De Gids. Jaargang 152

[p. 713]

H.B.G. Casimir
Stijl in de wetenschap

De stijl is de mens zelf (le style est l'homme même) is een veel geciteerde uitspraak van de natuuronderzoeker George Louis Leclerc de Buffon (1707-1788), van wie een Franse encyclopedie zegt dat door zijn geschriften de wetenschap haar intree deed in de literatuur. Ik onderschrijf die uitspraak en ben daarom van mening dat er een even grote verscheidenheid van wetenschappelijke stijlen als van wetenschapsbeoefenaren bestaat. Mijn korte beschouwing over stijl in de wetenschap zal daarom eerder persoonlijk en anekdotisch dan abstract en systematisch zijn.

Ik onderscheid drie aspecten: de wijze van omgang met vakgenoten, medewerkers en studenten; de aanpak van het onderzoek, de manier waarop het wordt uitgevoerd; de communicatie, het meedelen van resultaten door voordrachten, colleges en geschriften.

Wat het eerste betreft, de algemene tendens naar een vrijere stijl van omgangsvormen, ‘je’ in plaats van ‘u’, veel frequenter gebruik van voornamen, weglaten van beleefdheidsformules in brieven en op adressen, minder formele kleding enzovoort, voltrekt zich in de wetenschappelijke wereld even goed als daarbuiten. Maar er bestaan en bestonden wel degelijk verschillen. Mijn leermeester en promotor Paul Ehrenfest (1880-1933) discuteerde dagelijks met zijn studenten, en vrijwel op voet van gelijkheid, al zou het niet bij ons zijn opgekomen hem bij zijn naam te noemen. Bij zijn colloquium moedigde hij het stellen van vragen - ook van ‘domme’ vragen - aan. Dit in tegenstelling tot H.A. Lorentz, een veel groter theoreticus dan Ehrenfest, die het pijnlijk vond wanneer iemand een onnozele vraag stelde. Lorentz was een zeer beminnelijk man, maar men vertelde mij dat hij na afloop van een discussie de steller van zo'n vraag wel eens minzaam onder vier ogen vermaande. Het bijzondere van Ehrenfest was bovendien dat hij, niettegenstaande de grote toegestane vrijheid, de besprekingen toch in de hand wist te houden. Als leider van het colloquium was hij weliswaar onnavolgbaar, maar ik geloof dat zijn invloed nog steeds voelbaar is en dat de Nederlandse natuurkundigen een meer onbevangen manier van discussiëren hebben dan elders gebruikelijk is. Of is dat een illusie van een oude man?

Er bestaan grote verschillen in de stijl van aanpak en werken. Kamerlingh Onnes had als lijfspreuk: ‘Door meten tot weten.’ Nauwkeurige en talrijke metingen volgens streng en systematisch opgezette programma's, dat was de essentie van zijn werkwijze. Keesom, een van zijn opvolgers, zette die traditie voort. De andere, De Haas, interesseerde zich vooral voor frappante nieuwe ontdekkingen. Het is grappig te constateren dat uiteindelijk de resultaten van het werk van deze onderzoekers minder uiteenliepen dan men wellicht zou verwachten. Kamerlingh Onnes ontdekte de supergeleiding, Keesom een aantal verrassende eigenschappen van vloeibaar helium, terwijl onder leiding van De Haas door zijn promovendi ook talrijke degelijke metingen werden verricht.

Er zijn vroegopstaanders en laatopstaanders, dagwerkers en ook nachtwerkers. In sommige gevallen is dat het gevolg van het

[p. 714]

bestudeerde onderwerp: voor sommige waarnemingen moet een veldbioloog vroeg uit de veren terwijl astronomen (als het tenminste geen radio-astronomen zijn) hun waarnemingen bij nacht moeten doen. Nachtwerkers komen echter ook voor bij theoretische fysici. Van de Amerikaanse theoreticus - en latere Nobelprijswinnaar - Julius Schwinger wordt verteld dat hij gedurende de Tweede Wereldoorlog op het Radiation Lab van mit (Massachusetts Institute of Technology) werkte en pas in de avond placht op te staan. Hij ging dan naar het verlaten laboratorium. Als iemand in de loop van de dag op een moeilijk wiskundig vraagstuk was gestuit, dan liet hij de vraag op zijn schrijftafel of op een bord achter. De volgende morgen vond hij dan meestal het keurig uitgewerkte antwoord.

Er zijn onderzoekers die graag over hun problemen praten om zo hun inzicht te verhelderen. Niels Bohr hoorde daartoe. Einstein was veeleer een ‘Einzelgänger’. Ook de Engelse theoreticus Dirac werkte het liefst alleen.

