De Gids. Jaargang 153

Cultureel leven
Marc Adang
Minister d'Ancona en het nieuwe Jong Holland: een nieuw cultuurbeleid of een nieuwe cultuurschok?

Of het nu komt door de algehele ontreddering binnen de pvda of door de komst van een sociaal-democraat op het ministerie van wvc, hoe dan ook: sinds enkele maanden is de dialoog tussen socialisten en kunstenaars, die Den Uyl nog à titre personnel voerde, her-

[p. 461]

opend. Men hoopt samen een nieuw cultuurbeleid te formuleren. Want ook inzake kunst en cultuur ervaart men een kloof tussen de oude idealen en de huidige situatie. Of de dialoog iets oplevert is onzeker. De breuk loopt niet zozeer tussen de sociaal-democraten en de gevestigde kunstenaars en kunstbemiddelaars die nu op initiatief van K.L. Poll zijn uitgenodigd, maar tussen de huidige gesprekspartners en de jongste generatie.

Op 21 februari j.l. had De Groene Amsterdammer als kop: ‘“Kunst en politiek? Dat nooit!” Jonge kunstenaars over de wilde plannen van Hedy d'Ancona.’ Max Arian en Jacqueline Oskamp deden verslag van een debat tussen vijf jonge kunstenaars: beeldend kunstenaar Babeth van Loo, acteur Rik Launspach, componist Boudewijn Tarenskeen, dichter K. Michel en filmer Peter Delpeut. Men verzette zich tegen de bureaucratie en de ongelijksoortige behandeling van de gevestigde instituties en het experiment. Maar er was ook onvrede over het socialistische cultuurconcept. Delpeut formuleerde het als volgt: ‘Het is een principiële kwestie. Wat is kunst? In kunst wordt het individu teruggeworpen op zijn eigen verantwoordelijkheid, het gaat om het persoonlijke, individuele genot. Waar gaat het in de politiek om? Altijd om verantwoordelijkheid voor de anderen. Van rechts tot links in de Nederlandse parlementaire democratie zijn we het erover eens dat de politiek niet met het genot weet om te gaan, dat is het gebied waar de politiek geen enkele invloed op kan hebben. Het zijn twee zaken die ver van elkaar af staan. De politiek moet zorgen dat er geld wordt gestrooid in de richting van de kunst, maar verder moet zij zich niet met de kunst bemoeien.’ Op de tegenwerping ‘Is dat zo een absolute tegenstelling? Zou iemand het niet als verantwoordelijkheid kunnen zien dat anderen net als hij van kunst kunnen genieten?’ reageerde hij: ‘Dat is nu precies die oude sociaaldemocratische gedachtengang en daarom heb ik ook liever niet een sociaal-democraat op cultuur, omdat ik bang ben voor die bevoogding, dat patriarchale. Roland Barthes heeft ooit gezegd: het socialisme vergeet altijd de sigaren van Marx en Brecht. Ze weten niet met genot om te gaan, ze weten niet dat kennis ook met genot te maken heeft, nee, er moet voor hen altijd een soort van educatieve bodem onder kunst liggen.’

Een ander interview was op 17 maart op de televisie te zien. De ambiance was ‘ook ncrv’, de interviewer Ursul de Geer, de gast minister d'Ancona, en twee maal liet ze merken waar het haar om te doen was als minister van Cultuur:

‘Is lezen links?’

‘Nee, zo ver zou ik niet willen gaan. Het is misschien wel zo dat in de oude sociaaldemocratie - Van Dis zei het ook nog ergens in de krant - er altijd aangemoedigd is dat de mensen - álle mensen, niet alleen de elite - in staat gesteld zouden worden om zich met cultuur bezit te houden. En hij zei dan ook: “Dat oude ideaal van het verheffen van de mensen door middel van lezen van mooie boeken, dat spreekt mij nog steeds zeer aan, dat ontroert mij een beetje”, zei hij.’

‘... want u vindt dat de mensen zich nog niet genoeg verheven hebben?’

‘Nee, ik zeg nu wat Van Dis zei.’

‘En wat vindt u zelf?’

‘Nou, ik heb er misschien niet zulke mooie gedachten bij en ik kan ze niet zo mooi verwoorden maar ik vind wel dat - of het nou gaat om het lezen van mooie boeken of het bezoeken van musea, het gaan naar toneel, het luisteren naar muziek... ik zou het werkelijk als een belangrijk onderdeel van mijn beleid beschouwen als ik erin zou slagen om meer en meer mensen daarvan kennis te laten nemen en ze ervoor te enthousiasmeren.’

