De Gids. Jaargang 152

Buitenwegen
Huub Beurskens
Kikkers en kikkers

Steen en beeldhouwer: wanneer ik die woorden als titel boven een gedicht zie staan, denk ik onwillekeurig aan Michelangelo, aan diens sculpturen en aan een paar van zijn sonnetten. ‘De grootste kunstenaar kan niets verzinnen/dat niet vooraf al in de steen bestaat’ of ‘Het leven van de kunstenaar, o vrouwe,/ is in zijn sterfelijkheid van korter duur/ dan dat van de geaderde figuur/ die hij in harde steen pleegt uit te houwen.’ En ik moet aan Donatello denken die, toen hij aan zijn Zuccone werkte (een beeld van een profeet voor de toren van de dom van Florence), het beeld tierend bezwoer te spreken. En dan is er ook nog de Griekse mythe van Pygmalion die verliefd werd op een door hemzelf vervaardigd beeld.

Poëzie zonder traditie bestaat niet en zonder enige kennis van haar traditie laat poëzie zich niet lezen.

Overal ter wereld
schreeuwen stenen beelden:

‘Geef ons een leven dat in de ruimte van de tijd vergaat,
geef ons de vervoering van een langzaam sterven...’

Stenen borsten beven niet.
Zij zijn als gesloten ogen, in kille meditatie.
De beeldhouwer laat het water op de steen druipen
en roept uit de hemel het trillende licht aan,
tastend naar stenen hersens en een stenen navel,
zwaait hij zijn zware hamer.
Alleen om
die hartverscheurende kreet te horen:

‘Geef ons een leven dat in de ruimte van de tijd vergaat,
geef ons de vervoering van een langzaam sterven.’

Maar dit hier is geen van oorsprong Europees gedicht, het is een gedicht van de Japanner Makoto Ooka, een gedicht bestaande uit voor mij onleesbare karakters, vertaald in voor mij traditionele letters, en ongetwijfeld is niet alleen het uiterlijk van het gedicht door die krachttoer veranderd. Hoe dan ook, het lijkt voor de hand liggend dat ik Ooka's gedicht niet zomaar met de ogen van een Westeuropeaan mag en kan lezen. Italiaanse Renaissance, Griekse mythologie... Wat weet ik van het Ashikaga-Shogunaat en van het Yamato-rijk meer dan dat ik deze benamingen zojuist in een naslagwerk gevonden heb?

Moet ik bijgevolg eerst jarenlang studeren om zo'n vertaald gedicht van Ooka te kunnen lezen? Kom nou, alsof gedichten zelf niets te vertellen zouden hebben! Wanneer ik dat wat Ooka in ‘Steen en beeldhouwer’ zegt vergelijk met wat Michelangelo van een sculptuur verwacht, dan valt me een opmerkelijk verschil op. De Renaissancist ziet het ideale bouwwerk vooral als iets dat eeuwigheidswaarde heeft, dat op z'n minst meerdere generaties mensen overleeft, als een soort overwinning op de dood. Ook Donatello en Pygmalion staat met hun beeldhouwkunst zoiets als de schepping van een eeuwigdurende vitaliteit voor ogen. Deze drie beeldhouwers kappen, polijsten én praten, roepen, slaan en smeken hun werk tot leven. Bij Ooka zijn het nu juist de beelden die praten, die de mens smeken zo te mogen worden als hij, vergankelijk, van vlees en bloed en met een dood voor ogen.

Met kikkers heb ik ook zoiets. Meer dan eens, vooral in de zestiende eeuw, duiken in de Westeuropese kunst kikkers op (en onder) en vaak gaat het daarbij om boeren die in kikkers veranderd zijn of nog bezig zijn erin te veran-

[p. 754]

deren. De Titanendochter Leto (Lat. Latona), door Zeus zwanger gemaakt, wordt behoorlijk gepest door Zeus' jaloerse echtgenote Hera. Na de bevalling zorgt Hera ervoor dat rietsnijdende boeren het Leto en haar kinderen Apollo en Artemis onmogelijk maken zich aan het water te laven; ze maken het water ongenietbaar door erin te springen en in de modderige bodem te roeren. Voor straf veranderen ze in kikkers.

Toen men de vermoorde man van zijn lompen ontdeed,
kwam er een oogverblindend goddelijk naakt lichaam
van een jongeling te voorschijn.

Toen de lompen die hij achterliet werden uitgewrongen
stroomde er
een tijdperk van duizend jaar uit
en vloeide samen tot een grote rivier.

Toen merkten wij
dat wij al kikvorsen waren geworden,
en ver weg aan de monding van de rivier, op de ruwe droge bedding
riepen wij nederig onze vreugdekreten en
ontdekten wij opnieuw wat wij oorlog noemden.

De allergrootste genieën van de mensheid
hebben er hun naam aan gegeven,
als zijn uitvinder.

Vanzelfsprekend gaat bovenstaand gedicht, eveneens van Makoto Ooka, niet over de Leto-mythe; misschien gaat het wel over een andere mythe, dat weet ik niet. Maar ook hier is het interessant te letten op de waarde van de metamorfose. Het veranderen in kikkers is hier een blijde gebeurtenis, de kikkers zijn blij kikker te zijn. In de Griekse mythe is de metamorfose echter een strafmaatregel die door de goden is opgelegd.