Er zijn ‘taaldenkers’ en ‘beelddenkers’, er zijn stug doorwerkende onderzoekers en er zijn onderzoekers die bij vlagen werken.

Ik hoop dat de paar voorbeelden die ik oppervlakkig heb geschetst voldoende zijn om te laten zien dat niet van één stijl van wetenschappelijk onderzoek kan worden gesproken.

Ik kom nu tot het derde aspect en begin met het geschrift, dat wil gewoonlijk zeggen het tijdschriftartikel. (Eventueel ook het boek, maar in de natuurwetenschappen is het een uitzondering geworden dat nieuwe resultaten voor de eerste keer in een boek wereldkundig worden gemaakt.) Daarbij kan men natuurlijk van stijl spreken, maar het is meestal niet de bedoeling van de schrijver een kunstwerk te produceren: hij zal proberen zijn resultaten zo duidelijk mogelijk en zo bondig mogelijk uiteen te zetten. Het verschil in opvatting tussen een natuurkundige en een literator kan ik het beste toelichten met de volgende geschiedenis. Aan de Columbia-University in New York werkte de fysicus - en Nobelprijswinnaar - Isidor Rabi. Hij was een man met een geweldige energie, een voortreffelijk onderzoeker en ook een groot leermeester. Hoewel zijn colleges niet al te best waren was hij toch een overtuigend en inspirerend spreker, maar het was algemeen bekend dat hij slecht kon schrijven. Hij had een studievriend, Edward Condon, die in de crisistijd wat moeilijk aan de slag kon komen en daarom tijdelijk als reporter bij een dagblad werkte. Op een goede dag wilde hij zijn vriend Rabi opzoeken, die toen nog aan het begin van zijn carrière stond, vond Rabi niet in zijn kamer, ging als rechtgeaard journalist wat in de papieren op Rabi's bureau snuffelen en vond een aantal ontwerpen van een publikatie. Blijkbaar had Rabi er niet goed uit kunnen komen. Condon las de aantekeningen en ontwerpen door, zette zich aan de schrijfmachine en schreef een vlot lopende tekst. Toen Rabi naar zijn kamer kwam, vond hij Condon en zijn verhandeling. Dit verhaal was in de kringen van Rabi's medewerkers algemeen bekend. Maar nu het vervolg. Een van deze medewerkers was eens op bezoek bij een andere universiteit en sprak er met een aantal hoogleraren waar ook vertegenwoordigers van de humaniora bij waren. Hij meende dat deze het Rabi-Condon-verhaal wel zouden kunnen appreciëren, maar tot zijn verbazing waren ze hevig verontwaardigd. ‘Heeft Rabi die verhandeling werkelijk onder zijn eigen naam gepubliceerd?’ vroegen ze. ‘Maar dat is ergerlijk plagiaat. De auteur was Condon. Goed, hij zou Rabi kunnen bedanken voor het doen van de metingen en het uitvoeren van berekeningen; hoogstens zou Rabi mede-auteur kunnen zijn.’

Het bovenstaande wil niet zeggen dat wetenschap en literatuur elkaar uitsluiten. Maxwell - vooral bekend vanwege zijn pionierswerk over elektromagnetisme - schreef graag ‘mock-serious verse’. De fysicus Kastler, zoon van een Duits predikant in de Elzas, doorliep zijn wetenschappelijke carrière in Frankrijk, maar publiceerde onder de titel Europe ma Patrie een bundel Duitse gedichten. Ze zijn niet slecht, maar hebben weinig met wetenschap te maken.

[p. 715]

Tenslotte wil ik nog iets zeggen over de stijl van voordrachten. In het algemeen geldt: bèta-mensen spreken voor de vuist weg, hoogstens gewapend met een papiertje waar de hoofdpunten op staan. En ze laten gewoonlijk dia's of transparanten zien. Alfa-mensen daarentegen hebben hun tekst volledig uitgeschreven en lezen hem voor. En vaak lezen ze hem slecht voor: aan de retorica wordt weinig aandacht besteed.

Ehrenfest was ook in dit opzicht uitzonderlijk. Er wordt tegenwoordig veel gepraat over audiovisuele methodes. Ehrenfest sprekend en schrijvend op het bord was zowat de beste audiovisuele uiteenzetting die ik me kan voorstellen. Toch is het wel jammer dat er toen nog geen audiovisuele apparatuur bestond, althans niet in Leiden: het zou goed zijn een geluidsfilm of videotape van enkele van zijn colleges te hebben. Nu is er alleen een snel slinkend groepje van vroegere studenten die nog een levendige herinnering aan die colleges bewaren.

Met deze wat weemoedige beschouwing besluit ik mijn opmerkingen over stijl in de wetenschap.