En als besluit van het interview:

‘Ik heb altijd gedacht: de uitzonderlijke situatie en de voordelen die ik in het leven heb, ik wil dat meer mensen daarvan genieten. Als ik een vrouw die door de toevallige omstandigheid dat ze een moeder had die zei “ga studeren” en een man die het normaal vond dat je ging werken... Ik zou inderdaad niet willen zeggen: “We moeten het allemaal even slecht

[p. 462]

krijgen”, maar ik ben ervoor om het goede wat ik door toeval in het leven wellicht verkregen heb, om daar zoveel mogelijk mensen van in kennis te stellen, van mee te laten profiteren. Ik ben voor eerlijk delen en ik ben er absoluut voor dat het mooie - als we het over de kunst en cultuur hebben - inderdaad: als ik ervan kan genieten, als ik heb geleerd om ervan te genieten, om dat vermogen aan anderen over te dragen, en dat is wat ik wil.’

Bij de opening van de grote Van Goghtentoonstelling op 30 maart zei de minister: ‘We moeten zuinig zijn op wat we hebben en er zal daarom ook in de komende jaren veel aandacht worden geschonken aan het behouden en in goede staat houden van ons cultureel erfgoed. Maar het is eveneens belangrijk dat we al die prachtige dingen niet in binnenkamers of ondergrondse kelders bewaren, maar dat het gezien kan worden zodat ieder die dat wil ervan kan genieten en ervan kan leren. Ons cultureel erfgoed speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling van het besef dat we niet alleen hier en nu leven, maar deel uitmaken van een groter verband. Het verbindt ons met het verleden, met oudere generaties én het biedt ons een oriëntatie op de toekomst.’ Over de activiteiten in het Van Gogh-jaar zelf zei ze: ‘Met deze herdenking wil de overheid niet alleen het belang van de schilder Van Gogh voor de kunst in zijn tijd nogmaals onderstrepen, maar ook laten zien hoezeer een kunstenaar in staat kan zijn om andere kunstenaars uit zijn eigen én andere disciplines tot ver over zijn dood heen te inspireren tot eigen creaties. [...] Voor mij is daarin dan ook de essentie van deze herdenking gelegen: niet alleen een terugblik naar het verleden, géén nostalgische omhelzing van een kind van de Nederlandse natie, maar het op de voorgrond plaatsen van de vitaliteit van kunst en cultuur in al zijn facetten: niet als een historisch, geografisch en inhoudelijk in hokjes opgesplitst verschijnsel, maar als één continue ontwikkeling in ruimte en tijd, waarin de drang tot vernieuwing de verbindende factor vormt.’

De jonge kunstenaars en hun minister: mocht het al om een generatiekloof gaan, dan moet deze beslist dieper zijn dan tussen d'Ancona en een reeks van generaties voor haar. d'Ancona plaatst zichzelf in de oude sociaaldemocratische traditie. De behoefte om te laten delen in de eigen privileges én het geloof dat de kunst de mens verheft waren aan het begin van deze eeuw het motief tot initiatieven als ‘Kunst aan het Volk’, een Amsterdamse vereniging van sociaal-democratische notabelen en kunstenaars, die bij de start van hun activiteiten in 1904 schreven: ‘Het is de bedoeling kunst te brengen aan allen, die haar tot nog toe niet of maar schaarsch genoten. En zoo zijn er honderden in onze stad, die toch zoo wel enigen tijd als eenig geld daarvoor over zouden hebben, als zij maar wisten hoe en waar die te besteden. [...] Zoo het in een groote stad als Amsterdam niet geheel ontbreekt aan goedkoope gelegenheden voor den arbeider om kunst te genieten, het ontbreekt er aan concentratie en aan leiding, en deze is het, die de nieuwe vereeniging in haar hand wil nemen. Zij wil kunst aan het volk niet enkel aanbieden, maar ook pogen in te leiden en verstaanbaar te maken bij zoovelen, die wel de begeerte maar nog niet het vermogen bezitten om te genieten van dat troostende en verheffende dat kunst zijn kan, en dat hun, zij het ook telkens maar voor enkele uren, zorg en moeite vermag te doen vergeten.’ Erg succesvol is de vereniging nooit geweest. Al gauw bleek dat de moeite in geen verhouding stond tot de resultaten, omdat het volk geen verwantschap voelde met die andere cultuur die haar werd opgedrongen. Na haar verdwijnen, rond 1928, werd de vereniging doodgezwegen, zelfs door de direct betrokkenen als Floor Wibaut, die haar jarenlang had geleid en er daarna als wethouder van Cultuur nog regelmatig mee te maken had: in zijn memoires zoekt men vergeefs naar enig spoor.

