De Gids. Jaargang 152

[p. 716]

Gerard de Vries
De wereld in stijl

‘Eloquence, like the fair sex, has too prevailing beauties in it to suffer itself ever to be spoken against,’ schreef John Locke nadat hij eerst uitvoerig had gewaarschuwd voor de gevaren van figuratief en indirect taalgebruik. Locke wist dat ‘it is in vain to find fault with those arts of deceiving wherein men find pleasure to be deceived’, maar wie ‘dry truth and real knowledge’ zoekt zou retorische verleidingen moeten leren te weerstaan. Hoe de dingen gezegd worden, dient volgens de empirist ondergeschikt gemaakt te worden aan wat wordt meegedeeld. Stijl wekt wantrouwen in de wetenschap.

‘De realiteit’ is waarover wordt gesproken, ‘stijl’ heeft betrekking op de wijze waarop. Honderd jaar na Locke zijn er al filosofen die weten dat deze formulering niet deugt. Stijl is niet louter een kwestie van welsprekendheid, maar drukt ook inhoud uit. De taal waarin een onderwerp behandeld wordt en de handelingen die daarbij horen, geven vorm aan wat er kan worden verteld. De historicus die terugkijkt op het verleden moet daardoor constateren dat ook voor de wetenschap Wölfflins beroemde uitspraak geldt dat ‘niet alles altijd mogelijk is en dat specifieke gedachten alleen uitgedrukt kunnen worden in bepaalde stadia van de ontwikkeling’. Niet ieder onderwerp kan op elk ogenblik behandeld worden. Geen wetenschapshistoricus heeft dit met meer verve naar voren gebracht dan Thomas Kuhn.

In de geschiedenis van de wetenschap treffen we gemeenschappen van onderzoekers aan die met elkaar spreken over een onderwerp. Om te begrijpen wat zij zeggen moeten wij ons de taal eigen maken die zij spreken. Door dat te doen leren wij echter tegelijk iets over de wereld waarop deze onderzoekers zich richten, de wereld waarin zij handelen en waarin zij componenten aantreffen die gemanipuleerd kunnen worden en processen die zich aan hun wil onttrekken. In zo'n wereld bestaat een hiërarchie van zaken die er werkelijk toe doen en fenomenen die slechts een afgeleid bestaan leiden.

De aristotelische fysica bij voorbeeld spreekt een andere taal dan de fysica van Galileï en Newton. Zij onderscheidt zich van de zeventiende-eeuwse natuurkunde in de eerste plaats door de centrale rol die aan kwaliteiten wordt toegekend. Materie staat voor Aristoteles niet voorop; wat telt zijn bijvoorbeeld warmte, hardheid en vochtigheid, kwaliteiten die materie identiteit geven. In de fysica van de zeventiende eeuw wordt deze verhouding tussen materie en kwaliteit omgekeerd: vooren achtergrond worden gewisseld. Kwaliteiten verschijnen nu als de consequenties van wiskundig te beschrijven wisselwerkingen tussen elkaar afstotende en aantrekkende deeltjes. Verschijnselen die men niet als zodanig kan beschrijven worden dan ook door de fysici uit deze tijd als onbelangrijke, secundaire kwaliteiten beschouwd en toegeschreven aan het kennend subject, in plaats van aan de objectieve werkelijkheid. In de wereld van Galileï, bijvoorbeeld, komt in tegenstelling tot die van Aristoteles geen groei en verval voor en al evenmin kleur. ‘Kleur’ is namelijk voor Galileï geen objectief fysisch verschijnsel, maar een naam voor een subjectieve gewaarwording.

[p. 717]

Galileï weet niet hoe hij over kleur in wiskundige termen spreken kan en dus behoort dit fenomeen volgens hem niet tot de natuur, maar wordt het veroorzaakt door subjectieve illusies. Wat Galileï betreft bestaat kleur niet.

De gevolgen van het genoemde verschil in taal zijn dus ingrijpend. Gewone fysische begrippen blijken een geheel andere betekenis te krijgen. ‘Beweging’ is voor Aristoteles geen verandering in de relaties tussen dingen, wat het voor Galileï en Newton is. ‘Beweging’ is voor Aristoteles verandering van kwaliteit. Schrijvend over beweging denkt Aristoteles in de eerste plaats aan biologische voorbeelden - groei, ontwikkeling -, en niet aan het vallen van een steen. Dat soort bewegingen - veranderingen van kwaliteit - volgt een karakteristiek pad, heeft een begin- en een eindpunt en is vaak irreversibel. De eikel groeit uit tot een eik, niet omgekeerd; het kind ontwikkelt zich tot een grijsaard en bereikt zo het einde van zijn leven. Tegen deze achtergrond wordt vervolgens beweging in de zin van verplaatsing behandeld. Aristoteles volgt ook hier het biologische model. De steen die valt wordt geacht een karakteristiek pad te volgen, met een begin- en een eindpunt: de steen zoekt zijn natuurlijke plaats en zal tot rust komen wanneer hij deze heeft bereikt. De natuurlijke plaats van wat zwaarte heeft is beneden; wat licht is zoekt zijn plaats hogerop. En laten we wel wezen: niets van wat wij normaal waarnemen is hiermee in strijd.

