De Gids. Jaargang 152

Maarten Steenmeijer
Geluiden, stemmen, geruchten.
Over Pedro Páramo van Juan Rulfo

De Guatemalteek Augusto Monterroso (1921) heeft, voor zover mij bekend, het kortste verhaal ter wereld geschreven. Het heet ‘De dinosaurus’ en luidt als volgt:

Toen hij wakker werd, was de dinosaurus er nog steeds.

Iets langer is ‘El zorro es más sabio’ (‘De vos is slimmer’), een van Monterroso's bekendste fabels. Het gaat over een Vos - met hoofdletter - die zich op een gegeven moment verveelt, zich weemoedig voelt, platzak is en daarom maar besluit schrijver te worden. Zijn eerste boek wordt een succes. Hij schrijft een tweede. Het blijkt nog beter te zijn dan het eerste en

[p. 908]

lokt stapels commentaar uit, die op hun beurt stapels commentaar uitlokken... Dan vindt de Vos het wel mooi genoeg geweest. Ondanks sterke aandrang van vele kanten schrijft hij geen andere boeken meer: ‘Wat ze eigenlijk willen is dat ik een slecht boek schrijf; maar omdat ik de Vos ben, zal ik dat niet doen.’

Hoewel de vos niet het eerste dier is dat je met zijn sombere, teruggetrokken verschijning associeert, verwijst deze fabel naar de Mexicaanse schrijver Juan Rulfo (1918-1986). Zijn Verzameld Werk doet in beknoptheid nauwelijks onder voor ‘De dinosaurus’: het beslaat niet meer dan een bundel met zestien korte verhalen (El llano en llamas, 1953; Nederlandse vertaling De vlakte in vlammen, 1978) en een korte roman (Pedro Páramo, 1955; Nederlandse vertaling idem, 1962, 3e druk 1989). Samen nauwelijks meer dan tweehonderdvijftig pagina's, maar voldoende om Rulfo uit te doen groeien tot een van de meest bewonderde en gerespecteerde patriarchen van de moderne Spaans-Amerikaanse literatuur. Dat hij vele pagina's op de planken had liggen - waaronder de meer dan eens aangekondigde La cordillera (De bergketen) -, maar niets hiervan goed genoeg vond om te worden gepubliceerd, heeft zijn prestige in de loop der jaren alleen maar vergroot.

Dat Rulfo een monument is geworden is vooral te danken aan Pedro Páramo, de roman die voor eens en voor altijd duidelijk maakte dat de Spaans-Amerikaanse bodem niet uitsluitend realistische streekromans hoefde voort te brengen, maar vruchtbaar genoeg was voor een universele, moderne literatuur met desalniettemin diepe wortels in de inheemse bodem.

Rulfo's landgenoot Carlos Fuentes - een van de vier beroemde boom-auteurs - heeft erop gewezen dat het universele karakter van Pedro Páramo onder meer is te danken aan de omstandigheid dat Rulfo voor het troosteloze portret van zijn geboortestreek heeft geput uit de grote mythen van de westerse literatuur (het Oude Testament, de Griekse mythologie, de Divina Commedia). In dit opzicht was Rulfo toonaangevend, want het is, aldus Fuentes, in belangrijke mate aan deze verwerking van universele mythen te danken dat de Spaans-Amerikaanse literatuur met de boom van de jaren zestig de wereldliteratuur kon binnenstappen.

Fuentes is niet de enige die meer dan eens van zijn schatplichtigheid aan Rulfo blijk heeft gegeven. Voor García Márquez' schrijverschap is Pedro Páramo naar eigen zeggen van doorslaggevende betekenis geweest. Toen de destijds nog onbekende Colombiaan het boek in 1961 in handen kreeg, bevond hij zich in een creatieve impasse. Hij had het gevoel dat hij, na de drie korte romans en de twee verhalenbundels die hij toen had geschreven (maar nog niet allemaal gepubliceerd), een andere koers moest gaan varen. Een duidelijke voorstelling van de nieuwe koers had hij echter nog niet. De lectuur van Pedro Páramo wees hem de weg: het boek had dezelfde verpletterende uitwerking als ruim tien jaar eerder Kafka's De gedaanteverwisseling, dat het startschot voor Márquez' schrijverschap had gegeven. In 1967 werd op fonkelende wijze duidelijk waar de nieuwe weg naar toe zou leiden: toen verscheen Honderd jaar eenzaamheid.

