De Gids. Jaargang 153

[p. 473]

Buitenlandse literatuur
Nederlandse literatuur in het buitenland

Jean Schalekamp
Spanje

Bijna alle recensies van in het Spaans vertaalde Nederlandse romans beginnen tegenwoordig met de klacht dat ‘we in Spanje zo weinig, of liever zo goed als niets weten van de moderne Nederlandse literatuur’. Dat die klacht geuit wordt is op zichzelf al een hele verandering, want het wijst op een zekere nieuwsgierigheid, een begin van interesse, terwijl er in Spanje tot voor kort ten opzichte van de Nederlandse letteren niet alleen onwetendheid, maar vooral een soevereine onverschilligheid heerste.

In de jaren vijftig zag je in de etalages van boekhandels nog wel eens een roman van Willy Corsari of Jan de Hartog liggen. En natuurlijk ook het dagboek van Anne Frank, dat zelfs een bestseller werd. Maar weinig Spanjaarden associeerden deze boeken met het bestaan van zoiets als Nederlandse literatuur. In de eerste plaats omdat ze uit het Engels vertaald waren, en ook, ongetwijfeld, omdat ze als een soort universeel cultuurgoed werden beschouwd, aan geen nationaliteit gebonden. De weinige andere in Spanje uitgegeven Nederlandse boeken werden nauwelijks verkocht en door de pers vrijwel genegeerd. Zelfs Louis Couperus, in het begin van deze eeuw in talrijke landen een veelgelezen auteur, bracht het in Spanje tot maar één vertaling, en bovendien nog van een van zijn slechtste romans: Majesteit.

Het is voor de Nederlandse literatuur altijd erg moeilijk geweest de taalbarrière te doorbreken, en Nederland is natuurlijk niet het enige land dat met dit probleem te kampen heeft.

Maar ligt dit nu alleen aan het kleine taalgebied? Noors, Deens en Zweeds worden door nog veel minder mensen gesproken dan Nederlands, en toch hebben die landen hun Andersen, Ibsen, Kierkegaard, Strindberg, Kaj Munk, Sigrid Unset, Pär Lagerkvist en Selma Lagerlöf gehad, die ook in Spanje veelgelezen auteurs en vaak opgevoerde toneelschrijvers werden, met het gevolg dat in elk geval het bestaan van een Deense, Noorse en Zweedse letterkunde niet te ontkennen viel. Wat betreft Nederland werd zelfs het bestaan van een taal betwijfeld. Hoe vaak is me niet de vraag gesteld: ‘Wat spreken ze daar eigenlijk: Engels of Duits?’ En geen wonder: voorin de weinige Nederlandse romans die in Spanje gepubliceerd werden stond gewoonlijk: vertaald uit het Engels, Duits of Frans.

Toch bestaat er een indrukwekkende lijst van tussen de jaren vijftig en zeventig in het Spaans vertaalde Nederlandse werken. Een deel hiervan is in Buenos Aires of Mexico uitgegeven en komt hier dus niet ter sprake. Van de rest vormen de kinderboeken de overgrote meerderheid: Dick Bruna met zeker drieëntwintig titels, en Paul Biegel, Rien Poortvliet, Jan Terlouw, Mariette van Halewijn en anderen met gemiddeld twee of drie. Verder nemen boeken over kunst (Jaffé, Bob Haak), economie (prof. Tinbergen), religie, sociologie, geschiedenis (prof. Delfgauw, Sem Dresden), psychologie (prof. Buitendijk) een groot deel van de lijst in beslag; natuurlijk staan ook Ho-

[p. 474]

mo ludens en Herfsttij der Middeleeuwen van Johan Huizinga, oorspronkelijk in Buenos Aires uitgegeven, vermeld. Dan zijn er nog allerlei vakboeken, bijvoorbeeld over fotografie, en enkele merkwaardige werken van een zekere Phil Bosmans, met titels als: Menslief, ik hou van je, In liefde weer mens worden en Bloemen van geluk moet je zelf planten, die zelfs verscheidene herdrukken beleefden. Zuiver literaire werken zijn dus ver in de minderheid.

