De Gids. Jaargang 153

Poëtisch leven
Remco Ekkers
Het versplinterde ik

Het commentaar op Jan Kuijpers Tomben zou geschreven moeten worden door even zo veel specialisten als de bundel sonnetten telt (plus één, want in het eerste gedicht worden zo wel Hendrik van Veldeke als Jan 1 van Brabant bezongen; en dan klopt het nog niet, want Huygens krijgt drie gedichten, Multatuli twee en Gezelle een visueel gedicht). Kuijper kruipt zo weergaloos in de overblijfselen van zijn gestorven voorgangers dat alleen de kenner ziet waar hij bewondert, spot en zichzelf blijft. Zo neemt hij als in mimicry de rode kop van het alter ego van Willem (die Madocke makede) over. Koning Nobel heeft verontwaardigd moeten aanhoren hoe de hen Coppe door Reynaert is vermoord. Wat moet Canticleer nog meer uitleggen? Voor Coppe zal de nachtwake met de gebeden voor de overledene worden gezongen. ‘Doe mochtemen horen aneslaen / Ende beghinnen harde ho / Dat placebo domino / Ende die verse die daer toe hoorden.’ (Toen kon men horen aanheffen / en beginnen zeer luid / de Latijnse woorden van de psalm waarmee de lijkdienst begint / en de verzen die daar bij hoorden.)

De tombe van Willem

Harde ho dat placebo domino
zing ik voor jullie levende gezicht
en de andere woorden van het gedicht,
de hen die R. de V. uit Hulsterlo
om hals heeft gebracht als een christenplicht
ter gedachtenis, want het staat er zo,
voorzien van leesaanwijzing (harde ho),
die hierbij geldt voor het levensbericht.

Waar of ik gebleven ben? Over aarde.
Ik sta beschaamd: daar moet het over gaan.
Ik sla in dit tijdsgewricht zonder waarden
een zwart en kras memento mori aan.
Cras mihi, hodie tibi. Jouw uur
heeft geslagen. Kijk naar mijn kop als vuur.

Ik begrijp regel 5 en 6 zo: de vos deed het Canticleer voorkomen dat hij kluizenaar was geworden en het eten van vlees had afgezworen. Als hij dus een hen om hals brengt, moet dat voorgesteld worden als een christenplicht. Je kunt ‘als een christenplicht’ ook verbinden met het zingen van Willem ‘ter gedachtenis’ van de hen. Willem is de schepper van een verkeerde wereld, een mundus inversus. Kuijper laat Willem sardonisch een lijkpsalm zingen voor ons levenden. Willem is onbekend. Hij leeft in zijn tekst. Toen, in de dertiende eeuw, kon hij alle waarden nog aanvallen, maar nu kan hij alleen een vals ‘gedenk te sterven’ aanheffen, inderdaad als een kraai of een raaf. Heel even

[p. 381]

klinkt dus nog de domme kaaseter mee. Willem schaamt zich. Is hij nu een boeteprediker geworden? Hij lijkt R. de V. wel, uit Hulsterlo!

Hoe anders is de toon in ‘De tombe van Hadewijch’, al klinkt de sardonische stem van Kuijper ook hier door. De dichteres is al eeuwen dood. Zij wilde sterven om te leven in het eeuwig nu. Bekend is haar ‘Natureingang’: een beeld uit de natuur wordt gebruikt om de lezer mee te trekken in haar mystieke wereld, maar nu zijn de vogels stil. Alweer een omgekeerde wereld. Het donkere graf is een zonsverduistering. Zij heeft in een flits haar inzicht beleefd; zo kan de dichter als bezoeker van haar dichterlijke tombe voor de duur van zijn sonnet met haar mee zingen: even doodstil, ‘pas op de plaats’ in het duister. ‘Hoe minne de minne met minnen ere -’: hoe de (mystieke) Liefde de minnaar met liefde eert. Hier klinkt het nogal aards, spottend. Kuijper is eeuwen te laat.

