De Gids. Jaargang 152

Poëtisch leven
Remco Ekkers
Eigenzinnige dichters

Het gebrek van Berghuis' zanger van de Etruskische gezangen is dat hij geen historiën kan schrijven, zoals Herodotus; hij is, zoals hij zelf zegt, een gemankeerde jager die alleen maar kan zingen. Maar hij is te bescheiden, zoals zangers dat waren vóór de romantiek. Hij zingt in een soepele, heldere taal in vijfvoetige jamben en in zijn woorden klinkt de cultuur van de Etrusken levensecht. Hij bezingt de tollenaar die gastvrij is (maar niet voor niets), zijn stad, de schoonheid van de meisjes, zijn zintuigen, zijn graf, zijn familie en goden. Hij bezingt de geschiedenis van zijn volk, waarvan Herodotus in hoofdstuk 94 van Boek Clio (opgenomen in de bundel) vertelt: de door het lot aangewezen helft van het hongerende volk van Lydië trok weg uit hun land naar het Italië van de Umbriërs, onder aanvoering van hun prins Tyrsenus. Naar hem noemden zij zich Tyrseniërs, maar ook wel Hetruriërs.

De verliezers

Eens - in Lydië nog - sloeg plots de honger toe. Zó talrijk waren wij dat geen akkerland, geen weide-kudden, geen vleet van vissen uit de zee ons spijzigen konden. Wat te doen in deze nood? Wij vonden spelen uit, het mooist de dobbelsteen. Daarmee won je dagelijks brood óf toch de dood. De vorst sprak. Beter kan de helft van deze stam

[p. 823]

in leven blijven dan dat het land te gronde gaat. Zo gokten wij elke dag en telkens twee aan twee. En wie verloor, verhing zichzelf ofwel ging scheep naar andere kusten in de verte. Verliezers! Zij die nu gelukkig alle heuvels van Etrurië bewonen. Wie overleefden dus dat spel? Wij, Etrusken. De dood lieten wij in Lydië. Wij namen alle dobbelstenen mee.

Een andere historieschrijver, Athenaeus van Naucratis, schrijft over de zeden van de Etruriërs of Etrusken. Zij schamen zich niet voor de liefde en slapen met alle vrouwen of jonge mannen, die beeldschoon zijn. Slaven-meisjes bedienen de mannen naakt aan tafel. De kinderen die geboren worden, voeden de Etrusken op zonder te weten wie de vader is.

Een mythisch verhaal vertelt Hesiodus in de Homerische Hymnen, vii, 1-59. Zeelieden roofden een schone jongeling. De stuurman begreep uit de kracht van de jonge man dat hij een god moest zijn, maar de bootsman lachte hem uit. Op volle zee gebeurden allerlei wonderen. De god veranderde in een leeuw, een beer verscheen. De bootsman werd verscheurd, de matrozen sprongen overboord en veranderden in dolfijnen, maar de stuurman werd gered. Over deze god, Dionysos, zingt Berghuis' zanger:

De wijnstok

Wanneer de voorvaderen en de goden samen
tafelen, beleef je taferelen als in dromen
voorkomen. Laatst nog was Fuffluns te gast
bij een begrafenis in onze stad. Zij in Rome
noemen hem Bacchus, Dionysos in Athene. Vast
staat dat de god eerst bij ons was. Hij zat
aan het feest naast mijn zuster. Hij hoonde
onze kleding. Zelf droeg hij een peniskoker
tegen de buik. Vraag niet hoe het dodenmaal
verlopen is. Ik werd wakker in de armen van
waarzegster Sibyla. En na bijna negen maanden
beviel mijn zuster van een halfgodje. De oom
werd ik: die zoon zal in de wijngaard werken.
Sibyl zag ik sindsdien niet. Ik zal wel merken
of ik een erf heb die zal komen om zijn loon.

Na Plaatsen van Onherbergzaamheid (1986) en Een winter in Tomi (1987) heeft Berghuis nog meer afstand genomen van de lyrische ik. Daarmee wil ik niet zeggen dat er geen lyriek te vinden is in Etruskische gezangen - gedichten als ‘Het masker’ spreken dit gemakkelijk tegen - maar dat de persoonlijke biografie er nog minder toe doet. De dichter van deze laatste bundel is een klassiek zingende epicus.

