De Gids. Jaargang 153

Maarten Weijtens
Italië. Un paese senza letteratura

Hoe moet men de naam Huygens uitspreken? Deze vraag werd mij aarzelend gesteld door een vriendelijke Italiaan, terwijl we samen voortschuifelden in de lange rij wachtenden voor de Van Gogh-tentoonstelling die enige tijd geleden in Rome gehouden werd. Alle Italianen kennen Van Gogh. En behalve Van Gogh ook talrijke andere Nederlandse schilders, want Italianen hebben een grote culturele belangstelling. Maar hoe spreekt men per l'amore di Dio de naam Huygens uit? Deze Nederlander kende mijn medeschuifelaar ook. Wel bedoelde hij niet onze dichter-staatsman Constantijn, maar zijn zoon, de natuurkundige Christiaan. Het Nederlands is voor Italianen een moeilijk uit te spreken taal. Lodovico Guicciardini, de Florentijn die jarenlang in

[p. 481]

Antwerpen leefde en in 1567 zijn beroemde Descrittione di tutti i Paesi Bassi publiceerde, merkte dit reeds op. Hij geeft een uitvoerige beschrijving van allerlei aspecten van de Nederlanden en noemt daarbij vele componisten. De literatuur blijft echter onbesproken.

Wie vorig jaar de culturele pagina's van het dagblad La Repubblica las, kon verschillende artikelen over Nederland tegenkomen. Zo werd Joris Ivens uitgebreid herdacht. De Italiaanse uitgave van Simon Schama's The Embarrassment of riches, het geruchtmakende werk over onze Gouden Eeuw, kreeg een uitvoerige bespreking. Een zeer lovende kritiek ontving de recente Italiaanse uitgave van Snouck Hurgronjes Pelgrimstocht naar Mekka, zijn proefschrift uit 1880. Verder een artikel dat de titel draagt ‘Torna Huizinga torna’. Het gaat in feite helemaal niet over Huizinga, maar eindigt met een aanroeping van de auteur van L'autunno del Medioevo. Huizinga is in Italië, vooral door zijn Herfsttij der middeleeuwen, zo bekend dat hij zelfs bij polemieken als een autoriteit wordt aangehaald. Herhaaldelijk werd mij dan ook gevraagd hoe men zijn naam moest uitspreken. De uitspraak van de naam van een Nederlandse auteur werd mij echter nog nooit gevraagd.

Ik wil in dit artikel een overzicht van de vertalingen uit de laatste dertig jaar geven. Voordat ik dit doe, moet ik echter twee auteurs noemen die een sterke band met Italië hadden, namelijk Louis Couperus en Arthur van Schendel.

In 1974 herdacht het Istituto Olandese in Rome het feit dat Couperus vijftig jaar daarvoor overleden was met een fraai uitgevoerde herdenkingsbundel, die de titel droeg: Louis Couperus. Invito alla lettura. De titel is veelzeggend: voor bijna alle Italianen is hij een volslagen onbekende. In totaal zijn er drie romans van Couperus vertaald, twee nog tijdens zijn leven: Majesteit (1900) en Wereldvrede (1902), één in 1945: Van oude mensen. De dingen die voorbijgaan. Van de eerste twee verscheen zelfs een herdruk. Dit zijn echter niet de romans waarin Italië een rol speelt. Zo blijkt geen enkele van zijn klassieke romans vertaald te zijn.

Arthur van Schendel woonde en werkte jarenlang in Italië, dat hem vaak inspireerde en dat hij met veel liefde beschreven heeft. Hij was bevriend met Giacomo Prampolini (1898-1975), de zeer invloedrijke auteur van de Storia universale della letteratura (1932-1938). Prampolini was een geniaal polyglot en interesseerde zich sterk voor de Nederlandse literatuur. Hij publiceerde in 1927 een bloemlezing: La letteratura olandese e fiamminga, 1880-1924. Hij vertaalde persoonlijk enige romans van Van Schendel en zette zich in voor hun verspreiding. Vijf romans van Van Schendel zagen het licht, o.a. Angiolino e la primavera (1927, Angiolino en de lente), Tamalone (1928, Een zwerver verliefd) en Il conto dell'ultimo veliero (1933, Het fregatschip Johanna Maria). Ondanks het ijveren van Prampolini bleef het echter bij een eerste druk en Van Schendel is inmiddels in Italië totaal vergeten.

