juist uit het fatalisme van bijvoorbeeld Coolen, uit zijn steeds wederkerende motief van de nieuwe geboorte, putte men destijds de hoop dat het leven, hoe zwaar en verpletterend dan ook, toch niet te vernietigen was.

Het ligt voor de hand dat na de bevrijding dikwijls boeken over de oorlog, de bezetting en de jodenvervolging vertaald werden, zoals het proza van Th. de Vries, Adriaan van Veen, Jacob Presser en uiteraard - zoals overal ter wereld - Anne Frank. In dergelijke boeken konden de lezers ook hun eigen ervaringen terugvinden, en dit lijkt me doorslaggevend bij het kiezen van een bepaald boek voor vertaling: de affiniteit met een gedachtenpatroon, het terugvinden van iets geloofwaardigs ook in de meest ongelooflijke en totaal andere situaties. Want hoe men het ook wendt of keert, men wil toch altijd over zichzelf lezen.

Frappant is dat vooral in de genuanceerde benadering en aanpak van boeken over de Tweede Wereldoorlog bij de twee zelfstandige volken van Tsjechoslowakije. Naast ruim tien miljoen Tsjechen leven er meer dan vijf miljoen Slowaken in het land. Beide volken kunnen elkaar goed verstaan en volwassen Tsjechen en Slowaken lezen gemakkelijk de boeken in de beide sterk verwante talen. Maar hun geschiedenis en identiteit zijn - hoe verbonden ook - toch verschillend. Ook de laatste wereldoorlog hebben de Slowaken anders en in andere omstandigheden meegemaakt dan de Tsjechen. Waarschijnlijk vloeit daaruit de grotere belangstelling voort van de Slowaakse uitgeverijen voor het thema collaboratie en vooral het misbruiken van nationale gevoelens voor nationalistische doeleinden. Zo zijn de boeken van Ivo Michiels (De tuin tussen hond en wolf) en Hugo Claus (De verwondering) alleen in het Slowaaks vertaald. Soms zijn de rollen bij het vertalen van het werk van een en dezelfde schrijver eerlijk verdeeld: Slowaken grijpen eerder naar boeken over de oorlog en de daaruit voortvloeiende trauma's, vandaar dat Het stenen bruidsbed van Harry Mulisch in het Slowaaks verscheen. De Tsjechen projecteren hun eigen ervaringen in boeken over de bezetting en de gevolgen daarvan in de psyche van de mensen. Vandaar de vertaling van De aanslag in het Tsjechisch.

Het zou oneerlijk zijn om niet te vermelden dat gedurende de vier decennia socialistisch bewind bepaalde thematieken ‘niet mochten’ en bepaalde boeken dus onvertaald bleven. Vreemd genoeg ging het soms niet eens zozeer om de strekking van het boek als wel om enkele zinnen die niet door de beugel konden. In zulke gevallen ging de vertaler een waar gevecht

[p. 486]

aan met de uitgever. De verantwoordelijke redacteur - wiens naam in de colofon van elk boek vermeld staat - had in zo'n geval altijd wel een pasklaar argument bij de hand: de betreffende zinnen moesten om ‘technische redenen’ weggelaten worden, anders zouden er te veel hoerenjongens, regels die niet vol zijn, boven aan een pagina, in het boek voorkomen. De vertaler - die bij elke drukproef de gewraakte zinnen opnieuw inlaste - verloor uiteindelijk toch het gevecht en bleef met de gebakken peren zitten.

Men mag daarnaast echter niet uit het oog verliezen dat het niet uitkomen van een vertaling soms aan de Nederlandse auteurs zelf te wijten was. Sommige schrijvers wensten niet ‘achter het ijzeren gordijn’ vertaald te worden. Een van die gevallen: R.J. Peskens/G. van Oorschot sprak destijds zijn veto uit op de vertaling van zijn Twee vorstinnen en een vorst. Aan de andere kant mochten in een - goddank nu al geruime tijd voorbije - ‘preutse periode’ in Tsjechoslowakije geen ‘pornografische’ boeken verschijnen. En onder die noemer kon men veel betrekken. Zo kwam een persklare vertaling van een roman van Jan Wolkers nooit bij de drukker. De humoristische thriller van Rinus Ferdinandusse Zij droeg die nacht een paars corset, die wel de boekwinkel haalde, werd in een literair tijdschrift laatdunkend als ‘uit de onderbroek gesprongen erotiek’ gekwalificeerd.

