De Gids. Jaargang 152

[p. 707]

Herman de Lange
Stijl in de internationale politiek

Kent de internationale politiek stijl? Aanvankelijk was ik geneigd deze vraag ontkennend te beantwoorden. Naar mijn gevoel was er hooguit sprake van een imitatie van een imperiale stijl. Hierin werd zo goed en zo kwaad als het ging de feodale en aristocratische stijl in de internationale politiek en in de diplomatie nagebootst. Deze imitatie komt voor bij officiële staatsbezoeken, maar ook wanneer ministers van verschillende landen bij elkaar op bezoek komen wordt met mate de stijl van vroegere heersers en potentaten nageaapt. Ik ben me bewust geworden van het bestaan van deze imitatiestijl toen ik het gedrag van internationale organisaties en bewegingen naging die allerminst verdacht kunnen worden van feodale en aristocratische pretenties. Bij nader inzien doet zich hier een imitatie van de imitatiestijl voor die in feite een farce, een klucht is. Alleen wordt dit niet op deze wijze door de participanten ondergaan als gevolg van gebrek aan humor en zelfkritiek.

De internationale organisaties en bewegingen die mij te binnen schoten, zijn internationale wetenschappelijke fora en de internationale vredesbeweging. Op basis van de gedachte dat slechts macht en invloed uitmaken wie en wat telt in de wetenschap, worden zulke wetenschappelijke fora bepaald door een pikorde, een strijd om status en prestige en een kontlikkerij van de invloedrijken door wetenschapsbeoefenaren die gekweld worden door de ambitie hogerop te komen. Hier worden rituelen, stijlvormen en houdingen ontwikkeld die een imitatie betekenen van de stijl in de internationale politiek die goeddeels reeds een imitatie is van vroegere imperiale stijlen. Er is op deze manier een categorie ‘Reiseprofessoren’ en alwetende universalisten ontstaan die probeert op te treden als raadgever van regeringen, politici, internationale gouvernementele organisaties, supra-nationale instellingen en wat zich voor de rest onderweg aanbiedt als invloedrijk. Het zijn geleerden met het brandend verlangen naar een ‘plaats aan de tafel’ van de machtigen, levend en werkend volgens de gebruiken van de ‘jet-set’ en dus levend boven de maat van hun inkomen en bijgevolg even corrupt als zeventiende-eeuwse overheidsdienaren.

Deze imitatie van de macht ben ik ook tegengekomen bij internationale vredesbewegingen, in het bijzonder wanneer de kaders van deze bewegingen werden bepaald door organisaties van de Verenigde Naties en door het Oostblok. Hier ontmoette men leden van de zogenaamde vredesbeweging die zich gedroegen als quasi-diplomaten en zich door burgemeesters, ministers, regeringen, internationale ambtenaren en staatshoofden lieten ontvangen, toespreken en spijzen. Ook hier was een pikorde ontstaan en over de posities binnen deze orde was permanent een machtsstrijd gaande. Bijgevolg gedroegen leden van deze vredesbeweging zich in het buitenland en op congressen als pseudo-politici en inofficiële diplomaten. Dit wordt onder andere bevestigd door de malle, maar onuitroeibare gewoonte van deze vredesbewegingen om hun ontmoetingen, symposia, congressen etc. af te sluiten met declaraties en resoluties. Het kan toch alleen maar de imitatie van de internationale po-

[p. 708]

litieke stijl geweest zijn onder invloed waarvan vredesbewegingen zijn gaan geloven dat verklaringen en resoluties van belang zijn.