In het stukje dat Márquez enkele jaren geleden over Rulfo heeft geschreven, is hij niet erg concreet over zijn verwerking van Pedro Páramo. Veel meer zeggen dan dat Rulfo's roman hem ervan bewust maakte hoeveel poëtische kracht een roman kan hebben doet hij niet. Toch zijn er diverse echo's van Pedro Páramo in Honderd jaar eenzaamheid te horen, echo's die als een hommage aan de schuwe Mexicaan mogen worden beschouwd.

Wat de anekdote betreft, springen de volgende parallellen in het oog. In Pedro Páramo speelt een zekere Melquíades een figurantenrol. Márquez heeft deze bepaald niet alledaagse naam gekozen voor een van de belangrijkste personages uit Honderd jaar eenzaamheid: de zonderlinge zigeuner die de perkamenten schrijft waarin de geschiedenis van de Buendía's ligt besloten. Opvallend is ook de volgende gelijkenis: tijdens de huwelijksnacht weigert Pedro

[p. 909]

Páramo's vrouw vanwege haar bijgeloof met haar man naar bed te gaan. Ursula - de oermoeder van de Buendía's - zou enkele jaren later precies hetzelfde doen in Márquez' roman. Ook een van de beroemdste passages uit Honderd jaar eenzaamheid, de ten hemelvaring van Remedios, heeft zijn precedent in Pedro Páramo, zoals ook het incest-motief dat heeft.

Van de stilistische verwantschappen is de apodictische stijl de opvallendste. In Pedro Páramo zijn de bewoners van Comala karig met hun woorden, maar het weinige dát ze zeggen kenmerkt zich niet alleen door een geladen berusting, maar ook door een grote zeggingskracht. Een voorbeeld uit een van de eerste bladzijden. Als er gevraagd wordt wie Pedro Páramo is, luidt het even kale als veelzeggende antwoord: ‘Een levende wrok.’ Het zijn woorden die geen tegenspraak dulden, net als de stellige woorden waarmee Pedro Páramo op de onverwachte dood van zijn zoon reageert: ‘Ik begin te boeten. Het is beter er vroeg mee te beginnen, dan is het eerder voorbij.’ Er spreekt een grimmige berusting uit deze onverwachte woorden uit de mond van een man die zich tot dan toe als een gewetenloze tiran had laten kennen.

Ook in Honderd jaar eenzaamheid staan veel van dit soort monumentale uitspraken. Ze worden echter aangestoken door de exuberante, zwierige context waarin ze staan en zijn dan ook veel minder dramatisch dan de spaarzame woorden van Rulfo's personages, die in een uitgemergelde context staan. Bij Márquez is het apodictische zelfs vaak ronduit komisch, terwijl in Rulfo's werk geen greintje humor is te vinden.

Maar de belangrijkste verwantschap tussen beide auteurs lijkt me de versmelting van het bovennatuurlijke met de aardse werkelijkheid die zich in hun werk voltrekt. De vanzelfsprekendheid waarmee dit gebeurt, tilt de gebeurtenissen uit boven het fantastische en leidt ze naar de mythe. De wortels van Rulfo's mythische wereld liggen in Jalisco, de Mexicaanse staat die ongeveer vijfhonderd kilometer ten westen van Mexico-Stad ligt. Rulfo werd er kort na de Mexicaanse revolutie (1910-1917) geboren, toen het gebied zijn beste tijd had gehad. Tijdens de koloniale periode was het een welvarend gebied, onder andere omdat het op de route naar de havenstad Manzanillo lag, van waaruit handel werd gedreven met wat wij de Oost noemen.

Maar de geschiedenis deed het gebied in een desolaat oord veranderen. Niet alleen werd de handelsroute gewijzigd, ook walsten twee burgeroorlogen over Jalisco heen. De streek zou ze niet overleven. De eerste was de Mexicaanse revolutie, die nog geen tien jaar later werd gevolgd door de opstand van de cristeros (1926-1929). De cristeros (strijders voor Christus Koning) waren rechtse katholieken die zich met veel geweld verzetten tegen de anti-klerikale maatregelen die uit de revolutie waren voortgevloeid en die de macht van de Kerk enorm hadden ingesnoerd.

Om het vege lijf te redden had een groot deel van de plattelandsbevolking van Jalisco bescherming gezocht in de steden of waren ze naar andere streken getrokken. Hoewel ze de gedachte koesterden terug te keren naar hun geboortestreek zodra het tij zou zijn gekeerd, hebben de meesten dat nooit gedaan. Net als de geboortestreek van Faulkner en die van García Márquez werd Rulfo's geboortegrond een gebied dat onherroepelijk in de steek was gelaten door de geschiedenis. De beschaving was naar elders verhuisd en liet een onherbergzame woestenij achter.