Maar over het geheel genomen is er, afgezien van een paar zeer goede boeken die wel een vertaling verdienden maar die niet kregen, toch het positieve resultaat van een groot aantal boekwerken dat zijn weg naar de Tsjechische lezers vond.

Behalve de reeds genoemde thematische groepen zijn natuurlijk voor het lezerspubliek van een land dat alleen in een toneelstuk van Shakespeare aan de zee grenst, boeken over die zee zeer aantrekkelijk. Vandaar dus de vertalingen van bijvoorbeeld Het fregatschip Johanna Maria tot en met Een ongewenste zeereis. Als ik nu in deze rij ook de hier gretig gelezen boeken van Jan de Hartog noem, raak ik zeker een gevoelige snaar die bij de Nederlandse literatuurkritiek al lang trilde. Ook de schrijfster dezes kent onder meer de bewering van Boudewijn Büch over Jan de Hartog: ‘Niemand zal het mij oneens zijn: deze verteller heeft nergens iets van doen met letterkunde.’ (De Gids 1981, 2/3)

Inderdaad: het zijn allemaal rasvertellers die hier vertaald werden en worden. Hoe verschillend al de bovengenoemde boeken ook zijn, toch vallen ze onder één noemer. Het zijn stuk voor stuk boeken die iets te vertellen hebben, boeken met een verhaal, met een plot, boeken die over iets gáán, waarin het ‘wat’ misschien belangrijker is dan het ‘hoe’, of tenminste even belangrijk. Kortom, waarin de vent de vorm overheerst of waarin ze elkaar in balans houden. En hiertoe reken ik heel bewust ook de boeken met een zeer grillige en uiterst originele vorm. Ja, ook bij de ‘grote malcontenten’ is het wat soms belangrijker dan het hoe. Ook Multatuli wilde gelezen worden en daarom schreef hij. Daarom vertelde hij.

Het klinkt misschien simplistisch, maar soms krijgt men de indruk alsof de Nederlandse schrijvers van deze tijd vrezen begrepen te worden door het lezerspubliek. Voor deze niet-vertellers is het werkwoord schrijven een intransitief. Ze schrijven literatuur en geen lectuur, ze willen dus niet per se gelezen worden en niet zelden ontnemen ze de lezer zijn ‘lust tot lezen’ - dit gezegd met een knipoog naar Maaike Meijer. Dat is hun goed recht. Maar de maatstaven van wat wél en wat géén literatuur is verschillen per land en zelfs in de verschillende literaire scholen van één land. Bij bepaalde boeken worden in de loop der tijd de waarderingscriteria herzien. De eens versmade M.H. Székely-Lulofs (in Tsjechoslowakije vertegenwoordigd met vijf vertalingen van voor en na de oorlog) werd in Nederland in een krantepagina-vullend artikel herontdekt; Theun de Vries, ‘van de kant van Forum ondergebracht bij streekromans, een verworpen genre’ (zie Lexicon van de moderne Nederlandse literatuur, Amsterdam 1981) werd uiteindelijk met de allerhoogste Nederlandse literaire prijs bekroond.

[p. 487]

Bovenstaande regels dienen eigenlijk als een oratio pro domo of een wat lange aanloop tot een analyse van het pakket uit het Nederlands in het Tsjechisch vertaalde boeken gedurende het decennium 1976-1985. Ik heb met opzet gekozen voor een afgerond tijdvak met weinig opzienbarende gebeurtenissen, dus zonder 1968 of 1989. Het lijstje van de uit het Nederlands vertaalde boeken telt in die periode negenentwintig titels - waarvan twee herziene edities - met een totale oplage van 1.266.650 exemplaren. De Noordnederlandse literatuur is met achttien, de Zuidnederlandse met vier titels (maar daaronder valt ook een Elsschotomnibus, zeven werken in één band) vertegenwoordigd, van kinder- en jeugdliteratuur verschenen zeven titels.

Een beetje moeilijk wordt het als we deze produktie willen verdelen in literatuur en lectuur, zoals reeds aangeduid. Onnodig op te merken dat ‘pulp’ helemaal niet vertegenwoordigd wordt, maar betere ‘ontspanninglectuur’ wel. Onder literatuur vallen onbetwistbaar, naast de al genoemde Couperus en Elsschot, de volgende titels: Herman Teirlinck Zelfportret of het galgemaal; Hubert Lampo, De komst van Joachim Stiller; en misschien ook Vestdijks Puriteinen en piraten.