De jaren 1958 en 1959 vormen wat dat betreft een curieuze uitschieter. In die twee recordjaren werden er in Barcelona niet minder dan acht Nederlandstalige auteurs uitgegeven: Maria Dermoût, Jacoba van der Velde, Johan Daisne, Johan Fabricius, Jacob Presser, Maurice Roelants, Jan van Ruusbroeck en Felix Timmermans, plus nog een anthologie van Nederlandse toneelschrijvers. Maar alweer: de meesten uit het Engels of Duits vertaald.

Een van de eerste vertalingen direct uit het Nederlands, door Felip Lorda i Alaiz, was La cama de piedra, Het stenen bruidsbed van Harry Mulisch, helaas door de censuur op nogal hinderlijke wijze verminkt. Maar ook Mulisch vormde geen doorbraak. Er volgde een duidelijke en langdurige inzinking waarin nog slechts heel sporadisch Nederlandse romans vertaald werden: Heeresma's Een dagje naar het strand in 1971; Ward Ruyslincks De ontaarde slaper in 1976; Hubert Lampo's De komst van Joachim Stiller in 1979, en nog een paar andere. Curieus genoeg viel deze inzinking ongeveer samen met een sterk verminderde belangstelling voor de Spaanse literatuur in Nederland, maar het lijkt hoogst onwaarschijnlijk dat het één het gevolg van het ander zou zijn.

Heel anders ging het met de dichtkunst. Merkwaardig genoeg zijn er waarschijnlijk nog maar weinig Nederlandse en Vlaamse dichters die niet in het Spaans vertaald zijn, want dank zij de onvermoeibare activiteiten van vooral F. Carrasquer heeft men in Spanje al vanaf 1958 een vrij volledig beeld kunnen krijgen van de Nederlandstalige poëzie. In dat jaar publiceerde hij bij Adonais in Madrid zijn eerste anthologie van de moderne Nederlandse dichtkunst: tweeëntwintig dichters, onder wie verscheidene Vijftigers en verder Bertus Aafjes, Herman Gorter, Gerrit Achterberg en anderen. In 1964 verscheen, in samenwerking met Manteau, zijn anthologie van Vlaamse poëzie, die werk van vierenvijftig dichters bevatte, onder wie Paul Snoek, Albert Bontridder, Jan van Nijlen en Albert Rodenbach. Zeven jaar later publiceerde hij bij El Bardo in Barcelona zijn grote tweetalige anthologie, een gigantische pil van ettelijke honderden bladzijden die werk van honderdveertig Nederlandse en Vlaamse dichters bevat, van wie velen ‘bien étonnés de se trouver ensemble’, in 1988 gevolgd door een kleinere, vernieuwde en vooral wat de selectie betreft representatievere uitgave. Daarnaast stelde hij ook nog tweetalige bundels samen met werk van Elsschot, Achterberg en Lucebert. Behalve poëzie vertaalde Carrasquer onder andere ook Multatuli's Max Havelaar (1975), Louis Paul Boons Kapellekensbaan (1979), een haast onmogelijke opgave, en, kort geleden, Cees Nootebooms Rituelen.

Hoewel ik, wat de poëziebundels betreft, zijn selectie en ook de vertalingen zelf niet altijd even geslaagd vind, verdient Carrasquer volgens mij een monument of toch tenminste een lintje voor alles wat hij voor de Nederlandse letteren in Spanje gedaan heeft.

Ook Felip M. Lorda i Alaiz is in de afgelopen decennia erg actief geweest op dat gebied. Hij vertaalde onder andere drie romans van Mulisch, De koperen tuin van Vestdijk, en stelde enkele bundels van Nederlands en Vlaams toneel samen.

Er verschenen in die periode ook twee anthologieën die de belangstelling voor het Nederlandstalig proza probeerden aan te wakkeren: in 1975 een forse bundel Vlaamse verhalen, samengesteld door Karel Jonckheere, met ondermeer werk van Piet van Aken, L.P. Boon, Raymond Brulez, Jef Geeraerts en Marnix Gijsen. En in 1980 de Nueva narrativa neerlandesa van Hans Tromp, met verhalen van onder anderen Biesheuvel, 't Hart, Belcampo en Heeresma, vertaald door een vertalerscollectief van de universiteit van Madrid. El País

[p. 475]

wijdde er een klein maar positief stukje aan, maar verder beleefde Hans Tromp weinig plezier aan het nogal slecht gedrukte boekje, want de kleine, inmiddels verdwenen uitgever betaalde hem geen cent royalties.

