De Gids. Jaargang 153

[p. 304]

Journalistiek leven
Koen Dille
Intellectuelen, dissidenten en pers in Vlaanderen

Het vijvertje waar Vlaanderens cultuur risicoloos in gedijt vertoonde nauwelijks een paar rimpels toen het weekblad Toestanden er verleden jaar op 1 december naar de bodem zonk. Zestien maanden had het blad zich in een eerder vijandige omgeving moeizaam kunnen handhaven. Sindsdien hebben een vijftienhonderdtal mensen, onder wie vier Nederlanders, wekelijks een paar uur extra-tijd om weer eens wat anders te lezen. Op het eerste gezicht dus niet bepaald een evenement. Toch heeft dit eenzame avontuur exemplarische waarde. Toestanden wilde namelijk de discussiecultuur in Vlaanderen bevorderen. Daar is het dus niet in geslaagd. Je kunt inderdaad niet bevorderen wat nog geïntroduceerd moet worden. Voor zoiets was aardig wat meer nodig dan een stuk of twintig reine dwazen die met een kapitaal van vijf miljoen frank een weekblad op goedkoop zalmkleurig krantepapier tot leven probeerden te brengen.

Aan de basis lag nochtans een correcte gedachtengang. Tenminste, zo meenden de initiatiefnemers. In de marge van de heersende cultuur, zoals de media die reflecteren, moeten er in Vlaanderen toch zeker enkele duizenden mensen bestaan die intellectueel bezig zijn en er afwijkende ideeën op na houden. Denkend aan figuren zoals Sjtsjaranski of Sacharov voel je je wat gegeneerd om hier het woord ‘dissident’ te gebruiken. Goed, iets in die zin dan toch, mensen alleszins die behoefte hebben aan een blad waarin tegendraadse en provocerende of gewoon maar interessante meningen, die intellectuelen toch verondersteld zijn te hebben, aan elkaar getoetst kunnen worden. Zo'n blad bestond hier inderdaad niet.

Toestanden noemde zich een progressief en pluralistisch weekblad. Misschien wat simplistisch ging men ervan uit dat die andersdenkenden zich alleen in het linkse kamp ophielden. Vandaar ‘progressief’. Pluralistisch, omdat de redactie verwachtte dat die linkse intellectuelen, als ze in het blad publiceerden of als ze het lazen, eventjes de zwaar geharnaste vooroordelen zouden afleggen die men erop na pleegt te houden in de ontelbare sekten, kapelletjes, cenakels, bewegingen, vakbondvoorhoedes, partijen in opbouw en partijen op het punt van de doorbraak, kortom in het rijke bonte leven, dat links in dit vlakke land het reliëf nog enigszins opstuwt.

Ongetwijfeld was de ploeg van Toestanden wat te naïef. Misschien strookte het beeld dat ze zich vormde van haar potentieel publiek, de Vlaamse linkse intellectuelen, niet met de realiteit. ‘Er zijn te weinig dissidenten in Vlaanderen.’ Met die bedenking besloot het blad verbitterd zijn laatste nummer. Want in de redactie van Toestanden waren er die wel de vergelijking maakten met de Oosteuropese dissidentenbeweging. Inderdaad, er wordt hier de laatste tijd nogal wat gedweept met de Oosteuropese dissidenten. Men citeert Havel terwijl Konràds Tuinfeest al maandenlang op de bestsellerslijst staat, hoewel dat boek toch heel wat minder vlot leest dan wat Toestanden wekelijks bracht. Maar die ‘Schwärmerei’ maakt van de Vlaamse intellectueel natuurlijk nog geen dissident.

Kun je hier wel dissident zijn? Hoe erg moet men de autoriteiten, de geldende afspraken, de heersende opvattingen tarten om te worden gedegradeerd tot stoker in het flatgebouw waar men even te voren nog een volledig witgeschilderd design-appartement betrok? Wordt de Gentse filosofieprofessor Jaap Kruithof ooit verplicht als houthakker in de Ardennen aan de kost te komen? Zal zijn collega Etienne Vermeersch zijn volgende manuscript uit de gevangenis moeten smokkelen? Zal de op doorslagpapier getypte versie van Leo Apostels nieuwste wetenschapskritiek onder de mantel circuleren? Natuurlijk niet. Veel van onze intellectuelen koketteren anders graag met een potentiële repressie, die men

[p. 305]

immanent acht. Als een nerveus geworden politiebeambte zijn zelfbeheersing verliest, neemt men hier vlot het woord fascisme in de mond. In feite genieten de meesten van onze intellectuelen een comfortabel overheidsstatuut en leven ze hier onbedreigd. Zij zelf bedreigen overigens niets of niemand. Naar hun overigens heel verdienstelijke geschriften wordt zelden gehunkerd, zoals dat in de Oostbloklanden tot voor kort nog wel het geval was met de dissidente pers. Een van de weinige intellectuelen die in Vlaanderen de naam heeft een echte dissident te zijn, Jozef Deleu, mag zelfs op de Boekenbeurs de openingstoespraak houden. Onze courantere modellen, de Trabants onder de dissidenten, zijn eerder kwajongens of flapuiten die men wat graag een podium in de Ancienne Belgique of een column in een weekendbijlage aanbiedt.