Maar dan al rijzen de eerste moeilijkheden. Waarom Vestdijks Puriteinen en piraten (85.000 ex.) wel, en waarom De grote geus van Johan Fabricius (72.000 ex.) niet? En onder welke categorie valt na de recente herwaardering door een deel van de Nederlandse kritiek de roman Koelie van M.H. Székely-Lulofs (50.000 ex.)? Een groep apart vormen de drie geromantiseerde biografieën van grote kunstenaars - zoals reeds gezegd een zeer geliefd genre hier te lande: Th. de Vries, Het raadselrijk (100.000 ex.); Th. de Vries, De vrouweneter (54.000 ex.) en Carel en Margo Scharten-Artink, De grote Zorzi (20.000 ex.)

Na deze drie biografische romans komen twee in Nederland omstreden of genegeerde werken van Jan de Hartog aan de beurt. In de onder de loep genomen periode verschenen twee vertalingen van zijn werk: Het ziekenhuis en Thalassa, welke laatste door de Tsjechische kritiek niet als een avonturenroman werd gezien, maar eerder als een psychologisch verhaal over de ontreddering van de mens die heelhuids de oorlog doorkomt maar zich moeilijk kan aanpassen aan de vredestijd.

Rest ons nog de echte ontspanningslectuur en het detectivegenre, vertegenwoordigd met drie vertaalde boeken van R. van Gulik (in één band en daarom gerekend als één titel), plus één Janwillem van de Wetering en één Toon Kortooms.

Wanneer we de kinder- en jeugdliteratuur van Tonke Dragt, Miep Diekmann, Annie M.G. Schmidt, Jo Elsendoorn en Johan Fabricius (bij elkaar 229.000 ex.) buiten beschouwing laten, komen we in het genoemde decennium tot een som van 1.037.650 ex. van uit het Nederlands vertaalde boeken voor volwassenen, waarvan volgens Nederlandse maatstaven 684.500 ‘minder literaire boeken’.

En de jongere generatie Nederlandse schrijvers dan? De werken van de academici en anekdotici, die twee literaire genres waarin de Nederlandse literatuur ‘vermoedelijk een grote hoogte, ook internationaal bekeken’ (Hans Vervoort) bereikt? Worden die dan niet vertaald? Allereerst moet geconstateerd worden dat de uitgeverijen hier wat hard-cover boeken betreft (en de meeste boeken verschijnen zo) liever eerst de kat uit de boom kijken. Men gaat niet zo gauw over tot het uitgeven van debutanten of schrijvers van slechts een paar boeken. Maar ook dit gaat niet altijd op. Noodlot van Couperus bijvoorbeeld werd al in 1896 vertaald, Rembrandt van Th. de Vries in de jaren dertig, toen de debutant zelf nauwelijks een dertiger was. Maar dat was nog in de tijd dat er verscheidene kleine, particuliere uitgevershuizen bestonden. Al sinds de jaren vijftig worden eigentijdse boeken van buitenlandse schrijvers meestal eerst geïntroduceerd in het toonaangevende literaire tijdschrift Svêtová literatura (Wereldliteratuur), een periodiek die zelfs in de jaren van het zogeheten totalitaire bewind een hoog niveau wist te bewaren.

Svêtová literatura publiceert naast recensies

[p. 488]

van nieuwe Nederlandse boeken ook regelmatig vertalingen, die dan echter niet meer dan zo'n zeventig blz. mogen bevatten. In de loop der jaren verschenen er kortere romans, novellen of verhalen van bijvoorbeeld Hugo Raes, Ward Ruyslinck, Jacques Hamelink, Louis Paul Boon of W.G. van Maanen, Remco Campert, Jan Wolkers, Maarten 't Hart, Kees van Kooten, F.B. Hotz, Tessa de Loo en anderen. Men kan zich natuurlijk afvragen: waarom juist deze schrijvers en anderen niet? Maar het hoort nu eenmaal tot het goede recht van elke vertaler om een eigen keuze te maken, ook al beslist in laatste instantie - zoals elders - toch de uitgever.

