De Gids. Jaargang 153

[p. 301]

Kroniek & kritiek

Fenomenaal leven
K. Michel
Lege vlekken in Berlijn en in de Amazone

De dag begon vandaag met een hagelstorm gevolgd door een plens zonlicht en een woeste regenflard. Dit alles in de tijdsspanne tussen opstaan en koffie zetten.

Het weer is volkomen van streek. Het dakenlandschap ziet er ontredderd uit. Op de radio klagen ze steen en been. Het bizarre gedrag van het weer lijkt de gebeurtenissen in de wereld te spiegelen. Allerlei politieke en sociale ontwikkelingen volgen elkaar op in een adembenemend tempo en in een grillig oorzakelijke volgorde. Het weer lijkt op dat in Berlijn toen ik daar een maand geleden was, het heeft dezelfde sfeer. De associatie werd versterkt door een brief die daarstraks met de post kwam. In de envelop zat een reproduktie van een schilderij dat mij diep getroffen had.

Het gebeurde tijdens wat mijn eerste bezoek aan Oost-Berlijn was. Na met de metro van Bahnhof Zoo naar station Friedrichstrasse te zijn gereisd en de grens te zijn gepasseerd, wandelde ik over Unter den Linden en liep vervolgens van het officiële centrum weg. Tamelijk snel belandde ik in een armoedige buurt. De ene na de andere straat gevuld met huizen die bruinzwart zagen. In de gevels waren verbazingwekkend veel kogelgaten uit de laatste wereldoorlog zichtbaar. Af en toe tufte een Trabant voorbij. De combinatie van de grimmige façades en de kermisautootjes werkte heel raar. Het straatbeeld was doordrongen van de zachte stank van kolenrook. Een vrouw vroeg mij iets over bus zestien. Ik ging een soort speelgoedwinkel binnen en kocht een paar schriften. Ook kwam ik een wijk tegen die op Amsterdam-Oost leek. Zo dwaalde ik een paar uur door de stad. Ik voelde mij misplaatst. Was dit nou wel of niet een andere wereld? En waarom ook weer?

Op de terugweg ging ik de Nationalgalerie binnen. Een indrukwekkend gebouw met zuilen dat omgeven werd door een wildgroei van schuttingen, steigers en bouwketen. Er waren geen bezoekers. Alleen liep ik door het immense trappehuis naar boven. In de klassiek gelambrizeerde zalen zag ik een paar mooie schilderijen, onder andere een prachtige Goya uit zijn donkere periode. Tot ik een hoek omsloeg en in een langwerpige zaal langs een schilderij liep dat zo groot was dat ik het niet kon overzien. Mijn eerste indruk was ‘hier klopt iets niet’. Ik deed een paar stappen achteruit en zag een historisch tafereel; een kring hoge militairen in een besneeuwd landschap.

Heren in brede mantels met degens, pruiken, en krachtige koppen. Ze staan in een kring naast een paar berkebomen. De grond rondom hun voeten is een mengsel van sneeuw en modder. Linksachter bevindt zich een donkere massa ruiters. Kennelijk wachten de ruiters op een beslissing die in de kring wordt genomen. In het midden kijken we tegen het gezicht van een generaal aan. Hij buigt zich net als de anderen lichtjes naar voren in een eerbiedige, luisterende pose. Maar de figuur waarnaar hij zich richt, de centrale persoon,

[p. 302]

is afwezig. We zien slechts een grauwe manshoge vlek die de contouren van een persoon heeft. Bovenaan de vlek is echter wel een driekantige hoed geschilderd.

Een bizarre verschijning die langwerpige lege vlek in het verder overvolle schilderij.

Wat was hier aan de hand: vandalen? een beschadiging door de oorlog?

Nu zag ik nog twee, kleinere vlekken. Een tussen de koppen van de generaals, en een voor een berkeboom.

