De Gids. Jaargang 153

Zofia Klimaszewska
Polen

De opbloei van de Poolse neerlandistiek, die eind jaren zeventig en begin jaren tachtig was waar te nemen, begon nog maar nauwelijks vruchten af te werpen in de vorm van publikaties over en vertalingen van Nederlandse literatuur, of er verschenen nieuwe twijfels en bedreigingen. De politieke en economische hervorming schept weliswaar nieuwe vooruitzichten, maar in deze periode van overgang naar een markteconomie ziet de situatie van het boek er allesbehalve rooskleurig uit. Nu het staatsmecenaat is weggevallen moeten de uitgeverijen zich aanpassen aan de nieuwe economische realia en financieel op eigen benen gaan staan. Boeken worden steeds duurder en de potentiële lezer steeds armer. Voor de verspreiding van de Nederlandse literatuur, die dank zij de inzet van een groepje neerlandici al aardig op gang begon te komen, breken opnieuw moeilijke tijden aan. Tot overmaat van ramp valt de crisis in het Poolse uitgeversbedrijf samen met een crisis in de Stichting voor Vertalingen. De Stichting heeft het vertalen van Nederlands literair werk in Polen weliswaar nooit financieel ondersteund, aangezien de Poolse uitgevers ook zonder die steun bereid bleken waardevolle werken op de markt te brengen, maar toch konden de vertalers vanwege de Stichting rekenen op advies en documentatie. Op dit ogenblik is die vorm van hulp niet meer voldoende.

Het zou wel bijzonder jammer zijn als de verspreiding van de Nederlandse literatuur in Polen, alle inspanningen van de neerlandici ten spijt, door een gebrek aan financiële middelen in het gedrang zou komen, en als de uitgevers, die steeds meer op winst uit zijn en vooral op zoek gaan naar bestsellers (en dit geldt zowel voor de staatsuitgeverijen, waarvan sommige al op de rand van het bankroet staan, als voor de thans uit de grond rijzende privé-uitgeverijen) de Nederlandse literatuur uit het oog zouden verliezen. Literatuur uit kleine taalgebieden maakt doorgaans weinig kans als de verspreiding ervan alleen door marktmechanismen bepaald wordt en een weloverwogen cultuurbeleid ontbreekt. Om dit in te zien hoeft men slechts na te gaan hoe het bijvoorbeeld met de aanwezigheid van de Poolse literatuur op de Nederlandse en Belgische boekenmarkt gesteld is. Men kan hier eerder van bijna totale afwezigheid spreken. Was de situatie van de Nederlandstalige literatuur in Polen tot nu toe aanzienlijk gunstiger dan die van de Poolse literatuur buiten Polen, dan was dat juist te danken aan het consequente beleid dat door de uitgevers gevoerd werd in samenwerking met de vertalers. Deze laatsten waren behoorlijk opgeleide neerlandici, die niet alleen advies gaven, maar alles in het werk stelden om voor Nederlandstalig literair werk een plaatsje te veroveren op de Poolse boekenmarkt.

De Poolse neerlandistiek is een uitstralingscentrum van Nederlandse cultuur en literatuur geworden. In Warschau zijn alle docenten Nederlands tegelijkertijd literaire vertalers. Zij hebben zich van het begin af aan naast didactische en wetenschappelijke taken ook als derde, maar even belangrijke opdracht gesteld Nederlandse literatuur in Poolse vertaling te verspreiden. Zij deden dat met eigen publikaties, legden contacten met de uitgevers en fungeren nog steeds als hun literaire adviseurs. De uitgevers worden door de docenten Neder-

[p. 490]

lands op de hoogte gehouden van de recente ontwikkeling van het literaire leven in de Lage Landen. Zij hoeven dus niet meer op een Duitse, Franse of Engelse vertaling te wachten. De docenten schrijven zelf leesrapporten, nemen initiatief. Zij zijn ook vaak bemiddelaars tussen Nederlandse en Poolse uitgevers. Hun inspanningen resulteren in de aanwezigheid van Nederlandse literatuur in Poolse literaire tijdschriften en bloemlezingen. Het vooraanstaande Warschause maandblad Literatura na świecie (Wereldliteratuur) heeft al drie keer een heel nummer aan Nederlandse literatuur gewijd: het bracht een keuze uit poëzie en proza en heeft het werk van Boon, Wolkers en Claus gepresenteerd met bijdragen en vertaalwerk van Poolse neerlandici - docenten van de universiteiten van Warschau en Wrocław.