Wanneer men zo duidelijk geconfronteerd wordt met de imitaties, lijkt het bestaan van het verschijnsel stijl in de internationale politiek geloofwaardiger. Nu kan men dit onderwerp beperken tot een beschouwing over stijl en vormregels in het diplomatieke verkeer en de politieke wisselwerkingen tussen regeringen en staten. Men kan dan volstaan met een bespreking van de vormregels, rituele vormen en stijlfiguren in de diplomatie waarbij tijd, plaats en omstandigheden dit overzicht verlevendigen. Toch is dit alleen maar een presentatie van het rococo van de internationale diplomatie. Met behulp van een overvloed aan rituele vormen en stijlmiddelen in het diplomatieke verkeer moest naargelang de omstandigheden en de behoefte de daadwerkelijke inhoud van de internationale politiek verpakt, afgezwakt, verborgen of juist geopenbaard worden. Tussen min of meer gelijkwaardige staten - de pikorde staat niet geheel vast en de mogendheden strijden over status en internationale rang - dient het diplomatieke rococo om de andere partij te misleiden, beledigingen te verpakken in strijkages, een politiek van oorlogsvoorbereiding voor te stellen als vredespolitiek en het lichtvaardig gesnoef van de heersers over hun politiek, militair en cultureel overwicht af te zwakken. Achter het rococo gaat dikwijls een spel vol bedreiging en chantage schuil. Dit blijkt overduidelijk uit het verkeer tussen machtige en minder machtige staten. In die situatie is het diplomatieke rococo vaak niets anders dan verfijnde ruwheid en onbeschoftheid. Het zijn onder andere deze elementen waaruit de stijl in de internationale politiek van de afgelopen eeuwen gereconstrueerd kan worden. De vaak uitbundige en bontgeschakeerde vormen van deze stijl moesten de heerszucht en machtsdriften van de imperiale vorsten en lokale potentaten verbergen. Tegelijkertijd moesten zij hun heerschappij demonstreren. Dit betekent dat waar deze stijl is vastgelegd in zichtbare symbolen, macht wordt gedemonstreerd door middel van beperking van de macht. Dit en het rococo zijn vaak het voorwerp van imitatie geworden. Wanneer men bij een dergelijk overzicht blijft steken, zullen de inhoud van en de stijl in de internationale politiek onvoldoende aandacht krijgen. Bovendien is het rococo in de internationale politiek veel minder belangrijk geworden. De twintigste-eeuwse diplomatie is kaler geworden en sommige verstokte conservatieven zullen in dit verband het woord vulgair gebruiken. De hedendaagse diplomatie komt meer overeen met de feitelijke inhoud en doelstellingen van de buitenlandse politiek van de mogendheden. Dankzij de gedeeltelijke en vaak uitwendige ontfeodalisering en ontaristocratisering van de diplomatie moest de vorm wijken voor de inhoud van de boodschap. De quasi verfijnde vormen van vertrouwelijke en ‘quiet’ diplomatie werden vervangen door een open en soms straat- en toeterdiplomatie. Protocol, etiquette, ceremonieel en beleefheidsvormen in de diplomatie en in de internationale politiek bleven bestaan, maar wanneer de belangen van heersers en staten dat voorschreven werden zulke traditionele omgangsregels een vodje papier. Wat ze in werkelijkheid gedurende het tijdvak van het nationalisme en bellicisme (1850-1945) ook waren. Door middel van imitaties werd soms de schijn van hoffelijke omgangsregels hoog gehouden. Taal, middelen en vormen van de diplomatie weerspiegelden echter zowel de cultuur als de politieke en maatschappelijke verhoudingen en ontwikkelingen van de negentiende en twintigste eeuw.

Waar vind je voorbeelden en uitingen van stijl in de internationale politiek, nu de diplomatie grotendeels als vindplaats en bron heeft afgedaan? Want de diplomatie was nu eenmaal de kunde van het misleiden, afleiden, verbergen en afzwakken, terwijl de dominerende stijl in de internationale politiek de imperiale stijl is geweest. In de imperiale stijl wordt de taal van de veroveraar, de usurpator, de plunderaar en de onderdrukker gesproken. De ambities van de despoten bestaan uit heers-

[p. 709]

zucht, dus streven naar macht en vergroting van macht. Deze stijl is zo invloedrijk gebleken dat de balancerende en reagerende stijl zich nooit tot werkelijk alternatief heeft kunnen ontwikkelen, omdat deze stijl van de onafhankelijkheid diverse elementen van de imperiale stijl heeft overgenomen.

Waar tref je nu deze imperiale stijl in de internationale politiek aan? In de eerste plaats kun je nu denken aan soldaten en manschappen. Een even effectief middel om macht te demonstreren en de imperiale stijl te volgen is stedebouw en het oprichten van monumenten en standbeelden geweest. Wandelingen in de hoofdsteden van de grote mogendheden van vroeger en nu kunnen het begin worden van een archeologie, geschiedschrijving en sociologie van de macht en de imperiale stijl. Wanneer men deze verkenningen aanvult met bezoeken aan de financieel-economische metropolen en de paleizen van de economische macht en tenslotte niet verzuimt de casino's, gokhuizen en andere plaatsen van vertier te verkennen, komen langzamerhand de contouren van de imperiale stijl in de internationale politiek te voorschijn.