*

Volbloed lyricus is de negen jaar oudere dichter Leo Vroman. In zijn nieuwe bundel Dierbare ondeelbaarheid bezingt hij de chaos die het leven is. Hij ziet nog kans van algebra poëzie met eindrijm te maken. De kinderlijk eenvoudige formule van de chaotica: x maal k (bijvoorbeeld 3) maal l min x, levert, als k telkens een ietsje meer wordt, op de computer een chaotisch beeld op. Die x gaat een beetje op god lijken: ongehoorzaam, kent alleen zichzelf: ‘x is iets waar het verleden uit verdwijnt / het verliest haast alle grond / doordat het luistert naar zichzelf en niets / van de cijfers waar het uit ontstond / en die zijn waarde van vandaag bepalen / op ontwarbare manier kan achterhalen.’ Maar, vraagt de dichter zich af, is dat wel chaos? Uit die chaos komt ook de mens voort ‘die door lief misverstand verzacht / eens op een onvoorspelbare nacht // eventjes orde blijkt als wij / elk iets merken van de kracht / in de reuzinnenhand van klei // die ons aaneenkoekt...’ En dan is de lezer dus bij Vromans liefde: ‘Hier, dierbare ondeelbaarheid, / ligt ons omstrengelend bestaan / en zoent mij op ons ogenblik. // Op mijn oneindig korte tijd / raakt mij jouw adem eindeloos aan / en wat jij bent ook dat ben ik’.

De dichter Vroman vindt steeds nieuwe metaforen voor zijn thematiek. Eén onderwerp dat in zijn vroegere poëzie weliswaar aanwezig was, maar ondergeschikt, wordt steeds belangrijker: de wijze waarop wij omgaan met onze woonplaats.

Uit het gedicht ‘Arme poëet’ blijkt dat een gedicht als het beroemde ‘Voor wie dit leest’,

[p. 824]

waarop de dichter in 1986 in Fractaal met het spottende ‘Voor wie dit kent’ terugkwam, niet meer geschreven kan worden, omdat er geen toekomstige lezers meer zullen zijn. Daarmee vervalt de onsterfelijkheid van de dichter en wat erger is, van het woord. Maar zo ver is het gelukkig nog niet.

De chaos van het leven, waar wellicht een ongeziene, onbegrepen orde achter schuilt, is het eigenlijke onderwerp van Vromans gedachten en gedichten. Die chaos laat hij zien in zijn denken en taal. Met een niet begrepen drang naar wetmatigheid schrijft hij zijn gedichten in soms regelmatige strofen, waarin de taal ordelijk uitdijdt tot wanorde, voortgedreven door de rijmklank:

Ik ben een wolk een volk in het onontdekte
spinragwoud vol netwerkdialecten
van onvindbaar lange blindgehoorde
kronkelende proteïnewoorden

en dit wereldje zo wereldwijd verspreid
vult alle dikke boeken hier op aarde
en is als waarde van mijn eigenwaarde
de enig jonge oude werkelijkheid.

Vroman maakt zelf deel uit van de chaotische werkelijkheid, het oerwoud dat hij zelf is, en waarvan de taal ook weer een afbeelding is. De werkelijkheid die je net zo goed god als liefde kunt noemen, drukt zich nog even in hem uit. Het geeft niet: ontstaan en groeien, vergaan en bederven, dat blijkt de gang van de werkelijkheid. Goed of kwaad, kus of kanker, zijn maar menselijke begrippen, tijdelijk, betrekkelijk: ‘heden meester morgen mest / zo gaat het en zo gaat het best’.

De chaos is te vinden op macro- en op micro-niveau. In een speels gedicht ‘Demonologikaas’ waarin de woorden demon, monoloog, logika en as te herkennen zijn, stelt de dichter zich chaotische levensvragen en probeert hij zichzelf en de lezer tot bedaren te brengen, tot overgave: zo gaat het en zo gaat het best. Een grillig taalspel: morfologisch en semantisch. Kijk eens naar de woorden in de eerste strofe: watten, tent, tentakel, akelig, lig, gereedschap, schappelijk, lijk, lijkkoets, koetsier, sierraad, raadzaal, zaligheid, heiden, denken, kelk, elkemaal, maaltijd, tijdsgewricht, richting, ingleed, leed; samengebald tot: ‘Wattentakeliggereed- / schappelijkkoetsierraadzaal- / igheidenkelkemaal- / tijdsgewrichtingleed?’

En op macro-niveau, het gedicht ‘Ander licht’, waarin het heelal uiteenvalt en opnieuw in groeiende chaos geboren wordt. Vroman laat in dit gedicht de woorden groeien, zoals op het computerscherm de verbeelding van de chaos-formule eindeloze aangroeisels en vertakkingen laat zien. Een god die Uitkijk wordt genoemd ‘droomt als vogels op het strand / dood uitgehold en opgerold niet merken / dat hun lange nieuwe vlerken / bestaan uit vlagen zwartgeolied zand // en liefde en liefde’.

Literatuur

Hans Berghuis, Etruskische gezangen, Querido, Amsterdam 1989.

Leo Vroman, Dierbare ondeelbaarheid, Querido, Amsterdam 1989.