‘Aha, drie weggeschilderde heren,’ dacht ik, ‘een historische correctie. Kennelijk heeft men hen weggewerkt, zoals men leiders op foto's van parades heeft weggeretoucheerd.’

Ik stapte naar voren en las op het kaartje:

‘Adolf von Menzel (1815-1905)

Ansprache Friederichs 11 an seine Generäle vor der Schlacht bei Leuthen am 5. Dezember 1757.

Gemalt 1857, unvollendet.’

Het laatste woord kwam hard aan. Ik keek nogeens. Geen ontkennen mogelijk, door de witgele verf van de vlekken zag ik inderdaad de ruwe structuur van het canvas. Het begon mij te duizelen. De vooroordelen verloren hun evenwicht. Wat ik in mijn westerse wantrouwen voor gecensureerde figuren had aangezien, bleken onschuldig onvoltooide personages te zijn. Mijn interpretatie was volkomen fout. Ik had de onvoltooide plekken met mijn blik bevolkt.

Een dag eerder had ik de muur bij de Brandenburger Tor bezocht. Vlakbij het monstrueuze gebouw stond tussen de bomen een soort uitkijkpost die je via een houten trap kon beklimmen. Vanaf het plankier kon ik over de muur kijken en zag tussen deze muur en de volgende een groot breed grasveld. Volkomen leeg. Achter de verste muur doken de huizen en flats van Oost-Berlijn op.

Ik vond het een akelig gezicht. Er kwamen beelden boven uit films over spionnenruil en vluchtpogingen, belicht door zwiepende schijnwerpers. Maar mijn associaties werden doorkruist door de tientallen konijntjes die over het grasveld tussen de muren huppelden. Dat verleende aan dit decor een onverwacht vredige aanblik. Het deed me denken aan een van de allereerste boeken die ik ooit las; over een konijn dat zich achtervolgd door honden een weg uit het gevaar groef en in Australië een idyllisch leven leidde.

Zoals de vlekken op het schilderij van betekenis en identiteit waren veranderd, zo ook het niemandsland tussen de muren. Beide waren plaatsen die door hun leegte allerlei associaties losmaakten. En net als het schilderij was het grasveld onvoltooid; een ruimte die nog allerlei mogelijke betekenissen en identiteiten in zich droeg. De kwestie was alleen, wie zou hierover beslissen. Humpty Dumpty? Wie zou deze plekken gaan interpreteren en exploiteren? Oftewel, waar was de ontbrekende opperbevelhebber, dat lege centrum van de macht, op wiens Woord iedereen stond te wachten?

Vlak naast een van de nieuwe grensdoorgangen was op de Muur een explosie van graffitti geschilderd. In manshoge letters was over de namen en tekens in knalrode letters gespoten: ‘Big Money is moving in.’

In Berlijn las ik ook een artikel over de golf van sociaal en ecologisch bewustzijn die momenteel door de Amerikaanse cultuurindustrie gaat. Iedereen van Madonna tot Robert Redford lijkt eraan mee te doen. De een profileert zich nog groener dan de ander. Vooral Hollywood schijnt erdoor gegrepen te zijn. Naast Aids is het grote thema de verdwijning van de regenwouden. De angst voor gaten in de weelderige begroeiing van het Amazonegebied en voor gaten in de ozonlaag heeft om zich heen gegrepen. Men begrijpt dat het verdwijnen van de bomen daar het verdwijnen van de groene longen van hier tot gevolg heeft. Er worden allerlei fundraising-partys georganiseerd, en er zijn voortdurend sterren on the road die in gezelschap van Indianen en rubbertappers persconferenties beleggen om de media met boodschappen te bestoken. Een lofwaardig streven dat merkwaardige bijeffecten produceert. Door de bemoeienis van

[p. 303]

Hollywood zijn bepaalde ontwikkelingen in een bizarre tijdsversnelling terechtgekomen.

