De Gids. Jaargang 152

[p. 720]

J. Goudsblom
Stijlen en beschavingen
Over het op zeer lange termijn groter en kleiner worden van stijlverschillen

Stijl is een kwestie van beschaving.

Het is ook net zo'n woord. Van iemand zeggen dat hij stijl heeft is een mededeling van dezelfde strekking als dat zijn optreden getuigt van beschaving, van smaak, van klasse. Het omgekeerde, iemand stijlloos noemen, houdt niet in dat zijn gedrag aan geen enkele stijl gebonden en dus volstrekt grillig is maar dat het de verkeerde stijl volgt - zoals ‘smakeloos’ betekent dat iemand er een verkeerde smaak en ‘ongemanierd’ dat hij er verkeerde manieren op na houdt. (En zoals ‘ongekleed’ soms alleen maar betekent: niet in bij de gelegenheid passende kleding gestoken.)

Het narcisme van de stijlverschillen kan dus zo sterk zijn dat het leidt tot het ontkennen dat anderen überhaupt in het bezit zijn van stijl (of smaak of beschaving). Hoe hebben deze zwaar wegende stijl- en beschavingsverschillen zich in de loop van de tijd ontwikkeld?

Het lijkt een uitzichtloos omvangrijke vraag. Maar zoals wel vaker, wanneer we ons blikveld voldoende verruimen, worden enkele verrassend eenvoudige contouren zichtbaar, die althans een eerste schematische ordening van het probleem mogelijk maken. Er laten zich, hoe bizar het ook mag klinken, in de ontwikkeling van de menselijke beschaving drie fasen onderscheiden, waarin de stijlverschillen tussen en binnen groepen telkens een andere wending hebben genomen. Fase 1 is gekenmerkt door steeds groter wordende verschillen in gedrag en macht tussen mensen enerzijds en biologisch verwante dieren anderzijds. Kenmerkend voor fase 2 is het groter worden van de verschillen in gedrag en macht tussen en binnen menselijke samenlevingen. Fase 3 lijkt te worden gekenmerkt doordat de grootste verschillen in gedrag en macht tussen en binnen menselijke samenlevingen afnemen.

Dit schema verdient wel enige toelichting. Om te beginnen moeten we eraan denken dat in maatschappelijke processen het intreden van een nieuwe fase niet hoeft te betekenen dat de trends die kenmerkend waren voor de vorige fase ophouden. In verreweg de meeste gevallen gaan de eerdere trends door, maar ze zijn niet langer dominant. Zo is in de fasen 2 en 3 de afstand in gedrag en macht tussen mensen en verwante dieren blijven toenemen; en aan pogingen om de machtsverschillen tussen en binnen samenlevingen te vergroten is uiteraard ook in fase 3 geen einde gekomen. Beslissend voor het ingaan van een nieuwe fase is alleen dat een trend die zich tevoren slechts zwak manifesteerde nu dominant wordt.

Er zit in de opeenvolging van de fasen een duidelijke versnelling. Fase 1 valt samen met de opkomst van de huidige mensheid (via Homo erectus naar Homo sapiens) en bestrijkt vele honderdduizenden jaren. Gedurende dit tijdperk moeten zich in diverse golven groepen mensen vanuit Afrika hebben verspreid over Azië en Europa, en later ook Australië en Amerika. Zij zijn steeds verder van elkaar verwijderd geraakt, niet alleen ruimtelijk maar ook cultureel. Uit deze tijd moet de grote verscheidenheid aan talen stammen (waarvan de meeste, naar we mogen aannemen, al lang weer zijn uitgestorven). De variatie in levensstijlen bleef echter gebonden aan de materiële beperkingen die een bestaan gebaseerd op verzamelen

[p. 721]

en jagen stelde. Hierdoor bleven de groepen over het algemeen klein en was er weinig gelegenheid tot specialisatie binnen iedere groep. Ook al mag het groepsnarcisme soms groot geweest zijn en hebben groepen mensen elkaar over en weer voor dieren uitgemaakt, de feitelijke variatie in wijze van leven was in vergelijking met de volgende fase gering. De meest opvallende verschillen tussen samenlevingen werden hoofdzakelijk bepaald door aanpassing aan de uiteenlopende ecologische (klimatologische en geografische) omstandigheden, die binnen samenlevingen door leeftijd en geslacht.