Het feit dat een buitenlands auteur zijn verhaal in Italië situeert, garandeert allerminst een grotere verkoop. Het land is zo vaak beschreven en bezongen dat een roman wel zeer bijzonder moet zijn wil die om deze reden vertaald worden. Niet alleen Potgieter ging naar Florence. Ook de huidige Nederlandse auteurs zijn door Italië gefascineerd. Ik denk aan Oek de Jong, Nicolaas Matsier, Geerten Meijsing, Helene Nolthenius en anderen. Welnu, Oek de Jongs Cirkel in het gras wekte weinig enthousiasme op bij de reader van een grote uitgeverij, en wel vooral vanwege de lange passages over het geval Moro. Daar waren de Italianen door hun eigen pers al voldoende mee geconfronteerd. Betere kansen heeft, denk ik, Een man uit het dal van Spoleto van Helene Nolthenius. Niet alleen omdat er op het ogenblik veel belangstelling voor Franciscus van Assisi bestaat en het een biografie van hoge kwaliteit betreft, maar ook omdat het werk niet strikt literair is. Religieuze en cultuur-historische Nederlandse boeken vinden in Italië gretig aftrek. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Kunst, macht en mecenaat van Bram Kempers (1987) momenteel op verzoek van een uitgever vertaald wordt.

[p. 482]

De afgelopen drie decennia genoot Nederland veel aandacht in Italië. Dit kwam door de ontwikkeling binnen het katholicisme, waarbij Nederland een opvallende rol speelde. Het gevolg was dat bijna ieder boek dat in ons land verscheen en iets met theologie, ethica en sociale ontwikkelingen te maken had gretig werd gelezen. Van de theoloog E. Schillebeeckx werden meer dan twintig werken vertaald. In 1975 was zijn De Christusontmoeting als sacrament van de Godsontmoeting al aan de achtste druk toe, de vertaling van Het volkomen huwelijk van Th. van de Velde aan de negende. De laatste tien jaar is het echter rustiger op het theologische front: in Nederland is de strijd gestreden en het aantal vertalingen nam sterk af.

Een andere categorie boeken die het, evenals elders, in Italië uitstekend doet is die van de Nederlandse jeugdlectuur.

Maar nu de literatuur in engere zin. Wat is er sinds ongeveer 1960 op de Italiaanse markt gebeurd? Welnu, de Italiaanse belangstelling voor de godsdienstige ontwikkelingen in Nederland heeft zich verder niet uitgestrekt tot die voor de schone letteren. Misschien komt dit doordat er in katholiek Nederland geen auteurs waren die in hun romans deze religieuze problematiek indringend verwoord hebben. Marnix Gijsen en Gerard Walschap hebben dit wel enigszins gedaan en werden dan ook vertaald, zij het zonder veel succes. Aan de katholieke Italianen ontging de revolte in het Nederlandse protestantse kamp: noch Jan Wolkers, noch Jan Siebelink werd er uitgegeven. In 1984 één boek van Maarten 't Hart, en wel Een vlucht regenwulpen. De uitgever Marietti publiceerde het onder de titel Un volo di chiurli. Het kreeg goede kritieken, maar de verkoop viel tegen.