Het kristallisatiepunt hiervan is de moord op Chico Mendes, de leider van de Braziliaanse rubbertappers, nu ruim een jaar geleden in december 1988. Vlak na zijn dood vloog een journalist van het populaire tijdschrift Vanity Fair naar het Amazonegebied. De reportage over zijn dood en de plaatselijke toestanden verscheen even later in het aprilnummer '89. Binnen een week kwam Hollywood in beweging. Verschillende producenten en regisseurs zagen in het verhaal een film en probeerden zo snel mogelijk om de rechten te kopen van het artikel. Ze probeerden ook om de steun van de weduwe van Mendes en van de rubbertappersvakbond te verkrijgen door hun forse sommen geld aan te bieden. In de hebzuchtige haast tuimelden ze over elkaar heen. Dat men met integere intenties handelde, wil ik best geloven, maar de methode waarmee ze te werk gingen was ouderwets op winst belust.

Terwijl in Hollywood de producers, agenten, scenarioschrijvers etcetera zich suf telefoneerden en confereerden, keken in Brazilië de rubbertappers verbijsterd toe. Jarenlang hadden zij hun geweldloze strijd tegen de grootgrondbezitters en de projectontwikkelaars gestreden zonder dat de buitenwereld er aandacht aan besteedde. En nu ineens bevonden zij zich middenin een kermis van big money, goede bedoelingen en verleidelijke voorstellen.

Het wrange feit deed zich voor dat hun onderlinge solidariteit nu meer onder druk kwam te staan dan ooit het geval was geweest tijdens de jaren van wanhopige strijd tegen de terreur van de grootgrondbezitters. Ze raakten onderling verdeeld, er ontstonden bittere meningsverschillen over de vraag welk aanbod ze zouden accepteren. En dit allemaal omdat ze in Hollywood een aantal zaken razendsnel bij elkaar hadden opgeteld. Over het exploiteren van gaten gesproken. In de toekomstige lege vlekken op satellietfoto's van het Amazonegebied zagen the big shots een financieel gat. ‘Oerwoud plus geweldloze weerbaarheid plus een heldendood plus de strijd voor het milieu; dat betekent kassa!’

Wat mij het meest fascineert is de schaal waarop deze gebeurtenis plaatsvindt. ‘Issues’ worden op een wereldwijde markt geprojecteerd en men vecht erom met een geweld dat evenredig is met de ruimtelijke schaal. Alles en iedereen wordt daarbij meedogenloos onder de voet gelopen. Dit staat in schril contrast met de schaal van het leven dat de rubbertappers voeren.

Dit wordt het duidelijkst in de volgende anekdote: begin juni, na eindeloos geharrewar, stapt een advocaat die voor de Mendes Foundation werkt in Los Angeles aan boord van een vliegtuig. In zijn koffertje heeft hij negen aanbiedingen, de rest heeft zich door de felle competitie teruggetrokken. Na verschillende malen te zijn overgestapt, landt hij in Rio Branco. Daar neemt hij plaats in een auto en rijdt over belabberde wegen het oerwoud in om, een dag na zijn start, bij een schuur zonder ramen te belanden. In de schuur bevinden zich een tafel, twee banken en een typemachine. Het is het kantoor van de vakbond. De reis is gemaakt om hier met een groepje rubbertappers te praten over de verschillende aanbiedingen van miljoenen dollars.

Wat uit al deze heisa is voortgekomen, is vooralsnog onduidelijk, scepsis is op zijn plaats. Maar wie weet komt er een aangrijpende film uit. Volgens de planning is men nu reeds aan het draaien. Voor kerstmis in de bioscoop.

Het is te hopen voor de filmmakers dat het weer dan net zo stormachtig zal zijn als nu. Goed voor de publiciteit, want dan kunnen ze een chaos-theoreticus laten uitleggen dat alles met alles in een causaal verband staat. Hoe het bewegen van de vleugeltjes van een vlinder in de Amazone hier in West-Europa een storm kan veroorzaken. Beste kijkers, jassen aan, hoeden op! Komt dat zien!