Dergelijke bouwwerken en monumenten zijn zichtbare symbolen van macht, maar tegelijkertijd laten ze ook de grenzen van de macht zien. Je kunt nu eenmaal met behulp van ruiterstandbeelden niet aanvallen en veroveren. Manschappen en bewapening kenden vaak deze beperkingen van de macht niet. Een heerser kon zijn macht en rijkdom vooral demonstreren door zijn manschappen en wapens te gebruiken ten behoeve van militaire parades en protocollaire doeleinden. Dergelijk vreedzaam en beperkt vertoon van macht werkte in vroeger eeuwen vaak even effectief als de omvangrijke militaire parades uit de twintigste eeuw waarin duizenden en duizenden soldaten in dreunende ganzepas voorbijmarcheerden en talloze wapensystemen in grote aantallen gedemonstreerd werden. Sommige stedebouw, bouwwerken, monumenten en sculpturen zijn toonbeelden van ‘versteende of gefossiliseerde’ dictatuur. Ze spreken de taal van de macht en de machthebbers. Het zijn vaak fantasieloze neoclassicistische bouwwerken met behulp waarvan de heerser of usurpator zich een eeuwenlange traditie wilde verschaffen. Het liefst komt een nieuwbakken vorst of dictator uit op het Romeinse imperium. De bouwwerken die heersers hebben laten verrijzen, geven een goed inzicht in de verleden stijl in de internationale politiek zoals deze gevormd is door rovers, plunderaars, veroveraars, usurpatoren, onderdrukkers, overweldigers, massamoordenaars, despoten en dictatoren. Stedebouw en sommige bouwwerken weerspiegelen de politieke verhoudingen van vroeger en nu. Ze zijn versteende politiek en openbaren een zeer speciaal soort politiek denken.

Terwijl oorlogvoering, plundering, brandschatting, massaslachting, executies etc. extreme demonstraties van macht zijn en tegelijkertijd zeer adequaat de dominerende stijl in de internationale politiek weergeven, kunnen paleizen, overwinningsmonumenten, ruiterstandbeelden en zelfs ook oorlogskerkhoven dezelfde functies vervullen en ze stinken niet naar dood en verderf. Integendeel: de schijn van de cultuur wordt gewekt. Na verloop van tijd wordt elke usurpator en dictator of eventueel zijn opvolger wel een cultuurbeschermer of mecenas. In de negentiende en twintigste eeuw toen hun tronen wankelden dankzij de democratie hebben vertegenwoordigers van oude vorstenhuizen (Habsburg, Romanov, Hohenzollern, Wittelsbach etc.) hun hoofdsteden en hun landen bezaaid met bouwwerken in de imperiale stijl. Usurpatoren zoals Bonaparte, Napoleon 111, Lenin, Stalin, Mao, Hitler en Mussolini hebben hun voorbeeld gevolgd. Tot mijn schrik moet ik telkens weer vaststellen dat hoofdsteden en steden van landen waar de bakermat heeft gestaan van de balancerende en reagerende stijl van de onafhankelijkheden ook in overvloed bouwwerken bezitten die in de imperiale stijl opgetrokken zijn. Biedt bijvoorbeeld Washington niet een geheel verwarrend beeld met een in de balancerende stijl opgetrokken Witte Huis, terwijl

[p. 710]

het gebouw van het Congres gerekend kan worden tot de imperiale monumenten.

Via een kunstgreep heb ik de vraag beantwoord of de internationale politiek stijl kent. Nu dient de kwestie aan de orde te komen of de internationale politiek een eigen stijl bezit, d.w.z. een stijl die zich onderscheidt van de stijl van de nationale politiek van staten? Om een eerste identificatie van de stijl in de internationale politiek mogelijk te maken heb ik voorbeelden, d.w.z. zichtbare symbolen van de nationale politiek gekozen. Dit is onvermijdelijk, want de internationale politiek vormt geen zelfstandig gebied.

Historisch klopt het verhaal dat de internationale politiek bij uitstek het handwerk van de vorsten is geweest. Tussen de binnenlandse en buitenlandse politiek van staten bestaat verschil in accent, nuance, hoedanigheid en inhoud, maar de stelling van het primaat van de buitenlandse politiek in de internationale betrekkingen is een mythe en een vervalsing van de werkelijkheid. Dat primaat van de buitenlandse politiek werd juist het sterkst benadrukt in het tijdvak van het nationalisme en politiek etnocentrisme. Kennelijk moest er toen een internationale politiek en een soort internationaal politiek systeem worden geconstrueerd ten behoeve van de oude politieke regimes bestaande uit monarchieën en aristocratieën. Zoals er vroeger geen internationaal of supranationaal politiek systeem heeft bestaan behalve in de fantasie van despoten en veroveraars, zo bestaat er ook nu geen wereldpolitiek systeem. Dat is pure fantasie van utopisten en wereldverbeteraars. Erger is het dat vredesbewegers en bijvoorbeeld de wereld van universalistische en holistische jet-set geleerden een wereldpolitieke eenheid veronderstellen om hun machtswetenschappelijke pretenties de wereldomvattende ruimte te geven.