Ook op het vlak van het handelen heeft het genoemde verschil diepgaande consequenties. Experimenteren bijvoorbeeld, het manipuleren van materie met het oogmerk langs deze weg de natuur haar geheimen te ontfutselen, is voor Aristoteles een zinloze bezigheid. Volgens de Griek bepalen immers niet de relaties tot andere dingen wat er gebeurt, maar wordt het lot van een stoffelijk lichaam bepaald door de eigen aard, de kwaliteiten van dat lichaam. Het willens en wetens veranderen van relaties tussen dingen in een experiment zal ons dan ook wat Aristoteles betreft geen kennis van de natuur leveren. Wat door fysici vanaf de zeventiende eeuw met behulp van apparaten in experimenten wordt geproduceerd, zijn volgens de volgelingen van Aristoteles geen natuurfeiten maar artefacten. De fysica van Aristoteles stelt zich ten doel de principes te formuleren van verschijnselen zoals deze door mensen gewoonlijk en in alledaagse termen kunnen worden waargenomen. ‘Experimentele resultaten’ vallen eenvoudig buiten dit domein.

De taal van de aristotelische fysica vormt - net als die van Newton - een samenhangend geheel. De wereld van de verschijnselen wordt er via een ingebouwde taxonomie op een bepaalde manier opgedeeld in zaken die wel en geen verwantschap met elkaar hebben en die belangrijk zijn of ondergeschikt. De begrippen krijgen betekenis onder geleide van specifieke voorbeelden, metaforen en modellen, aan de hand waarvan men het gebruik van een begrip leert. Wie de Newtoniaanse fysica krijgt uitgelegd leert het begrip ‘beweging’ als relatieve verplaatsing kennen aan de hand van klassieke voorbeelden als het vallen van een voorwerp uit de mast van een schip, leert ‘kracht’ kennen via een veerbalans en de betekenis van het begrip ‘massa’ (hoeveelheid materie) bijvoorbeeld via Newtons tweede hoofdwet, nadat eerst met behulp van het toestel van Atwood ‘versnelling’ is geïntroduceerd. Wie aristotelische fysica studeert krijgt daarentegen voorbeelden van verandering voorgeschoteld als groei, verval, ziekte en gezondheid.

Een wetenschappelijke taal leren wil dus heel wat meer zeggen dan een aantal proposities leren. Om een taal te leren moet men zich een vocabulaire eigen maken dat is opgebouwd uit begrippen die aan de hand van voorbeelden en specifieke handelingen hun betekenis krijgen. We kunnen ook zeggen: men moet leren nieuwe regels te volgen, deel te nemen aan een levensvorm. Wie een nieuwe taal leert stapt een nieuwe wereld binnen: een wereld bijvoorbeeld, waarin geen kleur bestaat en waarin ‘beweging’ verandering van de onderlinge relaties van dingen is.

Wie zich een wetenschappelijke taal eigen

[p. 718]

maakt leert zich uitdrukken in een bepaalde stijl - een geheel van regels, een vocabulaire plus de handelingen die daarbij horen -, die tegelijk de kenmerken draagt van wat wordt gezegd en hoe dat wordt gezegd, van inhoud en vorm. Of de nadruk komt te liggen op inhoud of op vorm hangt af van ons perspectief. Dat de aristotelische fysicus in zijn verhandelingen vooral over kwaliteiten schrijft, is voor hem vanzelfsprekend: in de wereld der verschijnselen waarop hij zich richt staan kwaliteiten op de voorgrond. ‘Kwaliteit’ vormt in dit perspectief een kenmerk van de wereld. Voor de Newtoniaan is precies hetzelfde kenmerk echter een opvallende trek van de aristotelische manier van beoefenen van de fysica. Dat de achttiende-eeuwse fysici in een stijl schrijven waarin de wereld verschijnt als zijnde opgebouwd uit relaties tussen elkaar afstotende en aantrekkende deeltjes, spreekt voor hén weer vanzelf: wie kennis van de wereld zoekt zal zich na de tweede helft van de zeventiende eeuw zó uitdrukken. Voor wie niet deelt in deze zekerheid, is dezelfde stijl een stijltje.