De vertaalactiviteiten van de docenten gaan vaak gepaard met wetenschappelijke activiteiten. In Wrocław is Jerzy Koch bezig aan een proefschrift over de receptie van het werk van Multatuli in Polen, en werkt tegelijkertijd ook aan een nieuwe vertaling van de Max Havelaar - een kritische uitgave met een wetenschappelijk gefundeerde inleiding. In Warschau verdedigde Andrzej Da̧brówka in 1987 zijn proefschrift over abele spelen. Dit vormde meteen de aanleiding tot het plan deze spelen in het Pools te vertalen. De binnenkort te verschijnen vertaling van Emants' Nagelaten bekentenis (van de hand van schrijfster dezes) wordt van een wetenschappelijk nawoord voorzien.

Ons doel is een consequent en weloverwogen vertaalbeleid te voeren. Er wordt gewerkt aan een plan om van start te gaan met een nieuwe reeks Bibliotheek van Nederlandse Literatuur in Poolse vertaling, waarin alle belangrijke werken opgenomen zullen worden. Maar of dit project onder de huidige omstandigheden gerealiseerd zal kunnen worden, is moeilijk te voorspellen.

Ondanks het toenemende aantal vertalingen uit het Nederlandse taalgebied hebben de Poolse lezers zich nog geen duidelijk beeld van onze literatuur kunnen vormen. Enkele auteurs die ze toevallig kennen verbinden ze nog niet met het brede begrip ‘Nederlandstalige literatuur’. Daaraan willen de neerlandici nu iets veranderen. Een en ander is op dit gebied overigens al gepresteerd. In 1985 verscheen bij Ossolineum in Wrocław Historia literatury niderlandzkiej van D. en N. Morciniec, een handboek van de geschiedenis van de Nederlandse letterkunde. Andrzej Da̧brówka werkt nu aan een Klein lexicon van schrijvers uit het Nederlandse cultuurgebied. Hopelijk zullen deze werken, samen met de bovengenoemde reeks vertalingen, die telkens van een inleiding of nawoord voorzien zullen zijn, ervoor zorgen dat de Nederlandse literatuur in het Poolse cultuurleven een volwaardige plaats gaat innemen. Tot nu toe besteedden critici en recensenten weinig aandacht aan vertalingen uit het Nederlands, omdat zij zich ongaarne op een hun volkomen onbekend gebied begeven. In deze toestand zal nu hopelijk verandering komen.

Het zou niet overdreven zijn te beweren dat de Nederlandse literatuur in het bewustzijn van de Polen steeds in de schaduw van de Nederlandse schilderkunst heeft gestaan, en dit zal ook niemand verbazen. De algemene bekendheid die de schilderkunst van de (Noordelijke en Zuidelijke) Nederlanden in heel Europa geniet heeft geleid tot het vertalen van een aantal schildersbiografieën en werken die op een of andere manier iets met schilderkunst te maken hebben. Het spreekt vanzelf dat de intrinsieke literaire waarde geen beslissend criterium was bij de keuze van deze titels. Verheugend is dat Van Goghs Brieven aan zijn broeder in Poolse vertaling voorhanden zijn. Daarnaast vinden we in dit genre ook nog: D. de Jong, Rembrandt - vorst der schilders, F. Timmermans, Pieter Breugel, Th. de Vries, Moergrobben (over Hieronymus Bosch) en Vincent in Den Haag, H.W. van Loon, Rembrandt van Rijn. Ook de keuze van Het vijfde zegel van Vestdijk zal wel vooral aan het thema (het leven en werk van El Greco) te danken zijn. Het vijfde zegel is ook het enige van de zoëven vermelde werken dat rechtstreeks uit het Nederlands vertaald werd (door M. Chełkowski); de overige wer-

[p. 491]

den via een andere taal (Duits of Engels) vertaald. Al deze titels verschenen namelijk in de jaren zestig en zeventig, dus vóór het ontstaan van de Poolse neerlandistiek.

Daarnaast ging de belangstelling van de uitgevers ook uit naar de Nederlandse cultuurgeschiedenis in brede zin. Zo verscheen in Poolse vertaling Erflaters van onze beschaving van J. en A. Romein. Van de beroemde Nederlandse cultuurhistoricus Johan Huizinga verschenen zowel Herfsttij der Middeleeuwen als Homo ludens (dit laatste werk beleefde zelfs verschillende herdrukken, de laatste in 1985).

Zoals reeds vermeld werd in de jaren zestig en zeventig vooral via andere talen vertaald, en doorgaans ging het ook om werken die door de Poolse uitgevers nooit ontdekt zouden zijn als ze niet in Engelse, Franse of Duitse vertaling verschenen waren. Dit geldt bijvoorbeeld voor Elsschot, van wie in 1973 Lijmen, Het been en Het dwaallicht verschenen, voor Maurice Gilliams (Elias of het gevecht met de nachtegalen) of voor Heere Heeresma (Een dagje naar het strand, De vis).