Rulfo heeft de historische werkelijkheid van Jalisco in Pedro Páramo verdicht tot de literaire werkelijkheid van Comala, tot een ‘dorp in het stookgat van de aarde, in de bek van de hel’. Het is een verdoemd oord aan het einde van de wereld, een vagevuur waar de geesten van overleden bewoners rondwaren zonder hoop op genade. Het maakt geen verschil of zij een aanwijsbare schuld met zich meetorsen, zoals de lokale tiran Pedro Páramo en de corrupte pater Rentería, of vrij van (grote) zonden zijn, zoals de meeste andere bewoners lijken te zijn. Iedereen is verdoemd, voor niemand is verlossing mogelijk in dit troosteloze schimmenrijk.

[p. 910]

Omdat de grenzen van tijd en ruimte er zijn verdwenen, lijkt de vervloeking eeuwig en alomtegenwoordig.

De enige ‘verlossing’, zo suggereren enkele passages, is misschien de vernietiging van de mens, de wederkeer naar het stof waaruit hij is geboren. Misschien dat het visioen van de vrouw met het aarden lichaam dat ‘uiteenviel alsof het oploste in een plas modder’ hierop vooruitloopt. De sterkste aanwijzing is Pedro Páramo's dood aan het slot van de roman, wanneer hij ‘als een hoop stenen in elkaar valt’. Een aanwijzing voor de definitieve verdwijning van Pedro Páramo is dat hij niet tot de schimmen behoort die zijn zoon - de belangrijkste verteller - tijdens zijn zoektocht naar zijn vader tegenkomt. Of moet uit de karakterisering ‘een levende wrok’ worden afgeleid dat ook híj na zijn dood nog ronddoolt? Het blijft onduidelijk, zoals heel veel in deze roman in nevelen blijft gehuld.

De belangrijkste sleutels van de hel van Comala zijn al te vinden in het korte fragment waarmee het boek opent. Het is, evenals de meeste andere fragmenten - 66 in totaal - nog geen bladzijde lang. De eerste zin luidt: ‘Ik ben naar Comala gekomen omdat ze me hadden verteld dat mijn vader hier woonde, een zekere Pedro Páramo.’ Deze woorden worden uitgesproken door een niet met name genoemde jongen (man?), die zijn moeder op haar sterfbed belooft dat hij naar Comala zal gaan om zijn vader op te zoeken, ‘een zekere Pedro Páramo’. ‘Je moet hem niets vragen. Eis wat ons toekomt. Wat hij mij had moeten geven en me nooit heeft gegeven... Laat hem zwaar boeten, jongen, voor de manier waarop hij ons heeft vergeten.’

Wrok. Een levende wrok: Pedro Páramo. Deze wrok heeft tot twee maal toe het lot van Comala bepaald. Voor het eerst nadat zijn vader was vermoord. Op dat moment ontwaakt de jonge Pedro Páramo uit zijn passiviteit. Hij wreekt zich door in korte tijd met alle geoorloofde en ongeoorloofde methoden de absolute heerschappij over de streek te krijgen. ‘Wij maken van nu af aan de wet,’ zegt hij tegen zijn administrateur. Zelfs de Mexicaanse revolutie maakt geen einde aan zijn terreurbewind: de sluwe tiran is de naïeve, chaotische revolutionairen zonder slag of stoot de baas.

Zo abrupt als zijn dadendrang werd geboren, zo abrupt komt er een einde aan. Ook nu is wrok weer het motief. Als Susana San Juan, de vrouw die voor hem de brug naar het verloren paradijs vormt, overlijdt en de plaatselijke bevolking door een misverstand feest begint te vieren, besluit Páramo met zijn armen over elkaar te gaan zitten, zodat Comala de hongerdood zal sterven. En aldus geschiedt: Comala wordt een nog troostelozere páramo (woestenij) dan het al was.

Deze geschiedenis over een plaatselijke Latijns-Amerikaanse tiran is op zichzelf niet bijzonder. Wél bijzonder is de bijna ongrijpbare wijze waarop ze in de roman is verwerkt. Langzaam maar zeker doemt het verhaal in flarden op via de stemmen van rondspokende vertellers, van wie de identiteit niet altijd vaststaat. Het zijn de stemmen die Pedro Páramo's zoon hoort nadat hij in Comala is gearriveerd, de stemmen die, zo blijkt, zijn dood worden. Pas als hij is gestorven krijgt hij een naam: Juan Preciado. Ook in zijn graf blijft hij de stemmen horen. Sterker nog: hij wordt een van hen. En pas nu, ongeveer op de helft van de roman, blijkt dat hij het verhaal van zijn queeste als dode vertelt.

