De Gids. Jaargang 152

[p. 980]

Kroniek & kritiek

Poëtisch leven
Wiel Kusters
Onzichtbare draden

Toen de herdertjes te Bethlehem kwamen, schoten daar ‘drie stralen dooreen’:

Een straal van omhoog zij vernamen,
Een straal uit het kribje beneên;
Toen vlamd'er een straal uit hun ogen,
En viel op het Kindeke teer;

Het is een verbazingwekkend tafereel. Maar het opmerkelijkst heb ik toch altijd die ene vurige straal gevonden, uitgezonden door de ogen van de herders en vallend, zonder te schroeien en te branden, op het ‘Kindeke teer’. Ogen die licht geven, sterker nog, die een straal uitzenden naar de dingen die zij zien, terwijl wij toch weten dat het in feite juist de objecten zijn die licht reflecteren, waardoor zij door onze ogen kunnen worden waargenomen, - zulke ogen zijn in de poëzie niet ongewoon. De dichterlijke zienswijze - ik reken De herdertjes lagen bij nachte maar even tot de poëzie - weerspiegelt een zeer oude en al lang achterhaalde natuur-filosofische visie. In de zesde eeuw voor Christus meende Pythagoras - en enkele eeuwen later nam Euclides die gedachte van hem over - dat licht uit stralen bestaat, die als een soort onzichtbare voelsprieten worden uitgestoken naar het waar te nemen object, en dat wij dit zien op het moment dat deze stralen ermee in aanraking komen. Pythagoras verklaarde ons zo geheimzinnige gezichtsvermogen met andere woorden in termen van onze op intuïtieve wijze veel begrijpelijker tastzin. Hoe hij in zijn theorie het feit verdisconteerde dat wij ook zeer ver weg gelegen objecten, als sterren, kunnen zien, is mij niet bekend. In het kerstliedje leveren de sterren in dit opzicht geen enkel probleem op: zij stralen zelf. Veel later dan Pythagoras en Euclides zou Goethe schrijven, daarmee het oog als stralend orgaan verwant verklarend aan de zon:

Wär nicht das Auge sonnenhaft,
Die Sonne könnt es nie erblicken;

De herdertjes lagen bij nachte bevat zowel elementen van de antieke als van de moderne lichttheorie. Of is er toch nog iets anders aan de hand? Hebben we hier te maken met niets dan reflectie? De sterren stralen vanuit de hemelse hoogte op het Christuskind, zij wijzen het als het ware aan. Hun licht wordt door het Kindje gereflecteerd in de richting van de herders, die het licht op hun beurt terugzenden naar de aanbedene in zijn kribje. Maar wat betekent het dan dat er ‘drie stralen dooreen’ schoten? En is het theologisch wel in de haak dat het Kindje geen eigen licht uitstraalt, niets dan de afglans van de sterren?

Over kerstmis en licht gesproken. Ook in het gedicht ‘naamloos’ van Jan Hanlo, dat nauw samenhangt met het ‘kerstgedicht’ Nova lux claritatis tuae, zijn de ogen een bron van licht:

opdat mijn ogen als machtige zoeklichten
je in het witste licht zetten

[p. 981]

Het kijken heeft in Hanlo's gedicht trouwens ook nog een andere, veel vreemdere eigenschap. De wederzijdse blik, ‘onze blik van oog tot oog’, verbindt twee mensen met ‘een star kabeltouw’. Het kijken heeft hier een zeer markante potentie; de ogen scheppen een band, letterlijk. In het jaar waarin Hanlo ‘naamloos’ schreef, in 1946, schreef hij ook ‘Wat zij bedoelen’, met daarin deze regels:

Want mij werd tot nu toe het lot slechts beschoren
om ver van je weg en in somber verlangen
met onzichtbare draden
aan je beeltenis te hangen

Ook hier hebben wij te maken met zoiets als het uitzenden van stralen door het kijkende oog. Stralen die zich als ‘onzichtbare draden’, onzichtbare sprieten, aan de beeltenis hechten. Geen ‘star kabeltouw’, maar toch iets van dien aard. (Zelf heeft Jan Hanlo in verband met de ‘onzichtbare draden’ uit ‘Wat zij bedoelen’ een keer naar Meleagros [Meleager van Gadara, ca. 140-70 v. Chr.] verwezen: ‘À toi sont attachés tous les fils de ma vie’ (vertaling Brasillach). Vormen de aangehaalde regels uit ‘Wat zij bedoelen’ een geval van onbewuste aanwending, ongewilde ontlening, vroeg hij zich af? (In een gewoon rijtuig, 1966, p. 57). Voor mij zou een globale verwijzing naar de antieke opvatting van het oog als stralenbron iets plausibeler zijn geweest, te meer omdat Jan Hanlo het oog wel vaker als zodanig beschouwt. Het oog activeert de schoonheid. In ‘Zo meen ik dat ook jij bent’ lezen we:

zoals wat schoon is rustig schuilt
maar straalt wanneer ik schouwen wil

In ‘zonder naam’ (uit hetzelfde jaar als ‘naamloos’!):

de pupil van je ogen is groot en zwart
toch stralen die als twee lampen

En in ‘De sterren’, van een jaar later:

[...] onder de sterren een paar zwarte ogen
- donkere sterren - zó'n schijnsel der schoonheid...

Sterren en de ogen van de liefste: in poëzie vallen de beelden samen, zeker wanneer ogen en sterren hun licht op elkander richten, zoals in deze regels van Plato, vertaald door Jan Hanlo en te vinden in In een gewoon rijtuig:

Naar de sterren kijk je, Ster van mij. Mocht ik de
hemel zijn,
dat ik met vele ogen naar jou kon kijken.

Hanlo's dichterlijke, ‘archaïsche’ opvatting van het licht en het oog belette hem niet belangstelling te hebben voor de moderne natuurkunde, ook waar deze zich bezighield met het licht. In ‘Twee benepen vragen die al een twintigtal jaren niet van mij willen scheiden’ - in het Engels (1950), opgenomen in zijn Verzamelde gedichten, gaf hij een mogelijke verklaring voor de resultaten van het experiment van Michelson en Morley. Maar ook daar krijgt, bij alle ernst en geenszins in strijd daarmee, ten slotte de dichter het woord. Als ik het goed zie, heeft Hanlo's verklaring een archaïsch-religieuze implicatie: de aarde is het middelpunt van het heelal:

Perhaps the earth
is
not only emotionally
but also motionally
the centre of the universe