Met het voorgaande is misschien enigszins duidelijk gemaakt dat internationale en nationale politiek wel verschillen qua ontwikkeling, traditie, nuances en accenten, maar dat de nationale politiek de internationale politiek vormt en bijgevolg de stijl in de internationale politiek bepaalt. Zoals het rococo in de diplomatie aanleiding is geweest tot imiteren, zo hebben de monarchale en aristocratische invloeden op de internationale politiek sommige bewegingen en organisaties verlokt tot imitaties van stijlvormen en attitudes die op zichzelf reeds een imitatie waren.

Op basis van de voorgaande pogingen en improvisaties kunnen nu de twee stijlen in de internationale politiek nauwkeuriger worden beschreven. Stijl in de internationale politiek kan men definiëren als de algemene wijze waarop deze gemaakt of gepresenteerd wordt. De vormen van politieke activiteit maken tegelijkertijd de houdingen en opvattingen van de betrokken mensen en groepen duidelijk. De ene stijl is de imperiale en de andere vertegenwoordigt het tegenwicht, dat wil zeggen de deling van de macht. Kenmerken van de imperiale stijl treft men aan in de genoemde neoclassicistische bouwwerken van de negentiende en twintigste eeuw, de diverse overwinningsmonumenten en de ruiterstandbeelden. Zichtbare symbolen en monumentale uitingen van de anti-imperiale stijl in de internationale politiek zijn minder gemakkelijk te vinden. Bestaan er kunstwerken die veiligheid en vrede werkelijk overtuigend en artistiek uitbeelden? Waar komen we een stedebouw tegen waarin het machtsevenwicht, de scheiding van de machten, de rechten van de mens en de burger, ontspanningspolitiek en onafhankelijkheid tot uitdrukking wordt gebracht? Misschien zijn deze waarden en houdingen niet op deze manier uit te drukken en kunnen ze slechts op een indirecte en abstracte wijze uitgebeeld worden.

Het voornaamste kenmerk van de imperiale stijl in de internationale politiek is het machtsvertoon. Lange trappen, ruiterstandbeelden en overwinningsgedenktekens zijn de versteende symbolen van deze macht. De neoclassicistische bouwwerken moeten traditie en almacht suggereren. Het streven is gericht op machtsvergroting, want hier heerst de stijl van de macht die geen grenzen accepteert. Grensoverschrijding en andere staten, volkeren en

[p. 711]

culturen hun wil opleggen kenmerken de vertegenwoordigers van de imperiale stijl. In dit verband kan men ook spreken over het wereldbeeld van het bellicisme en de havik waarin het geweld verheerlijkt wordt, de permanente oorlogsvoorbereiding als juist en noodzakelijk wordt voorgesteld en een imperiale hiërarchie in de internationale politiek als cultureel noodzakelijk en als de beste garantie voor het behoud van de vrede wordt voorgesteld. Deze opvattingen berusten op een imperiaal nationalisme waarin etnocentrische gevoelens domineren en soms racistische vormen aannemen. Dit nationalisme gaat gepaard aan een superioriteitspretentie en in concreto streeft men een politiek en militair overwicht na waardoor de grenzen overschreden en verlegd kunnen worden. In de diplomatie kunnen de hoffelijke omgangsvormen aangehouden worden, maar het is altijd mogelijk dat blok- en barricadediplomatie en scheld- en toeterdiplomatie de betrekkingen beheersen. En de onderkant van de diplomatie blijven altijd spionage en contraspionage, desinformatie en clandestiene operaties (‘covert operations’). Wantrouwen, achterdocht, incidentele politieke paranoia en cognitieve simplesse kenmerken de vertegenwoordigers van de imperiale stijl.