De volgende Vlamingen werden vertaald: door de uitgever Maia in Siena Het dwaallicht van W. Elsschot, Het boek van Joachim van Babylon van M. Gijsen, Stemmen en spiralen van J. Marijnen en Zuster Virgilia van G. Walschap. Elders: Thyestes van H. Claus, Houten Clara van H. Conscience, De trein der traagheid van J. Daisne, Mijn vriend de moordenaar van M. Gijsen, Winter te Antwerpen van M. Gilliams, De zeer schoone uren van Juffrouw Symforosa, Begijntje van F. Timmermans en Het gevaar van J. Vandeloo. L.P. Boons Menuet, vertaald door Monique Jacqmain, die reeds verschillende uitgaven verzorgde, verschijnt binnenkort in Napels. De uitgever Feltrinelli lanceerde in 1977 Gangreen 1 van Jef Geeraerts en in 1978 diens Ik ben maar een neger. Van doorslaggevend belang bij deze twee werken moet de gunstige kritiek van Henry Miller op de Amerikaanse edities zijn geweest.

Uit Nederland (tot 1985): B. Aafjes, Morgen bloeien de abrikozen; Piet Bakker, Ciske de rat (drie drukken); M. Dermoût, De tienduizend dingen; J. de Hartog, Stella; H. Heeresma, Een dagje naar het strand en Teneinde in Dublin; F. Heeresma, Francis Pax, Bonbons voor Belinda en Bijzonder Spaans; G. Krol, Het gemillimeterde hoofd; J. Mens, Meester Rembrandt; Multatuli, Max Havelaar (de eerste Italiaanse vertaling, 1965); J. van Velde, De grote zaal. Van S. Vestdijk verschenen er twee romans: Rumeiland (twee drukken) en De kelner en de levenden. Laatstgenoemd boek had in tegenstelling tot het eerste matige kritieken en weinig succes.

Gezien de internationale belangstelling mocht men verwachten dat boeken over de jodenvervolging ook in Italië een groot publiek zouden aanspreken. En inderdaad geldt dit voor Het achterhuis van Anne Frank. Het verscheen in 1959 onder de titel Il diario en beleefde verschillende herdrukken. De bekende schrijfster Natalia Ginzburg voorzag het van een voorwoord. We mogen zonder meer aannemen dat het het meest verkochte boek uit de Nederlandse literatuur is. Een ander groot Italiaans auteur, Primo Levi, vertaalde De nacht der Girondijnen van J. Presser. Het verscheen in 1976 bij de bekende uitgever Adelphi, voorzien van een voorwoord van Levi. De pers wijdde er veel aandacht aan, de kritieken waren zeer positief, maar de verkoop viel tegen. Dezelfde uitgever publiceerde in 1987 Het verstoorde leven van Etty Hillesum, dat een redelijk succes werd.

Daarnaast verschenen er enige poëziebun-

[p. 483]

dels, o.a. van Guido Gezelle, Jan van Nijlen en Paul van Ostaijen. Maar de meest verkochte dichtbundel in Italiaanse vertaling is waarschijnlijk Bid om vrede van de priester-dichter Huub Oosterhuis.

Al met al is het beeld dat we hierboven geschetst hebben hoogst interessant. Het eerste dat opvalt is het aantal grote afwezigen of bijna-afwezigen. We denken hierbij aan auteurs als Boon, Claus, Hermans, Mulisch, Reve en Wolkers. Maar ook het ontbreken van bijna alle jongere schrijvers. De meeste boeken werden niet herdrukt. Rumeiland kende een tweede druk, Ciske de rat een derde, de overige brachten het niet zo ver. De grote uitzondering blijft Het achterhuis. De vertaalde werken zijn zeer ongelijk van kwaliteit. De naar ons oordeel kwalitatief betere romans was geen beter lot beschoren dan de andere.

Natuurlijk is het feit dat het Nederlands een voor Italianen moeilijk toegankelijke taal is van invloed. Een taal die bovendien door een relatief kleine groep mensen wordt gesproken. Verder is ons land niet zo exotisch en wordt het niet door gruwelijke problemen verscheurd, welke dan hun neerslag vinden in de literatuur. Iemand als Breyten Breytenbach en bepaalde Israëlische schrijvers trekken momenteel meer belangstelling. Ongetwijfeld heeft onze literatuur nog geen Shakespeare voortgebracht, een auteur die door zijn kwaliteit iedere barrière doorbreekt. Het toneel heeft onze schrijvers amper tot grootse scheppingen geïnspireerd, evenmin bloeide de speelfilm. August Strindberg en Ingmar Bergman zijn in Italië goed bekend en konden zo belangstelling wekken voor andere Scandinavische schrijvers en filmers. In ieder geval geniet de Zweedse literatuur in Italië een grotere bekendheid dan de Nederlandse.

