De Gids. Jaargang 152

Buitenwegen
Huub Beurskens
Pallaksch

Wenn in die Ferne geht der Menschen wohnend Leben,
Wo in die Ferne sich erglänzt die Zeit der Reben,
Ist auch dabei des Sommers leer Gefilde,
Der Wald erscheint mit seinem dunklen Bilde.

Dass die Natur ergänzt das Bild der Zeiten,
Dass die verweilt, sie schnell vorübergleiten,
Ist aus Vollkommenheit, des Himmels Höhe glänzet
Den Menschen dann, wie Bäume Blüt umkränzet.

Het gedicht is ondertekend Mit Unterthänigkeit Scardanelli. d. 24 Mai 1748. Het wordt algemeen beschouwd als het laatste gedicht van Friedrich Hölderlin, die in de tweede helft van zijn leven soms onder andere namen (‘Ik, mijn heer, draag die naam niet meer, ik heet nu Killalusimeno.’) en zijn laatste jaren als Scardanelli door het leven gaat, hoewel - ‘gaan’ lijkt niet het best gekozen werkwoord voor iemand die, tot zijn dood in 1843, zesendertig jaar in een toren verblijft.

De Scardanelli-gedichten vormen nog steeds een gevoelig discussiepunt in de Hölderlin-receptie. Steeds weer heeft men zich beziggehouden met het werk van de ‘späteste Hölderlin’, de dichter van zijn opname in een kliniek in 1806 en daarna in Tübingen. Natuurlijk, want het gaat hier om het delicate probleem van de verhouding tussen kunst en gekte, om de vraag of een gestoorde in staat geacht mag en kan worden echte kunst te maken. Een problematiek die alles te maken heeft met onze opvatting van, onze instelling ten opzichte van gestoorde medemensen. En het mag duidelijk zijn dat die instelling in de loop van onze eeuw sterk veranderd is, en dat we mo-

[p. 833]

menteel meer dan ooit tevoren mensen met een gestoord of afwijkend gedrag met respect bejegenen. Of is dat laatste wishful thinking?

Wie de inleiding van Ad den Besten bij zijn omvangrijke Hölderlin-vertaling leest, moet wel tot de conclusie komen dat hij vooral de Scardanelli-gedichten niet al te hoog aanslaat. ‘Voor het overgrote merendeel,’ schrijft Den Besten, ‘zijn de gedichten uit deze “tweede Tübingse periode”, ofwel de “späteste Gedichte”, van een vreemde onpersoonlijke starheid.’ Hij merkt op dat die gedichten qua strofebouw een onzorgvuldige indruk maken en buitengewoon armelijk gerijmd zijn. Den Besten beschouwt de meeste van deze gedichten als gelegenheidspoëzie, daar ze op aandrang van bezoekers werden geschreven. ‘En alsof het hem erom te doen was te accentueren dat ze niets meer met de eigenlijke Hölderlin uitstaande hebben, zijn ze in meerderheid ondertekend met “Scardanelli”. Daarenboven dragen ze, voor zover gedateerd, de onwaarschijnlijkste jaartallen: van 1648 tot 1940.’ Alleen voor ‘Die Aussicht’ wil Den Besten wel een uitzondering maken: ‘Het is toch wel echt Hölderlin die hier spreekt, ook al heeft hij er als gewoonlijk “Scardanelli” onder geschreven.’

Die laatste opmerking verraadt Den Bestens neiging om Scardanelli als een mindere Hölderlin op te vatten. Van veel respect voor de eigenwaarde van Scardanelli getuigt dat niet. Dat blijkt ook uit het feit dat de vertaler in zijn boekuitgave alle ondertekeningen en data onder die late gedichten heeft geschrapt, gedichten die nota bene tijdens het leven van Hölderlin-Scardanelli alleen als handschriften bestaan.

Dat Den Besten Scardanelli afmeet aan de door hemzelf gestelde maatstaf Hölderlin, komt ook naar voren uit zijn opmerkingen over de verstechnische armelijkheden van de late gedichten. De structuralist Roman Jakobson heeft met zijn studie ‘Een blik op Die Aussicht van Hölderlin’ op overtuigende wijze laten zien hoe het laatste (en niet alleen dat) gedicht van Scardanelli een ver doorgevoerde, hechte taalcomplexiteit bezit. Jakobson vermijdt het Scardanelli's gedichten te lezen als uitingen van een geesteszieke Hölderlin, hij beschouwt de gedichten als volwaardige kunstwerken en gaat op zoek naar hun eigen wetmatigheden. Die benadering is me sympathiek.