Tot nu toe was er alleen sprake van proza, met poëzie liggen de zaken wat moeilijker. De Tsjechen stellen traditiegetrouw zeer hoge eisen aan het vertalen. Net zoals men nooit in een aangeleerde taal of via een tweede taal mag vertalen, is het een ongeschreven wet geworden dat gedichten alleen vertaald kunnen worden door een dichter, dus door iemand die poëzie schrijft en vooral ook publiceert. Zulke mensen zijn er niet bij de vleet. Na de representatieve bundel Vlaamse lyriek (Vlámská lyrika), die al in de jaren zestig het licht zag, ligt er nu bij de drukker een zeer geslaagde vertaling van Paul van Ostayen en daarmee is - afgezien van de kortere bijdragen in het tijdschrift Svêtová literatura - de zaak bekeken.

Dit artikel werd in januari 1990 geschreven - een gedenkwaardige maand vol straatrumoer. De zogeheten fluwelen revolutie, die eigenlijk een aanloop nam met de Praagse lente van 1968 en zich doorzette met de Praagse herfst van 1989, heeft uiteindelijk gezegevierd. Het is verleidelijk, maar ook verraderlijk, parallellen te trekken. Eens heeft een ‘fluwelen revolutie’ ook in Nederland de overwinning behaald, waarna - vroeger of later - de uitgeweken patriotten weer naar hun land terugkeerden, onder wie ook de schrijfsters Betje Wolff en Aagje Deken. Ook naar Tsjechoslowakije keren nu vele destijds uitgeweken patriotten terug om zich aan te sluiten bij de hardnekkig in het land gebleven dissidenten, onder wie een niet gering aantal schrijvers wier boeken op zekere dag weer in alle boekhandels van het hele land zullen liggen. Maar of dat nog steeds op donderdag zal zijn durf ik niet te voorspellen. Er verandert veel in deze dagen. Nieuwe uitgeverijen schieten als paddestoelen uit de grond, vol gezonde ondernemingslust en vermetele plannen. En ze zullen allemaal hun weg naar de lezers banen...

Op het ogenblik ligt er in geen enkele boekwinkel een uit het Nederlands vertaald boek te koop. Nogal wiedes: ze zijn allemaal uitverkocht, geen één exemplaar werd ooit ‘verramsjt’. Wel kan men er soms één, beduimeld of stukgelezen, in een Praags antiquariaat tegenkomen. Vaak stuit men op vertalingen van voor de oorlog, mooi en degelijk gebonden boeken met grote vette letters: Coolen, Streuvels, Walschap, soms nog een oude Van Eeden, Maurice Roelants, Lode Zielens of Nienke van Hichtum.

En wat zal het jaar 1990 brengen? Welke nieuwe boeken er zullen verschijnen staat weliswaar nog niet vast, maar is in zekere zin toch voorspelbaar. Bij de uitgeverijen ligt nu al een handjevol uit het Nederlands vertaalde teksten. Opvallend is hoe representatief de oogst van 1990 hoogstwaarschijnlijk zal zijn: één boek uit Nederland (Th. de Vries, Het hoofd van Haydn), één uit Vlaanderen (W. Ruyslinck, Het reservaat), één kinderboek (M. Diekmann, Hannes en Kaatje) en één gedichtenbundel (Paul van Ostayen). En als het een beetje meezit kan ook Dubbelspel van Frank Arion dit jaar nog uitkomen, waarmee dan ook het Nederlandse proza uit het Caribische gebied vertegenwoordigd zal zijn.

Toen men in dit land rechtstreeks uit het Nederlands in het Tsjechisch begon te vertalen bestond Tsjechoslowakije nog lang niet. Sindsdien is de Tsjechen heel weinig bespaard gebleven. Hun geschiedenis is een opeenvolging van oorlogen, bezettingen, revoluties, omwentelingen, nederlagen en overwinningen. Maar zelfs in de meest woelige of benarde tijden bleven sommige zekerheden gehandhaafd. Zo verschenen er al die tijden nieuwe

[p. 489]

boeken en daaronder ook vertalingen uit het Nederlands. Soms één boek per jaar, soms een stuk of vier. Zelden meer, maar ook zelden minder, zelden geen enkel. Natuurlijk bestaan er talen waaruit veel meer vertaald wordt, niet alleen Engels, Duits, Spaans of Frans, maar ook boeken uit de Scandinavische landen vinden hier veel aftrek. Maar toch: alles bij elkaar genomen maakt de Nederlandse literatuur in Tsjechische en Slowaakse vertalingen zeker geen slechte beurt. Juist omdat ze niet alleen uitgegeven, maar ook gretig gelezen wordt.