In de literatuur en in de wetenschap is vaak in eufemistische zin geschreven over de imperiale stijl en zijn vertegenwoordigers, want de stank van het slagveld, de massaslachting en het executieveld verwaaien, terwijl de onderdrukker en de usurpator zich omgeven met wat cultureel vernis. Zodra de kunstrover zijn schatten in het museum plaatst of zodra anderen deze kunstvoorwerpen in een dergelijk centrum tentoonstellen, wordt de rover een mecenas. Generaties architecten, kunstenaars en geleerden hebben zich moeite gegeven de vertegenwoordigers van de imperiale stijl respectabel te maken. Deze lakeien en hielenlikkers kwamen in vroeger eeuwen even talrijk voor als in de twintigste eeuw. Welke geleerden wagen het om Napoleon, maar tevens allerlei Willems, Lodewijken, Wilhelms, Alexanders etc. te portretteren met behulp van onze contemporaine ervaringen met Stalin, Lenin, Hitler, Mussolini, Pol Pot, Mao etc. etc. Wetenschapsbeoefenaren uit diverse disciplines zouden deze onnozele Hans tot gehakt vermalen.

De tweede stijl in de internationale politiek is de stijl van de veiligheid, de begrenzing van de macht, het machtsevenwicht, de deling van de macht en onafhankelijkheid. Kenmerkend voor deze stijl is de poging procedures te vinden om macht te balanceren en te beheersen. Middelen daartoe zijn alliantiepolitiek, overleg en verdragen. Oorlog wordt gezien als een middel tot verdediging en als de ‘ultima ratio’. Het doel van oorlogvoering is het bestrijden van de imperiale hegemonie, het herstel van de onafhankelijkheid en het handhaven van de relatieve gelijkheid van staten. Tegenover de havik in de imperiale stijl zou hier de uil als symbool van de anti-imperiale of egalitaire stijl in de internationale politiek kunnen fungeren. Waar blijft nu de duif ofwel een vreedzame wereldpolitieke stijl?

Het lijkt me onjuist een derde stijl in de internationale politiek te postuleren. Het is mogelijk dat vanuit de egalitaire stijl een werkelijk democratische en vreedzame stijl in de internationale politiek ontstaat. Dat is een proces van jaren. Bovendien moet de anti-imperiale stijl zich nog bevrijden van de invloed van de imperiale stijl. Kenmerkende eigenschappen van de imperiale stijl komen we ook tegen bij de anti-imperiale stijl. Concreet gezegd: gedurende de Koude Oorlog bedienden de democratieën zich van middelen en vertoonden politieke manieren die in feite aan de tegenpartij - de vertegenwoordigers van de imperiale stijl - werden toegeschreven.

Omdat de stijl in de internationale politiek sterk bepaald is door macht, in het bijzonder militaire macht, is het mogelijk dat de nieuwe wapensystemen van de twintigste eeuw - in het bijzonder de kernwapens - de anti-imperiale stijl kunnen bevrijden van imperiale invloeden. Hoewel slechts supermogendheden en grote mogendheden in staat zijn kernwapensystemen in hun militaire arsenalen op te

[p. 712]

nemen, fungeren deze schijnbaar discriminerende wapens als de universele gelijkmaker. In de eerste plaats hebben de kernwapens de imperiale traditie van bellicisme, militaire idolatrie, machtsvergroting en superioriteitspretenties ter discussie gesteld. Ten tweede demonstreren de kernwapens de militaire en politieke onmacht van de kernwapenmogendheden. Deze wapens zijn onbruikbaar en wanneer ze gebruikt worden, onderscheidt het kernwapen niet tussen bezitter en niet-bezitter en tussen de machtige en minder machtige mogendheid.

De dominerende stijl in de internationale politiek is de imperiale geweest, want onze geschiedenis bestaat uit meer dan duizend jaar permanente oorlogvoering, waarbij de verschillende despoten uit de oorlogvoerende kaste telkens een traditie opeisten die terug zou gaan op het Romeinse imperium. In de negentiende en twintigste eeuw bleef deze imperiale stijl bestaan als een soort imitatie of neo-stijl. Representanten van de oude regimes als ook usurpatoren en dictatoren bedienden zich van deze neo-stijl. Als farce ontmoet men deze stijl op diverse internationale bijeenkomsten. De emancipatie van de egalitaire stijl in de internationale politiek is een proces geweest met vallen en opstaan. Dit proces kent tevens diverse contradicties zoals de overname van kenmerken en houdingen van de imperiale stijl. Tegelijkertijd leidden de politiek van onafhankelijkheid en de bestrijding van imperiale tendenties tot een situatie van onafgebroken voorbereiding op oorlog, waardoor de imperiale stijl inherent aan betekenis won. Met de relativering van de onafhankelijkheid van staten dankzij de invoering van massavernietigingsmiddelen en de aanvaarding van de mensenrechtenpolitiek zijn de kansen op een verdere democratische en egalitaire ontwikkeling van de internationale politiek gegeven. We beleven waarschijnlijk een overgangsperiode.