De meest enthousiaste reacties vielen echter Louis Couperus' Van oude mensen. De dingen die voorbijgaan te beurt. Dit was overigens (naast Vestdijks Het vijfde zegel) het enige werk dat rechtstreeks uit het Nederlands vertaald werd, en wel door de reeds vermelde M. Chełkowski. Het verscheen in 1966. De pers besteedde er vrij veel aandacht aan. ‘Het is een groots boek, dat men bijna een meesterwerk zou kunnen noemen’ - schreef een van de critici. Geprezen werd vooral ‘het authentieke van Couperus' stijl’, zijn ‘grote suggestiviteit’, zijn ‘meesterschap in het uitdiepen van psychologische achtergronden’.

Niet aan alle titels werd evenveel aandacht besteed als aan Couperus. Toch ging bijvoorbeeld de vertaling van Heere Heeresma niet onopgemerkt voorbij. ‘Zijn verhalen blijven vraagtekens,’ lezen we in een recensie. ‘Ze zitten vol contrasten, steeds in een weloverwogen wisselwerking tussen inhoud en vorm.’ Men waardeerde ook zijn ‘snelle en vaak onmerkbare overgangen van het komische naar het grimmige, van het ironische naar het groteske’.

De vertaling van de bovengenoemde werken van Elsschot (via het Engels) laat veel te wensen over en geeft slechts een flauw beeld van Elsschots karakteristieke stijl. Toch zagen de critici de waarde van zijn werk in. ‘Dit plechtstatige proza is van blijvende waarde en bestand tegen de tand des tijds,’ schreef Bohdan Czeszko.

Ook het experimentele proza van Ivo Michiels wekte belangstelling bij de critici. Het boek Alfa en Orchis Militaris hebben betrekking op de oorlogssituatie en dit gaf aanleiding tot een interessante vergelijking tussen het experiment van Michiels en de Poolse oorlogsliteratuur. Natuurlijk werd vooral aandacht besteed aan de vorm, aan de ‘eenheid en geslotenheid van constructie, die bereikt wordt door subtiele toepassing van de associatietechniek’, aan de ‘montage van tijd en ruimte en de meesterlijke registrering van wat zich vanuit het onderbewustzijn in de hoofdfiguur voltrekt’.

Het reservaat van Ward Ruyslinck is niet alleen goed onthaald door de kritiek, maar is ook voor het toneel bewerkt en opgevoerd onder de titel Homo mollis. Als bijdrage tot de discussie over de morele en politieke conditionering van de mens in de huidige samenleving genoot de toneelbewerking ruime belangstelling.

Samenvattend kan worden vastgesteld dat in de jaren zestig en zeventig en ook vóór die tijd een aantal waardevolle werken vertaald werd, maar van een vertaalbeleid kan zeker niet worden gesproken. Integendeel, er is kennelijk veel aan het toeval overgelaten. Hoe is anders te verklaren dat we op de lijst van vertaalde werken maar liefst vier titels van Jo van Ammers-Küller aantreffen? En dat na de oorlog heel wat schrijvers vertaald werden die in hun eigen land weinig of nauwelijks bekend zijn, zoals bijvoorbeeld Jo Elsendoorn, Walter Breedveld, Aster Berkhof, Anthony van Kampen, Jacoba van Velde? De door Czytelnik uitgegeven Bibliografie van buitenlandse literatuur in Poolse vertaling, 1945-1976 brengt een lijst van

[p. 492]

71 titels uit het Nederlandse taalgebied, waarvan 9 onder België en 62 onder Nederland. Hierbij dient wel opgemerkt dat enkele Vlaamse auteurs abusievelijk bij Nederland ondergebracht werden. Ook is het overwicht van Noordnederlandse boeken gedeeltelijk aan wetenschappelijke publikaties te danken.