Het lijkt alles bijeen genomen toch nog aardig wat, maar over vijfentwintig jaren uitgesmeerd is het natuurlijk een wel erg magere oogst. Bovendien werd aan de meeste uitgaven maar heel weinig aandacht besteed. De geringe belangstelling gold bovendien meer het ‘exotische’ karakter van zo'n verre, vage, onbekende literatuur als de Nederlandse, dan dat er sprake was van een wezenlijke literaire interesse.

Sinds 1987 lijkt er een onmiskenbare kentering op te treden, die curieus genoeg ook weer lijkt samen te vallen met een aarzelende groeiende belangstelling voor de Spaanse literatuur in Nederland. Ik weet niet of de toetreding van Spanje tot de eeg er iets mee te maken heeft of dat dit alles hoofdzakelijk aan de promotiewerkzaamheden van de Stichting voor Vertalingen toegeschreven moet worden, maar het is niet onmogelijk dat die toetreding er in elk geval wel een rol in speelt. Misschien beginnen de Spanjaarden Nederland nu te zien als een volwaardig land dat best eens een eigen taal en een eigen literaire traditie zou kunnen hebben. Hoe dan ook, in dat ene jaar 1987 verschenen er in Spanje meer Nederlandse romans dan in de tien of twaalf voorafgaande jaren: De aanslag van Harry Mulisch, Rituelen van Cees Nooteboom, Kinderjaren van Jona Oberski, en ook mijn eigen boek Van een eiland kun je niet vluchten verscheen, na de Catalaanse uitgave, in een Spaanse versie. Ik geloof dat we hier echt wel van een kleine doorbraak kunnen spreken, want voor het eerst is sprake van een zekere continuïteit: het jaar daarop al werd Mulisch' Twee vrouwen door dezelfde uitgever gepubliceerd, en voor 1989 en 1990 stonden o.a. op het programma: Hugo Claus: Het verdriet van België; Cees Nooteboom: In Nederland (dat merkwaardig genoeg als Spaanse titel En los Países Altos zal krijgen); Gerard Reve: De taal der liefde; Louis Couperus: Stille kracht en Het schilderboek van Karel van Mander, dit laatste - onder leiding van Hans Tromp weer - door het vertalerscollectief van de universiteit van Madrid vertaald. Verder zullen binnen afzienbare tijd Het woud der verwachting van Hella Haasse en Hersenschimmen van Jan Bernlef verschijnen. Over andere boeken wordt nog onderhandeld.

Een opvallend verschil met vroeger is ook dat de verkoopcijfers van de Nederlandse romans nu veel hoger liggen. Van De aanslag (de film draaide ook in Spanje maar dit had volgens de uitgever geen invloed op de verkoop, want de filmkritieken waren niet best) werden 8000 exemplaren verkocht, van Twee vrouwen 6500, en beide romans zijn inmiddels herdrukt. Nootebooms Rituelen liep wat minder goed, maar dat weerhield de uitgever er niet van tot publikatie van een volgende roman over te gaan. Voor Oberski's Kinderjaren werd door de uitgever een grootscheepse publiciteitscampagne in de pers, op radio en tv op touw gezet, wat resulteerde in 6000 verkochte exemplaren in een paar maanden.

Maar veel belangrijker is nog de radicaal gewijzigde houding van de kritiek, die erop wijst dat de Nederlandse literatuur niet meer als een ‘exotische curiositeit’ wordt beschouwd, maar als een volwaardig onderdeel van de wereldliteratuur. De verschijning van de romans van Mulisch, Nooteboom en Oberski leidde tot een ongekend groot aantal serieuze, diepgaande en over het algemeen zeer lovende recensies. El País wijdde aan De aanslag zelfs twee grote artikelen, een op 2 april 1987 van Valentí Puig, en daarna op 7 mei een van Rubén Loza Aguerrebere dat, karakteristiek, weer begint met: ‘Wij weten maar heel weinig van de Nederlandse literatuur’, en dan vervolgt met te zeggen dat Mulisch' roman een uitstekend beginpunt vormt om een verkenningstocht door die literatuur te ondernemen. In dezelfde krant wijdde Juan Carlos Suñén een jaar later een zeer uitgebreide en positieve recensie aan Twee vrouwen, waarin hij ook de vertaling prees: ‘Dat de toon van Mulisch in het Casti-