Als ‘stijl’ kenmerkend kan zijn voor inhoud, en niet alleen verpakking is, dan is de wereld die een fysicus beschrijft en waarin hij handelt, afhankelijk van de stijl, het geheel van regels dat hij zich heeft eigengemaakt. Leidt dat niet tot een absurd en - letterlijk - wereldvreemd relativisme? Bepalen de regels die men volgt inderdaad in welke wereld men leeft en zouden we dus door een paar nieuwe regels te kiezen de wereld kunnen wijzigen? Laten we dan snel tot overeenstemming komen en een wereld kiezen waarin vrede bestaat en de zon altijd schijnt! Een heel nest van verwarringen is in deze tegenwerping tot een rattenkoning samengekluwd.

Regels en stijlen berusten niet op ‘keuzes’. Om regels te volgen is overeenstemming vereist: geen overeenstemming van opinies, maar van handelingen, van manieren van reageren, van spreken. Dat ‘materie’ in de wereld van Aristoteles iets anders is dan in die van de zeventiende-eeuwse fysicus, is niet het gevolg van keuzes, maar berust op een leerproces. Om de wereld te beschrijven moet de aristoteliaan, net als de newtoniaan, begrippen gebruiken die overeenstemmen met de manier waarop de lezers tot wie hij zich richt spreken en handelen. Dat houdt echter niet in dat hij die anderen om hun opinie moet vragen - netzomin als de overeenstemming die ten grondslag ligt aan het feit dat wij ons gedrag richten naar verkeerstekens, inhoudt dat wij bij een stoplicht onze mede-weggebruikers moeten raadplegen om te weten of ‘rood’ stoppen betekent of doorgaan. Voor het rode licht stoppen we: dat is ons zo geleerd. Zó ziet de aristoteliaan bij beweging verandering van kwaliteiten en de experimenterende fysicus uit de zeventiende eeuw wisselwerkingen tussen deeltjes - dát hebben zij namelijk geleerd. In dat leerproces hebben zij zich tegelijkertijd een stijl eigen gemaakt en de wereld in stijl leren kennen.

De natuur zelf vertelt ons niet hoe zij beschreven of afgebeeld dient te worden, zij heeft geen eigen stijl. Wie wil zien moet verbeelden. Dat berust altijd op een leerproces, niet alleen in het geval van dramatische wetenschappelijke veranderingen zoals in de zeventiende eeuw plaatsvonden, maar ook van die op kleinere schaal. Wanneer de eerste röntgenfoto van het hart in een wetenschappelijk tijdschrift wordt gepubliceerd, staat het beeld op zijn kop. Pas gaandeweg leert men de schaduwen op zulke foto's te interpreteren, dat wil zeggen in verband te brengen met de anatomische en pathologische kennis die uit andere bron beschikbaar is. Door de inzichten die uit de röntgenfoto's voortkomen wordt deze traditionele kennis op haar beurt weer getransformeerd. Door zulke leerprocessen wordt het mogelijk de foto's realistisch te interpreteren: sommige van de schaduwen die men er op aantreft krijgen een verwijzing; andere blijven als schaduw te boek staan. Latere onderzoekers zullen leren om deze schaduwen te negeren: zij duiden geen onderdelen aan van de thorax, maar zijn artefacten van de representatietechniek.

Wie zijn opleiding voltooid heeft, en moderne wetenschap bedrijft, spreekt niet over zijn

[p. 719]

stijl, maar spreekt in een stijl over de wereld. ‘Stijl’ is in de wetenschap iets dat hooguit achteraf over een bepaalde manier van schrijven en redeneren over de realiteit kan worden opgemerkt. ‘Stijl’ is voor zover de term op wetenschap betrekking heeft dan ook een begrip dat eigenlijk alleen door buitenstaanders wordt gebruikt.

Literatuur

Dijksterhuis, E.J., De mechanisering van het wereldbeeld, Amsterdam 1975^2.

Goodman, N., Ways of Worldmaking, Indianapolis 1978.

Kuhn, T.S., ‘What are Scientific Revolutions’, in: L. Krüger e.a. (eds.), The Probabilistic Revolution, Vol. 1: Ideas in History, Cambridge, Mass. 1987.

Malcolm, N., ‘Wittgenstein on Language and Rules’, Philosophy, 64 (1989), p. 5-28.

Pasveer, B., ‘Kennis van Schaduwen - De introductie van de röntgenfotografie in de geneeskunde’, Kennis en Methode, 12 (1988), p. 274-94.