Een andere sleutel van de hel van Comala die in het eerste fragment van Pedro Páramo is te vinden, is dat Juan Preciado niet onmiddellijk nadat zijn moeder daarom heeft gevraagd naar Comala vertrekt. Als hij na enige tijd besluit te gaan, is zijn belangrijkste motief niet de belofte aan zijn moeder, maar eigenbelang: hij heeft zich een verwachtingvolle voorstelling van Pedro Páramo en zijn wereld gemaakt. Het zijn deze illusies die hem naar Comala doen vertrekken.

De ontmoetingen die hij in het verlaten dorp heeft, brengen hem in een staat van grote verwarring. Hij ontmoet achtereenvolgens een ezeldrijver, een vriendin van zijn moeder, de

[p. 911]

vrouw die hem als baby heeft verzorgd en - ten slotte - een broer en zus die met elkaar in zonde leven. Bij elke volgende ontmoeting blijkt dat het vorige personage dat Juan Preciado heeft ontmoet een dode is. Waan en werkelijkheid zijn niet van elkaar te onderscheiden, zo beseft de lezer langzaam maar zeker.

De broer en zus lijken ten slotte houvast te geven: ze zijn nog niet gestorven (al is zelfs dat niet helemaal met zekerheid te zeggen). De enige twee levende mensen die Juan ontmoet zijn, zoals Fuentes treffend heeft opgemerkt, een soort Adam en Eva op hun kop. In plaats van het begin van de menselijke geschiedenis markeren ze het einde ervan: ze zijn niet in staat zich voort te planten. Net als in Honderd jaar eenzaamheid ligt in Pedro Páramo een incestueuze verhouding ten grondslag aan het einde van de wereld.

De ontmoeting met deze geïnverteerde Adam en Eva is de laatste die Juan Preciado heeft in het rijk der levenden. Hij sterft. Hij stikt, uit angst voor de stemmen; de stemmen waartoe hij, zoals gezegd, vanaf zijn dood zelf ook behoort.

‘Geluiden. Stemmen. Geruchten.’ Ze vormen de schimmige brokstukken waaruit Pedro Páramo is opgebouwd, brokstukken waaruit naast wrok en egoïsme nog twee andere spoken opdoemen die het leven in deze wereld bepalen, spoken die eveneens al op de eerste bladzijde van de roman rondwaren: de valse illusies die de mens zich maakt en zijn onherroepelijke vaderloosheid. Want het zijn, zoals gezegd, de illusies die Juan Preciado zich maakt over Pedro Páramo - een naam die het woord ‘padre’ (vader) herbergt - die hem doen besluiten om naar Comala te trekken. En het blijven illusies, want zijn zoektocht naar zijn vader is vergeefs.

Pedro Páramo is op zijn beurt ook een wees die een valse droom koestert. De illusie die hij koestert is zijn liefde voor Susana San Juan. Een hopeloze liefde, want Susana is onherroepelijk vertrokken naar een onbereikbare waanwereld. En dan nog: zijn de bucolische episodes over de kindertijd met Susana die hij zich voor de geest haalt niet sterk geïdealiseerd? Zijn ze niet even vertekend als de herinneringen van Juans moeder aan het Comala waar zij vroeger woonde?

In haar waanzin koestert Susana op haar beurt een geliefde die er niet meer is. En ook hier is het niet onmogelijk dat haar herinneringen mooier zijn dan de werkelijkheid waarop ze zijn gebaseerd. Het paradijs is niet verloren, het is er waarschijnlijk nooit geweest. Weliswaar heeft Susana nog wel een vader (tot het moment waarop Pedro Páramo hem laat vermoorden), maar ze voelt zich desondanks wees, zoals blijkt wanneer ze, tot wanhoop van haar vader, weigert te erkennen dat ze zijn dochter is. Opnieuw suggereert de roman alleen maar een mogelijke oorzaak: de incestueuze band met haar vader (die op zijn beurt overigens ook alleen maar gesuggereerd wordt).

In tegenstelling tot de indruk die misschien is gewekt, gaat het in de vele geschiedenissen die Pedro Páramo vertelt niet om de (vaak moeilijk te beantwoorden) vraag in welke wereld de gebeurtenissen plaatsvinden: in het rijk van de doden of van de levenden, in een droomwereld of in de werkelijkheid. Waar het om gaat is dat in al deze werelden de mensenstem is te horen. In Pedro Páramo laat deze stem geen lied van schijn en wezen horen, maar een van de droevigste klaagzangen uit de moderne literatuur.