Het is van veel belang dat invloedrijke en begaafde mensen uit het land zelf zich inzetten voor onze literatuur, en wel gedurende een langere periode. Hieraan is bijvoorbeeld voor een groot gedeelte het succes van onze auteurs in Zweden te danken. Maar het enthousiasme van Giacomo Prampolini en dat van Primo Levi heeft noch Van Schendel noch Presser doen doorbreken. Want, en dit moet uitdrukkelijk gezegd worden, het feit dat een boek uitgegeven wordt, betekent nog niet dat het wordt gelezen. Zelfs gunstige kritieken geven daarbij allerminst de doorslag. De bekende en grote uitgever Feltrinelli bracht in 1986 De aanslag van Harry Mulisch op de markt, voorbeeldig vertaald door Gianfranco Groppo. De kritieken waren goed, maar de verkoop viel tegen. Feltrinelli ziet er voorlopig vanaf om andere Nederlandse werken uit te geven.

In datzelfde jaar werden de Italianen voor het eerst geconfronteerd met Gerard Reve. De jonge uitgeverij Il Quadrante lanceerde De taal der liefde (Il linguaggio dell'amore), vertaald en van een epiloog voorzien door Fulvio Ferrari. De critici wisten geen raad met de voor hen onmogelijke combinatie van homoseksualiteit, sadisme en vurig katholicisme. Kortom: met het Revisme. Maar de verkoop verliep goed; de ongeveer duizend exemplaren werden verkocht. Il Quadrante ziet echter af van andere Reve-publikaties, omdat het niet het etiket van pornografie op zijn uitgaven wil krijgen.

De Stichting ter Bevordering van de Vertaling van Nederlands Letterkundig Werk en mensen als Groppo en Ferrari laten zich niet ontmoedigen, ook al is de situatie niet bepaald hoopgevend. De uitgevers staan huiverig tegenover het uitbrengen van iedere Nederlandse roman die niet eerst in de Verenigde Staten, Engeland of Frankrijk groot succes heeft gehad. De vertalers worden slecht betaald en beschikken niet eens over een behoorlijk Nederlands-Italiaans woordenboek, want dat bestaat namelijk niet. Waarschijnlijk is de beste taktiek om samen te werken met jonge dynamische uitgevers, die nog risico's durven te nemen en niet afhankelijk zijn van een grote oplage. De verkoop van duizend exemplaren betekende voor Il Quadrante een financieel succes, die van ongeveer vijfduizend exemplaren voor Feltrinelli een financiële strop. Il Quadrante gaat zich nu specialiseren in kunst-

[p. 484]

boeken, maar zet onder de naam Lindau zijn literaire uitgaven voort. Een van de eerste in de reeks zal zijn Oeroeg van Hella Haasse. Reve moet nog even wachten.

Hiermee is het verhaal over de ontvangst van het Nederlandse boek in Italië verteld. Het Italiaanse boek maakt het in Nederland heel wat beter. Voor te veel Italianen is onze literatuur een ‘isola misteriosa’, ons land een ‘paesa senza letteratura’. Het wordt tijd dat ze me ook eens naar de uitspraak der namen van onze schrijvers vragen.

Veel gegevens ontleende ik aan de reeks Bibliografie van het Nederlandstalige boek in vertaling, samengesteld door de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage en de Koninklijke Bibliotheek in Brussel. Verder verwijs ik naar een in 1983 door mij over dit onderwerp gepubliceerd artikel in het tijdschrift Ons Erfdeel (26ste jaargang, p. 403 vlg.)