Toch laat ook Jakobsons verdediging van Scardanelli's poëzie me nog niet met een gevoel van tevredenheid achter. In Ad den Bestens inleiding is op meerdere plaatsen iets speurbaar van ressentiment, iets van misprijzing van de moderne poëzie en een terugverlangen naar een ‘gymnasiale cultuur’. Tien, vijftien jaar geleden was het volgens Den Besten nog erger dan nu: het poëtisch klimaat werd toen ‘bepaald door een welbewuste antipoëzie!’ En wat het huidige klimaat betreft: Den Besten ‘moet er [...] niet aan denken dat het woord “jullie” in de serieuze poëzie ingang zou vinden, laat staan in een “hoge poëzie” à la Hölderlin!’

Al dat doorschemerend conservatisme maakt me argwanend ten opzichte van Den Bestens inschatting van Scardanelli. Voor een vertaler als Den Besten is de (Hölderlin van de) poëzie met de natelbare klassieke versvormen en -maten heilig. Nee, niemand zal ontkennen dat Friedrich Hölderlin schitterende Alkeïsche, Asklepiadeïsche oden, disticha en elegieën geschreven heeft. Maar of in dergelijke klassieke vormspanningen voor eeuwig, ja zelfs binnen een dichtersleven de geldende kwaliteitsmaatstaf gezocht moet worden, waag ik ernstig te betwijfelen. En ook Roman Jakobson doet zijn best te bewijzen dat de Scardanelli-poëzie serieuze poëzie is door natrekbare verbindingen, door een stuk literaire logica aan te wijzen. Beide benaderingen wekken dus de indruk als zou de rechtvaardiging van de literatuur hoe dan ook in een innerlijke systematiek gevonden moeten worden. Zowel Ad den Besten als Roman Jakobson maken van de literatuur iets wetenschappelijks. En waarom doen ze dat? Omdat ze literatuurwetenschap beoefenen. Ik schrijf dit zonder schamperheid.

[p. 834]

Het schrijven van gedichten is een afwijking. Zeker in onze cultuur, of we nu in de achttiende of in de twintigste eeuw leven, schrijft het merendeel der mensen nooit en te nimmer poëzie en al zeker niet jaren achter elkaar, laat staan een heel leven lang. Een gedicht is dus een bewijs van abnormaliteit. Hoe meer en hoe langer een dichter gedichten maakt, des te afwijkender dreigt hij te worden. Een dichter maakt namelijk juist gedichten om, al dichtende, zijn en onze wereld op een andere, wellicht ongekende wijze te ervaren en te beschouwen. Met andere woorden: de dichter zoekt al dichtend een andere zin dan die van de normaliteit. De dichter zoekt de waanzin.

Ja, de waanzin, maar dan niet in de meest alledaagse betekenis van het woord, maar in de betekenis die Martin Heidegger er in zijn prachtige essay ‘Die Sprache im Gedicht’ over Georg Trakl aan geeft. Heidegger verklaart het woord waanzin etymologisch: waan komt van het Oudhoogduitse wana, wat zonder betekent, en sinnan betekent oorspronkelijk reizen, streven naar, een richting opgaan. In dat licht is de waanzin een bevrijding van het zoeken naar zin, een oplossing van alle vragen. Vandaar dat er bij Trakl formuleringen staan als ‘Der Gestorbene ist der Wahnsinnige’. Naar die waanzin is iedere dichter die zichzelf serieus neemt (dat is iets anders dan een dichter die serieuze poëzie maakt) op zoek en als hij eenmaal de smaak ervan te pakken heeft zal hij er niet meer van kunnen afblijven.

Wie met pek omgaat wordt ermee besmet. Dat geldt voor de waanzin. Een dichter die zichzelf serieus neemt kan dat niet doen zonder risico's. Wil dat zeggen dat alleen gekke dichters goede dichters zijn? Als onder ‘gek’ alleen maatschappelijk onaangepast wordt verstaan moet het antwoord ‘nee’ luiden. Het zal van allerlei omstandigheden afhangen welke uiterlijk waarneembare vorm de abnormaliteit van de dichter aanneemt; van de persoonlijke fysieke gesteldheid van de persoon, van zijn maatschappelijke, economische en historische omgeving bijvoorbeeld. En het zal ook afhangen van de richtingen die zijn werk hem opstuurt, of zijn taal zich ontwikkelt naar een hoge mate van sereniteit of juist steeds tumultueuzer wordt, bijvoorbeeld.