[p. 476]

liaans in al zijn helderheid tot ons komt, en vooral dat we kunnen genieten van de speciale opbouw en de ritmische intensiteit van het verhaal, hebben we te danken aan de respectvolle vertaling van Lorda Alaiz, rechtstreeks uit het Nederlands.’ Laura Freixas zegt in de Diario de Barcelona over Twee vrouwen dat het een rijke, suggestieve en subtiele roman is, ‘i molt ben traduïda’.

Rituelen kreeg ook zeer veel aandacht, met onder andere drie grote artikelen in La Vanguardia: op 9 augustus en 13 oktober 1987, en nog eens op 24 januari 1988. Juan Angel Cristo vergelijkt Nooteboom, de auteur van ‘die schitterende roman’, met ‘de midden-Europeaan Bernhard’, en Diario 16 heeft het op 20 april 1987 over ‘de uitstekende roman, in Spanje gepubliceerd op een moment waarop de Nederlandse literatuur in de hele wereld een doorbraak lijkt te forceren’, en vervolgt dan: ‘De Nederlandse romanliteratuur bezit een hoge kwaliteit en een geheel eigen identiteit die haar duidelijk onderscheiden van zowel de Duitse als de Engelse of de Franse culturele invloedssfeer.’

Inspelend op die sterk toegenomen belangstelling verscheen in het begin van 1989 het grote Nederlandnummer van La República de las Letras, het viermaal per jaar verschijnende verenigingsblad van de Spaanse Asociación Colegial de Autores, dat behalve aan de leden ook aan redacties, bibliotheken en universiteiten wordt toegezonden. In dit nummer zijn, behalve enkele essays; ook bijna veertig gedichten en ruim twintig verhalen en fragmenten van Nederlandse en Vlaamse auteurs opgenomen, zodat het een vrij globaal beeld geeft van de Nederlandstalige literatuur van de afgelopen twintig jaar. Wat in de toekomst de effecten van zo'n speciaal nummer zijn moet natuurlijk afgewacht worden, maar contacten met enkele Spaanse uitgevers maakten me in elk geval wel duidelijk dat het hun nieuwsgierigheid prikkelt.

Het probleem waar de Spaanse uitgevers mee kampen is dat er te weinig lezers voor Nederlands zijn, zodat ze, om zich een oordeel over een bepaalde roman te kunnen vormen, vrijwel altijd moeten afgaan op eerder verschenen Engelse, Franse of Duitse versies. Ook vertalers zijn er uiteraard niet veel, hoewel een Nederlandse roman tegenwoordig bijna nooit meer uit het Engels of Frans vertaald wordt. Heel geleidelijk komen er meer vertalers. Vroeger waren de uitgevers vrijwel uitsluitend afhankelijk van Carrasquer en Lorda i Alaiz. Sinds enkele jaren staan er ook enkele voortreffelijke vertalers op het lijstje van de Stichting voor Vertalingen, onder wie Roser Misiego i Llagostera, Carmen Bartolomé Corrochano en Fernando García de la Banda. Ook is Hans Tromp aan de universiteit van Madrid bezig enkele literaire vertalers Nederlands-Spaans op te leiden.

In een interview met Valentí Puig beantwoordde Cees Nooteboom de vraag, welke auteurs hij als zijn leermeesters beschouwt, op ietwat badinerende toon: ‘... en enkele Nederlandse dichters die voor u altijd onbekend zullen blijven omdat de wereld koppig weigert Nederlands te leren, “much to its detriment”...’ En, in een ander artikel: ‘... de dichter Slauerhoff, die jullie nooit zullen kunnen lezen omdat onze taal een geheimtaal is... Jammer voor jullie... Nederland, dat exotische land dat maar vijftig minuten vliegen van Parijs of Londen ligt maar even onbekend is als de Amazone’.

Misschien is hij hier toch iets te pessimistisch geweest.