Sinds 1976 zijn er ruim twintig nieuwe vertalingen verschenen, voor het merendeel rechtstreeks uit het Nederlands vertaald. Bovendien heeft het tijdschrift Literatura na świecie inmiddels al drie nummers aan Nederlandse literatuur gewijd. Aflevering 3/'76 bracht voor het eerst een overzicht van de recente Nederlandse en Vlaamse literatuur (met o.m. Claus, Hamelinck, Michiels). Het volgende ‘Nederlandse’ nummer (7/'78) was vooral gewijd aan Wolkers en Boon, maar bracht ook een uitvoerig artikel van Andrzej Da̧brówka over de ontwikkeling van de naoorlogse Nederlandse poëzie alsook vertaalde gedichten van Claus, Snoek, H.C. ten Berge, Kouwenaar, Lucebert en Kopland. Naast de vertalingen, uiteraard rechtstreeks uit het origineel, vinden we overigens in beide nummers vakkundige artikelen die het werk van de vertaalde auteurs nader belichten. Hier is voor het eerst een bewust vertaalbeleid te onderkennen. Het derde nummer (8/'87, samengesteld door Z. Klimaszewska) was helemaal aan Claus gewijd. Alle facetten van het oeuvre van Claus worden erin belicht: het bevat Vrijdag (vert. Z. Klimaszewska en A. Holvoet), fragmenten uit de romans, gedichten alsook de tekst van een interview met Claus en enkele beschouwende artikelen over zijn werk. De resultaten lieten niet op zich wachten. Verschillende toneelgezelschappen hebben Vrijdag in hun repertoire opgenomen (een televisiebewerking werd in november 1989 uitgezonden) en vrijwel meteen werden contracten ondertekend voor Poolse vertalingen van Omtrent Deedee en Het verdriet van België. Misschien wordt na Vrijdag ook Blindeman opgevoerd; ook dit stuk is al vertaald.

Het jaar 1980 betekende een omwenteling op het gebied van vertalingen uit de Nederlandse literatuur, en vormt een grenssteen tussen de twee perioden van niet-rechtstreekse en rechtstreekse vertaling. Vanaf dat jaar worden alle boeken uit het Nederlandse taalgebied uitsluitend rechtstreeks uit het Nederlands en door neerlandici vertaald.

In 1980 verschenen: L.P. Boon, Menuet, Twee spoken; H. Raes, Een faun met kille horentjes; M. Gijsen, Klaaglied om Agnes; F. Timmermans, Pallieter. Vermeldenswaard is echter vooral het verschijnen van een keuze uit Boven het dal, Uitvreter, Dichtertje en Titaantjes van Nescio, samengesteld en vertaald door Andrzej Da̧brówka. Dit is namelijk de eerste buitenlandse vertaling van deze belangrijke schrijver. Dit boek werd door de vertaler van een inleiding voorzien, zoals dat voor schrijvers uit kleine taalgebieden eigenlijk vaker hoort te gebeuren. De Poolse vertalers hebben er een gebruik van gemaakt hun vertalingen een inleiding of nawoord mee te geven. Dit is o.m. het geval met de gedichtenbundels van Lucebert, Van Ostaijen en Paul Snoek alsook met de romans Pallieter van Timmermans en Nagelaten bekentenis van Emants.

Twee in 1983 verschenen bloemlezingen: De droevige merel (een bloemlezing van Nederlandstalige griezelverhalen) en Uit het land aan Maas en Schelde. Verhalen uit België brengen ook een overzicht van enkele belangrijke stromingen in de twintigste-eeuwse Nederlandstalige literatuur.

In de jaren tachtig werd een aantal leemten gevuld die in het Nederlandse literaire aanbod in Poolse vertaling bleven bestaan. Enkele belangrijke werken, zoals De Kapellekensbaan van Boon, De Metsiers van Claus en De aanslag van Mulisch werden uitgegeven, en binnen afzienbare tijd zullen ook Hersenschimmen van Bernlef, Bezonken rood van Brouwers, Omtrent Deedee en Het verdriet van België van Claus, Terug naar Oegstgeest en Turks fruit van Wolkers en De donkere kamer van Damocles van Hermans verschijnen.

Toen in 1988 de Poolse vertaling van Kinderjaren van Jona Oberski verscheen, kwam de auteur zelf naar Polen om zijn boek aan het Poolse publiek voor te stellen. Rechtstreekse

[p. 493]

contacten van dien aard zijn bijzonder waardevol en het is te hopen dat dit voorbeeld door andere schrijvers gevolgd zal worden. Gelegenheid hiertoe bieden diverse culturele evenementen zoals de Warschause herfst van de poëzie, die ieder jaar in september georganiseerd wordt (in 1988 nam Willem M. Roggeman eraan deel), en de jaarlijkse ontmoeting met de Nederlandse literatuur die sinds 1985 ieder jaar in Kłodzko georganiseerd wordt onder leiding van Jerzy Koch en Bogusław Michnik. Het recente bezoek van Rudolf Geel aan Warschau zal wellicht ook in vertaling van diens werk resulteren.

Nu de muur die Oost- en West-Europa in tweeën deelde eindelijk in elkaar is gestort en aan een gemeenschappelijk Europees huis gebouwd wordt, moeten we elkaar beter leren kennen, en dat kan het best bereikt worden als we elkaars cultuur leren kennen. Het vertalen van elkaars literatuur, wederzijdse bezoeken van schrijvers en hun ontmoetingen met lezers in andere landen kunnen daarbij een belangrijke rol spelen.