De vogelen hebben lange gezwegen,
want ik leef heden al een eeuwigheid.
Daarmee verlies je het besef van tijd.
Kom ik nou jou, of kom jij mij nu tegen?
Komt tijd, komt raad, weten we het terdege,
maar nu, pas op de plaats, is wijd noch zijd
een handwijzer te zien die ons bevrijdt
en afleidt van waar wij ons niet bewegen.

Hoe minne de minne met minnen ere -
ik had geen tijd dan voor dat ene ding.
Zo kwam het dat ik niet met jou omging:
te jong en oud om elkaar maar te leren
kennen. Kennen is zien, in een flits. Zing
met mij mee, deze zonsverduistering.

*

‘Midden in een tochtje met de auto, in een file in een bos, / maakte ik mij los van mijzelf’: zo begint Goede manieren, een episodisch gedicht. Robert Anker stelde zich rond zijn veertigste de opdracht een lang gedicht te schrijven over het verdwaald zijn in het post-urbane leven. Op zoek naar goede manieren. Dante 1989.

Aan het slot, in xvi, zegt een personage van de dichter: ‘In plaats van zelf te leven heb je ons op pad gestuurd. / Of je iets aan ons gehad hebt nu je zelf en zonder de stok / van de verbeelding, ik althans ik hef mij op, dit vers heb ik / geschreven en je ziet: veel verder ben ik niet dan waar jij was. / Ik weet niet wat mijn opdracht was maar geef haar hier terug. / Adieu meneer, het ga je goed en aarzel niet: over de brug.’ In Ankers gedichten klinkt de literatuurgeschiedenis altijd na: hier Nescio (Japie - de brug), Krol (Als je niet elke dag met een stok in je ziel roert, vries je dicht), Nijhoff en A.R. Holst (de opdracht). Wie geeft nu eigenlijk wie de opdracht? De tekstbezorger is Robert Anker, dichter, schrijver van essays en korte verhalen, redacteur van Tirade, recensent van Het Parool. Hij is expliciet auctorieel aanwezig in de inhoudsopgave: ‘I Begin. De held wordt in de taal gezet... xvii Einde. Een weg naar huis.’ Is dit een negentiende-eeuwse roman? Niets is minder waar. Dit is een twintigste-eeuws episodisch gedicht; dit is moderne, niet post-moderne poëzie (misschien post-post-moderne poëzie). De gebroken syntaxis en de verdichte beeldspraak voorkomen al te eenvoudige herkenning en identificatie. Een negentiende-eeuwse roman zou bovendien eindigen met ‘De weg naar huis’!

De ik schrijft over een andere ik, een hij, ‘een leger zelf’, een niet bestaande, fictieve figuur, die toch, zoals in de meeste romans, allerlei eigenschappen gemeen heeft met de dichter die in de krant bijvoorbeeld geïnterviewd wordt. De afgesplitste ik is een kwetsbare ik, de ik waar het om gaat, niet de persoon die een baan heeft, een gezin, een politiek; die babbelt met collega's, drinkt op een feestje. De ikken delen de werkelijkheid, vader, moeder, zus, grootouders, dorp, polderlandschap, studie, stad. Maar de situatie in het gedicht is veel ingewikkelder dan deze tweedeling doet vermoeden. Er is een wolk van personages die allerlei eigenschappen of levensomstandigheden met elkaar gemeen hebben en die niet steeds te onderscheiden zijn. De ik zet ‘een leger zelf’ achter het stuur, maar in de laatste strofe van het eerste gedicht zegt de ik: ‘Ik ben zijn lot,

[p. 382]

ik neem het stuur (...). / Hij is mooi maar een vervalser maar mijn hartevanger / dus mijn troost in de manieren die hij ondervindelijk / en pijnlijk overwint op zoveel wijkend wenkend ideaal: / harteloos engagement, slimme onbevangenheid.’