Vanzelfsprekend bestaan ze, de dissidenten. Alleen zijn ze zeldzaam. Er is de lerares die openlijk uitkwam voor haar lesbianisme. Ze werd afgezet. Er is de ptt-hoofdingenieur die zich verzette tegen de corruptie in zijn dienst. Dat verkortte weliswaar een minister z'n politieke carrière met enkele maanden, maar het kostte vooral de hoofdingenieur zijn baan en bovendien zijn gezondheid. In een landelijke gemeente ten oosten van Antwerpen werd een gemeente-ambtenaar door z'n burgemeester weggepest toen hij naar buiten had gebracht dat die burgemeester de milieuwetgeving overtrad. In mijn stad woont een milieuactivist die doodgemoedereerd met z'n zware stapschoenen over de motorkap loopt van auto's die op het zebrapad staan geparkeerd. Een automobilist trachtte zowaar de man op het trottoir omver te rijden. Heel zeker bestaan er nog wel andere dissidenten, die het misschien nog erger verliep, maar de pers houdt er zich alleen mee bezig als het haar uitkomt. Voorts heb je natuurlijk de paar honderd vakbondsafgevaardigden die door hun baas de deur werd gewezen, omdat ze hun mandaat wat al te gewetensvol uitoefenden. Of er onder dat soort van dissidenten enkele duizenden lezers voor een iets-anders blad te rekruteren vallen, is echter onwaarschijnlijk. Daarbij zijn dat meestal geen intellectuelen. Ze zijn bijvoorbeeld weinig geïnteresseerd in maatschappijverandering. Integendeel, ze geloven zo sterk in deze samenleving dat ze ook nog verwachten dat die werkt volgens de principes waar ze zich op beroept.

Wat moet een blad dan brengen in een land waar de intellectuelen geen dissidenten zijn en de dissidenten geen intellectuelen, waar bijgevolg voor de discussiecultuur geen substraat aanwezig is? ‘Is er wel een gat in de markt voor zo'n blad?’ vroegen heel wat intellectuelen onwillig toen een abonnement bijna zoveel bleek te kosten als een etentje in hun stamrestaurant. Een totaal on-intellectuele vraag. De problemen horen immers niet in de publiciteit te worden gebracht, omdat er toevallig een koopkrachtige vraag naar leesvoer daaromtrent zou zijn. Er is het blote feit dat een hele reeks intellectuele en maatschappelijke pijnplekken nooit verdwijnt. Voortdurend komen er nieuwe bij. Een kwestie is brandend, gewoon omdat ze peilt naar de fundamenten van onze samenleving, omdat ze essentiële vragen stelt over onze cultuur. Als daar ook nog massale belangstelling voor bestaat, is dat prettig, maar je zou toch minstens op de intellectuelen moeten kunnen rekenen. ‘Het gat in de markt sla je er zelf in’ stond eens in een artikel over verkoopmethodes. Hoe stuitend zoiets ook klinkt als het gaat om commercie, in de sfeer van de ideeën klopt het volkomen.

Maar het zou onrechtvaardig zijn te beweren dat Toestanden mislukte alleen omdat drieduizend Vlaamse intellectuelen in gebreke bleven. Misschien haalde het blad gewoon geen niveau en was de redactie zelf maar een stelletje dikdoeners. Belangrijker is het misverstand dat bestaat over het wezen en de taak van de pers, niet alleen in Vlaanderen, maar in de hele westerse wereld. De elektronische media hebben de schrijvende pers teruggedrongen in de rol van ideeëndraagster en ze tegelijkertijd in de dubbelzinnigheid geduwd. De scheidingslijnen tussen nieuwsgaring, duiding, opiniëring en entertainment vervagen.

[p. 306]

Dagbladen willen zich bovendien als informatiebrengers op dezelfde plek handhaven als de televisie en de radio. Anderzijds trachten ze zich onder druk van de concurrentie met bijvoegsels, gespecialiseerde rubrieken, columns en complete katernen de allures aan te meten van all-round weekbladen. Magazines brengen dan weer onthullende journalistiek, niet terwille van de informatie, maar omdat die lekker wegleest. De lezers storen zich over het algemeen niet aan die onduidelijkheid. Men is met die toestand vergroeid en men vertrouwt erop dat in ons regime van persvrijheid de zoekende lezer het wel zal vinden. Maar na twee eeuwen vrije pers - niet te verwarren met persvrijheid! - lijkt die lezer helemaal niets te zoeken. Hij zit hoogstens op iets te wachten. De recente berichtgeving over de Roemeense opstand illustreerde op een schokkende wijze hoe beroepsjournalisten bewust of onbewust feiten, geruchten, analyse, sensatie, investigatie, stemmingmakerij en reportage gaar stoven tot één hapklare brij.