Terug naar Höldernelli. Zou het nu niet kunnen zijn dat Hölderlin, onder invloed van welke katalyserende factoren dan ook, in dat eerste decennium van de negentiende eeuw, zo totaal dichtend, zo totaal taal wordt, zichzelf dus tot onophoudelijk gedicht metamorfoseert, dat hij als zodanig, als de belichaming van een doorgaand taalproces, niet meer rechtstreeks sociaal kan functioneren? Dat hij dus bijna voortdurend zelf, lijfelijk, vertoeft in de waanzinsregionen van het gedicht wordende gedicht? En dat het bijgevolg niet meer mogelijk en niet meer noodzakelijk is literatuur te maken, dat wil zeggen, woorden op papier te zetten?

Het is bekend dat men hem uren-, dagenlang heen en weer hoort lopen, bezwerend in zichzelf pratend, hardop lachend, uitbarstend, ‘Pallaksch, Pallaksch’ zeggend, en weer zwijgend heen en weer hoort lopen. Uitgaande van mijn, ik geef het toe, vooralsnog wankele hypothese, is zijn gebruik van woorden die buiten het normale betekenissysteem vallen wellicht beter te begrijpen, in elk geval te accepteren en te respecteren. Hetzelfde geldt voor de nadruk die hij legt op zijn naamsverandering. Hölderlin is, in de meest letterlijke zin van letterlijk, gemetamorfoseerd en heet nu Scardanelli, zoals een vlinder geen rups meer heet. En waarom vlucht Scardanelli niet of maakt hij geen einde aan zijn geïsoleerde leven, geïnspireerd door de Neckar? Het stroomt, het stroomt toch al, daar in die bovenkamer! Dat gaat maar en dat gaat maar!

En de gedichten die Scardanelli op verzoek schrijft? Ad den Besten suggereert dat het op verzoek schrijven niet erg veel meer voorstelt dan het terugvallen op aangeleerde technieken. Ook daar wil ik een vraagteken bij zetten. ‘... en in twaalf minuten was het klaar,’ bericht de timmerman die Scardanelli verzorgt. Er zijn dichters die hele jaren de taal in zich laten geweren en laten rijpen zonder een letter op

[p. 835]

papier te zetten. Rainer Maria Rilke schrijft een aantal jaren lang nauwelijks een gedicht en dan opeens in een paar dagen tijd tritsen gedichten voor zijn Neue Gedichte; Die Sonette an Orpheus, deel een, zesentwintig gedichten, tussen 2 en 5 februari 1922! Dus wie weet welk arsenaal daar in die Tübingse toren heen en weer liep. En zijn de gedichten die Scardanelli op verzoek schreef dan ook niet beter te beschouwen als een schamel aantal toevalsmomenten? Maar veel meer dan om die bij toeval op papier gezette gedichten gaat het hier om Scardanelli als incorporatie van de dichtende waanzin en het waanzinnig dichtende, die daarbij de normale wereld van de literatuur voorgoed achter zich laat. De literatuur blijkt niet heilig.

En is het daar in de poëzie ook niet om te doen? Gaat het er niet om de allerlaatste grens te slechten, dus ook die van het ons bekende beeld van de poëzie? Daar is heel wat voor nodig! Het gedicht dichtend overwinnen... Is het dan nog een wonder dat hedendaagse dichters, die niet zo naïef zijn dat ze het wiel opnieuw willen uitvinden, bewondering hebben voor Hölderlin, maar vooral gefascineerd zijn door Scardanelli? Ad den Besten bekent in zijn verantwoording bij zijn vertaling dat de poëzie van Hölderlin’ [...] mijn eigen poëzie al heel lang “in de weg staat”.’ Ik vraag me dan ook af of het niet vruchtbaarder is de draad van de poëzie weer op te nemen waar hij op raadselachtige wijze afgebroken of in de mist verdwenen is, bij Scardanelli:

De blindheid aangeprate ogen.
Hun - ‘een
raadsel is wat rein
ontsprong’ -, hun
herinnering aan
drijvende Hölderlintorens, door
meeuwen omstuwd.
Visites van verdronken
schrijnwerkers bij
deze
duikende woorden:

Kwam er,
kwam er een mens,
Kwam er een mens ter wereld, nu, met
de lichtbaard der
patriarchen: hij zou
stellig, sprekende
van deze tijd, zou hij
stellig
slechts lallen en lallen,
steeds en steeds
maarmaar.

(‘Pallaksch. Pallaksch.)

Celanzin, in de vertaling van Ton Naaijkens.

Literatuur

Friedrich Hölderlin, Gedichten, vert. Ad den Besten, De Prom, Baarn 1988.