In weer een ander gedicht van Ooka staan de volgende regels:

Weiger de waarde van de tijd te leren.
Weiger de versiering om je heen te zien.
Maar, als een pasgeboren
kikvors,
spring in de ruimte van de tijd,
die oude vijver.

Ik vraag me hier even echt af wat er in het Japans heeft gestaan, want een kikker die geboren wordt, dat lijkt me nogal grotesk. Anderzijds is een pasgeboren kikvors in mijn metamorfose-verhaaltje best welkom. Hoe dan ook, in een noot bij dit gedicht merkt de vertaalster op dat de laatste drie regels van dit epigram verwijzen naar een van de beroemdste haiku van Bashō Matsuo (1644-'94):

De oude vijver.
Plots springt er een kikvors in.
‘Plons,’ zegt het water.

Zo eenvoudig kikkerachtig is dus het verrukkelijke kikkerleven van een kikker... De kikker leeft in niets anders dan in een kikkerwereld, hij ís zijn kikkerwereld. Een soortgelijke kosmische eenheid schetst Ooka met het volgende

De stem van vogels, zelfs van één vogel, vult het heelal.
De stilte van vogels, zelfs van twee vogels, wordt door het heelal gevuld.

‘Levensverhaal’ noemt hij dit vacuüm waarin de tijd niet aanwezig is! Terwijl de gedaanteverandering in de westerse mythe vrijwel steeds een straf, een daad van geweld of het creëren van een menselijk ideaalbeeld is, getuigt de metamorfose in de poëzie van Ooka van een groot respect voor al het plantaardige, dierlijke en kosmische. Daphne veranderde in een laurier, een laurier is fraai, maar fraaier nog was Daphne die wel van gedaante moest veranderen omdat Apollo haar niet met rust liet. IJsvogels zijn bijzonder mooie vogels, maar

[p. 755]

Keyx en Alkyone wilden eigenlijk als mensen met elkaar gelukkig zijn. Bij Ooka is de metamorfose echter geen substituut, geen noodoplossing na een noodlottig leven, maar enig mogelijk en hoogste geluk, zo lijkt het. Prachtig formuleert Ooka dit in onderstaand gedicht:

De waterdruppelogen van de vrouw
die zich daar overgaf in geluid
tussen krekels en rotsen,
verheffen zich van hun bezigheid.
Op de door de zomer verbrande huid
ontwaakt de wind.
Meer dan echt fruit vruchtbaar is,
heeft de vrouw haar begeerte ontstoken.
Wanneer de man als een regenfront
haar nadert, opent zij nadenkend het lichaam,
ontkleedt zij zich.
Terwijl ze haar gezicht bedekt, geeft zij
zich over aan de vlakte der velden
in de palmen van de hand.
Op zo'n morgen, alsof de slaap
van de klokjesbloemen hoorbaar is,
drijft de vrouw voort, terwijl zij zich
verandert in golven van geluid.
Herfst!

Landschap in mensengedaante en mens in landschappelijke gestalte tegelijk. Wat een andere wereld dan die van de nimf Britomartio die, achtervolgd door een man, ten einde raad van de rotsen moest springen om te veranderen in schuimende golven!

Het lijkt er intussen op dat de vergelijking met de eigen, westerse traditie me een mogelijkheid kan bieden toegang te krijgen tot gedichten van iemand uit een andere cultuur. Of ik daarmee ook meteen op algemene kenmerken van die cultuur stuit durf ik natuurlijk (nog) niet te zeggen. Bovendien moet in ogenschouw worden genomen dat Makoto Ooka (geboren 1931 in Mishima) rond zijn twintigste Rilke en Eluard las en naderhand werd ‘meegesleurd door iemand als Goethe’, zoals hij zelf schrijft. Ooka behoort dus al tot een generatie Japanse dichters die zich niet meer beperken tot de eigen traditie, maar hun voelhorens uitsteken naar een cultuur die van de hunne verschilt. En nieuwsgierig vraag ik me dan ook af hoe Ooka aan Rilke is gaan snuffelen. Rilke vertaald in het Japans?

Sechsunddreissig Mal und hundert Mal
hat der Maler jenen Berg geschrieben,

weggerissen, wieder hingetrieben
(sechsunddreissig Mal und hundert Mal)

zu dem unbegreiflichen Vulkane,
selig, voll Versuchung, ohne Rat, -
während der mit Umriss Angetane
seiner Herrlichkeit nicht Einhalt tat

[...]

Ik vraag me af waar Ooka aan dacht toen hij voor het eerst deze regels las, aan Paul Cézanne en zijn Sainte-Victoire of aan de houtsnedeserie Zesendertig gezichten op de berg Fuji van Hokusai. Het gedicht van Rilke werd er nog rijker van.

Makoto Ooka, Onder de slapeloze planeten, vertaald door Noriko de Vroomen, Meulenhoff, Amsterdam 1986

Oktober is mijn keizerrijk, Zeven moderne Japanse dichters, vertaald door Noriko en Pim de Vroomen, Meulenhoff, Amsterdam 1980