Een andere dubbelzinnigheid is dat veel journalistieke bedrijvigheid gebeurt in naam van de democratie en de burgerlijke vrijheden. Ook daar wendt de westerse journalistiek voor meer te zijn dan ze eigenlijk is en wekt ze verwachtingen die ze niet kan inlossen. Een frappant voorbeeld is het Watergateschandaal. Toen de Washington Post aantoonde dat het Amerikaanse volk een boef tot president had verkozen, jubelde heel de westerse wereld over het democratische gehalte van ons politiek systeem. Is de Amerikaanse democratie immers niet een beetje van ons allemaal? Zonder persvrijheid zou een politicus toch zomaar z'n gangen kunnen gaan. Maar wat is dat voor een rechtsstaat waar het correct functioneren van de instellingen en het fatsoen van z'n machthebbers afhangen van een flink draaiende business en waar onze politieke horizon afgelijnd wordt door de activiteit van een gilde dat zichzelf aanstelt tot opperste waakhond van wat kan en niet mag? En welke edele motieven drijven zo'n journalist? Iets anders dan de oplagecijfers, de omzet dus van z'n bedrijf? Of is het soms de eerzucht en de voldoening achter een ‘scoop’ aan te zitten? Een tvjournalist (het had net zo goed een dagbladjournalist kunnen zijn) als Danny Huwé betaalde die bezetenheid met z'n leven. Tragische waanzin, die alleen overtroffen werd door de verblinding van de aangeslagen collega's en de hypocrisie van de condolerende ministers die Huwé's nutteloze dood ophemelden als een offer aan het heilig recht op vrije informatie.

Onlangs werd in België een staatssecretaris die last had met het onderscheid tussen zijn en andermans centen, tot ontslag gedwongen. 's Mans positie was onhoudbaar geworden doordat een journalist zich in de zaak had vastgebeten. Heel toevallig had die journalist met deze staatssecretaris nog een appeltje te schillen. De regering en de partijen struikelden over elkaars woorden in hun haast om uit te leggen dat hiermee een begin werd gemaakt met het herstel van de politieke zeden - de ‘politieke cultuur’ zegt men tegenwoordig graag in die kringen, wellicht omdat men er zo weinig vertrouwd is met het begrip cultuur. Laat die journalist dan nog een wat laattijdige wraak hebben gekoeld op een ex-rivaal, de pers had de democratie toch ook een onschatbare dienst bewezen. De waarheid is dat het politieke wereldje, waar je al lang niet meer kunt onderscheiden wie boter op het hoofd heeft en wie niet, zich aldus op een goedkope manier een nieuwe maagdelijkheid probeerde aan te meten en dit dankzij de pers, deze lichtekooi die zich ongevraagd maar niet belangeloos heeft opgeworpen tot hoedster van onze eeuwige waarden.

Onderwerpen genoeg anders! Is het niet de nonchalance van een frauderend staatssecretaris, dan zijn het onontwarbare banden die verdachte Brusselse societyfiguren, rechtse activisten, succesvolle bouwondernemers, frauderende vleesfabrikanten, mafiosi, magistraten of rijkswachtofficieren met elkaar en met politici onderhouden. Hoe gerechtelijke onderzoeken verzanden in juridische spitstechnologie en administratieve slordigheden die uiteindelijk leiden tot verjaring. Hoe een top-

[p. 307]

ambtenaar een bliksemcarrière bij de spoorwegen maakte, ondanks stevige aanwijzingen dat hij met de boekhouding knoeide. Of hoe het nationaal instituut dat moet waken over de volksgezondheid, de zuiverheid van de lucht en de kwaliteit van het water, ten gevolge van ons nieuwe, in hoge mate surrealistische staatsbestel weldra wegens geldgebrek dreigt stil te vallen. Een gewezen minister, betrokken bij een smeergeldaffaire, roept zelfs de pers bijeen om te verklaren dat hij eigenlijk alleen maar dom is. En de pers doet wat van haar wordt verwacht.

Wat klagen we dan over onze pers? Blaffen doet ze goed en veel en hard. Jammer genoeg beroert het nauwelijks de karavaan. In Het démasqué in de samenleving laat A.N.J. den Hollander zien hoe in het begin van deze eeuw Amerikaanse journalisten, onder wie beroemdheden als Upton Sinclair, al bezig waren met de combines en schurkerijen op te spitten die onder de vergulde schijn van eerbare gezagsdragers en geslaagde ondernemers zaten. Sommige kranten verdrievoudigden er hun oplage mee. Den Hollander constateert dat deze ‘muckrakers’, zoals men die journalisten toen noemde, gedurende tientallen afleveringen de lezer in de ban hielden met bergen onthutsend en sensationeel feitenmateriaal zonder nauwelijks inzicht te brengen. Er verandert weinig. Ook nu wordt de lezer er niet door wakker geschud. Het stilt hoogstens z'n zaterdagavondbehoefte aan politieke horror. In plaats dat men de vinger op de wonde legt, draait men hem erin rond. Ook dat had Toestanden anders willen doen.