Fase 2 begon met de opkomst van landbouw en veeteelt ongeveer 10.000 jaar geleden. De samenlevingen waarin tot landbouw en veeteelt werd overgegaan (en dat werden er steeds meer) vertonen in hun ontwikkeling en structuur frappante overeenkomsten. Tot deze overeenkomsten behoort merkwaardigerwijs een toenemende divergentie in stijl en smaak, in beschaving en klasse. De voedselvoorraden werden groter, de aantallen mensen namen toe, er traden bevolkingsconcentraties op waarin voortgaande specialisatie plaatsvond en organisatie van handel en bestuur over steeds grotere sociale afstanden mogelijk werd. De toename aan cultuurgoederen (materiële zowel als immateriële) bracht nieuwe problemen van het samenleven met zich mee en dwong tot aanpassingen aan nieuwe, door mensen zelf teweeggebrachte omstandigheden. ‘Voor het eerst in de geschiedenis vonden mensen,’ zoals Gerhard en Jean Lenski opmerken, ‘het onderwerpen van andere mensen een profijtelijk alternatief voor het onderwerpen van de natuur.’ De accumulatie van macht en rijkdom in de handen van een kleine bovenlaag leidde tot steeds grotere verschillen in levenskansen binnen samenlevingen. In een en hetzelfde cultuurgebied ontwikkelden de leden van de heersende groepen een stijl van leven die hemelsbreed verschilde van die van de boeren.

Tegelijk namen de verschillen in stijl en smaak tussen samenlevingen toe. Dit hing, zoals A.L. Kroeber in Style and Civilization opmerkt, onder meer samen met de aard van de produkten van landbouw en veeteelt waar men over beschikte. Zo groeide in Oost-Azië, waar rijst het hoofdvoedsel werd, het gebruik om alle gerechten zacht gekookt en in kleine partjes voorgesneden op te dienen zodat ze met stokjes genuttigd konden worden; in Midden-Azië ontwikkelde zich een eetcultuur waarin brood centraal stond als basisgerecht en als middel om ander voedsel naar de mond te brengen; bij de meer rijkelijk van vee en vlees voorziene volken van Noord-Azië en Europa werd het mes het voornaamste eetinstrument. Ecologische omstandigheden bleven een belangrijke rol spelen in de eetgewoonten; maar daarnaast werden de culturele tradities zelf in toenemende mate bepalend. Was in fase 1 taal het meest opvallende teken van culturele verscheidenheid en culturele identiteit, in de nu ontstane grotere politieksociale eenheden trad godsdienst meer en meer op de voorgrond. De mate waarin dit het geval was hing nauw samen met de mate waarin priesters zich wisten te doen gelden; dit was op den duur in Palestina meer het geval dan in Griekenland, in India meer dan in China. Over de hele linie echter groeide in agrarische samenlevingen de betekenis van eigen religieuze gebruiken. Het is geen toeval dat de belangrijkste delen waarin het Romeinse Rijk uiteengevallen is bekend zijn geworden als de wereld van het rooms katholicisme, de Griekse orthodoxie en de islam - meer dan iets anders golden de heersende godsdiensten als bepalend voor de culturele verscheidenheid tussen samenlevingen.

In fase 3, enkele eeuwen geleden met de Industriële Revolutie begonnen, heeft de toename van verschillen in macht en rijkdom, en daarmee in stijl van leven, zich aanvankelijk nog sterk voortgezet. Dit proces is echter langzamerhand minder dominant geworden en wordt in toenemende mate door een steeds sterkere trend in de richting van convergentie ‘ingehaald’. Over de hele wereld vindt tegenwoordig aanpassing plaats aan één technisch-

[p. 722]

wetenschappelijke industriële cultuur, met alle mogelijkheden die deze biedt en alle problemen die ze oproept. Groepen met uiteenlopende culturele tradities komen steeds vaker met elkaar in aanraking; de hieruit voortvloeiende spanningen leiden dikwijls tot het accentueren van de bestaande, met name de religieuze verschillen. De confrontaties worden echter door alle partijen uitgevochten met dezelfde middelen, ontleend aan dezelfde wereldwijde cultuur: massa-meetings, radio en televisie, geweren en tanks. In deze confrontaties tussen groepen met levensstijlen van verschillende herkomst valt een groeiende overeenkomst in levensstijl tussen samenlevingen waar te nemen.

Een soortgelijke convergentie is er binnen samenlevingen te bespeuren. Daar waar de industrialisering het verst is voortgeschreden en de technisch-wetenschappelijke cultuur het wijdst verbreid is, zijn ook de verschillen in stijl en smaak tussen hoog en laag verminderd. Verdwenen zijn ze allerminst; maar als de klachten over standaardisering en nivellering en massaficering, die nu al een eeuw lang klinken, ergens op slaan, dan is het wel dit: het kleiner worden van de stijlverschillen tussen de sociale klassen.

De kortst mogelijke verklaring voor het eigene van fase 3 is waarschijnlijk deze: steeds meer mensen zien zich in steeds meer situaties gedwongen om rekening te houden met steeds meer andere mensen. Telkens weer trachten individuen of collectieven zich aan deze gemeenschappelijke groepsdruk te onttrekken; telkens weer zijn de gevolgen catastrofaal: een verkeersongeval, het nationaal-socialisme.