Het gedicht geeft een caleidoscopisch beeld van het leven met zijn herinneringen en verwachtingen. Spot om het dwaze leven dat we leiden, hoe we ons verhouden tot de grote wereld, maar dat het daar niet om gaat. Dat het gaat om de klinkerweg van onze jeugd, de vriendschap op school waar we uitgroeien op weg naar de wereld die we menen te maken, die ons maakt. Anker schrijft, als hij dát beseft, heel lyrisch. Een voorbeeld is vii:

‘Ik schrijf onder de regels: het schooljaar is voorbij
en kleumend met z'n achten bij elkaar een zomeravond
in het park wij en jij veranderlijke ziel daar altijd bij
tot hier. Het wordt een lange koele zomer zonder elkaar. Te jong voor tranen maar te stil voor onze jaren
slenteren wij de dijk op naar het meer dat licht verzamelt
voor later, vogels zich verzamelen als een veer.
Wié duwt mij eens om nu jij de krullen schudt en lacht om mij.
Je bent maar pas in mij, wie houdt me vast, eenzame zomer
die te barsten bloeiend om de lege ramen van het huis,
te staren naar de wind die door het gras met vlag en wimpel.
Wij wachten en de rauwe nacht door onze haren strijkt.
Wij zijn altijd met z'n achten, niemand krijgt ons uit elkaar.
Ik schrijf je elke dag, ik hoor je stem overal, tot in september.’

De andere ik, de hij, gaat met heimwee terug naar het herinnerde dorp, de houtkrullen van de werkplaats van zijn vader die nu depressief in een stoel de anekdotes uit zijn jeugd vertelt en nog verder terug naar het landschap van opa en oma. Hij kan zich verschuilen, de ik niet. ‘Help me toch. Ik ben zo vreemd. Ik kan niet leven. / Bel me. Haal me weg uit deze regels en zoen me, / een vervulling die ik steeds verveling noemde. / Ik rijm en lieg maar door.’ (uit x) Hoe moet ik leven? De ik wil ‘een vriend voor onderweg’, hij zoekt ‘geen vader maar een tijdgenoot, / een innerlijke broer die hij op zachte schoenen nagaat.’

Dat is een treffend beeld voor het niet willen leven in het sentimentele verleden, blijven hangen in de jeugd, en toch verlangen naar een voor-beeld.

Leven in de actualiteit is geen oplossing. De ik zoekt niet wat er is, maar wat hij mist. De post-moderne flauwekul, ‘de beeldenoptocht / van de anti-Beckett (...) het theater van de lach speelt Tsje- / chov’ bespot zich zelf. Wat moet ik doen? Hoe moet ik leven? Over de God van Dante wordt natuurlijk niet meer gesproken, over Marx evenmin. In xvii geeft de dichter tenslotte aan hoe hij leeft, maar hij geeft geen norm en evenmin een analyse. Hoe zou hij dat moeten doen? Hij is er tegelijk te cynisch en te bescheiden voor. Op de analyse zal de lezer nog even moeten wachten. Goede manieren is een ingewikkeld gedicht. Er zal misschien een stroom van analyses komen en die zullen steeds weer nieuwe passages doen oplichten, beelden geven van het versplinterde ik. In het voetspoor van die analyses zal wellicht ook steeds duidelijker Ankers dilemma rond het dichten verhelderd worden: hoe moet ik leven, hoe moet ik schrijven, hoe houd ik het poëticale denken op afstand van het ontstaan van mijn poëzie? Welke positie je poëzie inneemt in de literatuurgeschiedenis, binnen welke poëtica je gedicht past, mag geen uitgangspunt zijn bij het schrijven. Dergelijke vragen behoren niet tot de goede manieren van het poëtisch proces.

Literatuur

Jan Kuijper, Tomben, Querido, Amsterdam 1989.

Robert Anker, Goede manieren, een episodisch gedicht, Querido, Amsterdam 1989.