Toch is de van overheidswege gefinancierde cultuurspreiding en kunsteducatie sindsdien alleen maar gegroeid. Delen in de eigen verworvenheden was immers geen sociaal-democratische vinding: het is de eeuwenoude regenteske traditie van christelijke charitas en ver-

[p. 463]

licht-liberaal welzijnswerk, zoals we dat kennen van Armenzorg en Nuts-beweging. Rond dit thema is sprake van een nationale consensus. Dat kunst verheft is sinds de negentiende eeuw al evenmin een strijdpunt, zolang men die verheffing maar in het vage houdt. Voor de een is kunst, met name oude kunst, in de eerste plaats een leerschool voor conformisme: christelijke moraal, vaderlandsliefde of later gewoon de assimilatie van een burgerlijk cultuurpatroon. Voor de ander is kunst, uiteraard moderne kunst, de weg waarlangs men aan dit conformisme kan ontsnappen, dankzij een door de avant-gardekunstenaar verruimd inzicht.

d'Ancona wil nog steeds kunst naar het volk brengen, en nog steeds met de dubbele strategie van openbaarmaking en opvoeding. Daarbij maakt zij evenmin als destijds ‘Kunst aan het Volk’ een keuze in aanbod of doel: gelijktijdig spreekt ze over ‘genieten’ en ‘leren’, over ‘een terugblik naar het verleden’ en ‘het op de voorgrond plaatsen van de vitaliteit van kunst en cultuur’ of ‘de oriëntatie op de toekomst’, over ‘één continue ontwikkeling’ en de ‘drang tot vernieuwing’ die daarvan de motor vormen. Behalve het sociaal-democratische standpunt drukt ze hiermee ook de nationale concensus uit die de basis vormt van de traditie van ‘Kunsten en Wetenschappen’, ‘crm’ en ‘wvc’. Als de politiek er tot nu toe voor heeft gezorgd dat geld werd gestrooid in de richting van de kunst, dan was dat vanuit het geloof in een of andere waarde van kunst voor de gemeenschap.

Delpeut en de zijnen merken wel dat de underground de gevestigde kunst beïnvloedt, maar wijzen elke verantwoordelijkheid voor de gemeenschap af. Verantwoordelijkheid voelen zij alleen voor hun kunst. Die moet ongebonden kunnen ontstaan, op basis van eigen verantwoordelijkheid en met het oog op individueel genot. De toonzetting is postmodernistisch, het thema al even romantisch als het cultuurbeleid van d'Ancona: l'art pour l'art. Maar waar Théophile Gautier in zijn inleiding tot Mademoiselle de Maupin de noodzaak proclameert van de ongebondenheid van de kunstenaar, is dat als voorwaarde om in totale onthechting dieper door te dringen in de mysteries van wereld en tijd. Op die manier acht de romantische kunstenaar zichzelf van groter nut dan alle op nut gefixeerde burgers bij elkaar. Van een dergelijk hoger doel is nu niet langer sprake; de kunst vindt haar ratio in het individuele genot.

Dit extreme l'art pour l'art-principe houdt een breuk in met de wereld van d'Ancona en de cultuurministers voor haar. Zo'n meningsverschil hoeft geen reden te zijn tot verontrusting: de behoefte aan een breuk met de vorige generatie is een erkende motor voor de moderne kunst-beweging, zelfs in die mate dat alleen die breuk al wordt geïnterpreteerd als een bewijs van kwaliteit. Er zijn twee bijkomende factoren die een heroriëntatie rechtvaardigen: enerzijds het failliet van het oude systeem, dat nauwelijks verder is dan het falen van ‘Kunst aan het Volk’, anderzijds de parallellie tussen de breuk op cultureel vlak en die welke ook op andere terreinen zichtbaar wordt: het afstand doen van de verantwoordelijkheid voor het geheel.

Kan d'Ancona dan beter haar oor te luisteren leggen bij deze jonge kunstenaars dan bij haar generatiegenoten? Als deze jongeren haar kunnen overtuigen van hun gelijk blijft ze met één vraag zitten: hoe is het te legitimeren dat de gemeenschap blijft instaan voor het kunstbeleid als juist de kunst elke verantwoordelijkheid voor de gemeenschap van de hand wijst? Is dan niet de logische consequentie dat het ministerie van Cultuur zich terugtrekt op haar educatieve taak en op ‘het behoud en in goede staat houden van ons cultureel erfgoed’? Tegelijk kan het topkunst-idee van Brinkman overgeheveld worden naar het ministerie van Economische Zaken, waar het als Hollandpromotion ook thuishoort. En de zelfbewuste en zelfstandige jonge kunstenaar kan dan zijn eigen weg zoeken, niet gestoord door paternalisme of inert gemaakt door het lauwe bad van sociale zekerheid, ontslagen van elke verantwoordelijkheid voor de gemeenschap.