De Gids. Jaargang 152

[p. 691]

Media, politiek & wetenschappen

H.M. van den Brink
De kern van de hond
Opmerkingen over journalistiek en stijl

Geen beter leerboek voor de verslaggever dan Raymond Queneau's Exercises de style. Het in 1947 voor het eerst verschenen bundeltje bevat 99 variaties op de beschrijving van een triviale ontmoeting in de tram: als haastige notitie, als spookverhaal, in beeldspraak, gedetailleerd, plechtig, tendentieus. Op het eerste gezicht lijken die 99 episodes het resultaat van een spelletje waarin de vertelvorm verandert terwijl de feiten dezelfde blijven. In werkelijkheid is er iets anders aan de hand. Gelukkig maar, want ik houd niet erg van spelletjes en iets slaapverwekkenders dan een schrijver die ten aanschouwe van zijn publiek 99 keer een salto maakt door de hoepel van zijn eigen taalvernuft kan ik me nauwelijks voorstellen. De 99 versies vormen spannende en leerzame lectuur omdat ze evenzovaak laten zien dat een verandering van stijl geen oppervlakkige aangelegenheid is: een nieuwe stijl genereert een nieuw verhaal en een nieuwe werkelijkheid. Queneau vertelt niet 99 keer dezelfde geschiedenis, hij zet 99 verschillende gebeurtenissen naast elkaar. Elk heeft een eigen ritme, een eigen kleur en een eigen waarheid.

Rudy Kousbroek heeft er in zijn inleiding bij de Nederlandse vertaling (Stijloefeningen, 1978) op gewezen dat er wel een overeenkomst tussen de verhalen is, maar dat er geen is aan te wijzen die het origineel, de ‘oertekst’, zou kunnen worden genoemd. ‘Die kwestie van de oertekst,’ schrijft hij, ‘doet denken aan het vraagstuk van de oerhond. Er bestaan, zou je kunnen zeggen, allerlei variaties op het thema hond: tekkels, St. Bernhards, de schapendoes en de patrijshond, er zijn er wel meer dan 99. Maar waarvan het variaties zijn is niet goed vast te stellen. Hoe meer je gezien hebt, hoe meer je in staat bent een gegeven variant als hond te herkennen, maar tegelijk wordt het beeld van de oerhond steeds vager.’

De ontsluiering van de oerhond is een streven dat verreweg de meeste journalisten veel te ambitieus voorkomt, ze zijn al blij als ze zijn dagelijkse manifestaties min of meer adequaat weten te beschrijven. Gegeven het grote aantal honderassen, lijkt het echter ondoenlijk er daarbij zoiets op na te houden als een ‘journalistieke stijl’, een uniforme manier van vertellen die klaarligt om de meest uiteenlopende gebeurtenissen in te verpakken en bij de lezer of kijker of luisteraar thuis te bezorgen. Toch bestaat er zoiets, daarvan legt de krant - om ons maar tot dat medium te beperken - dagelijks getuigenis af. Het is een merkwaardige, steriele manier van berichtgeven waarin details door algemeenheden zijn vervangen en de waarnemer zichzelf uit het beeld heeft weggepoetst. Het is een manier van schrijven die op de vakscholen voor journalisten wordt gedoceerd en die resulteert in iets wat je nog het best een nonstijl zou kunnen noemen: alle hondjes blaffen daarin op dezelfde toonhoogte, kort, veilig en tamelijk oninteressant. Misschien hebben Queneau en Kousbroek daarom niet de moeite genomen een variant-van-de-krant in hun boekje op te nemen. Hadden ze dat wel gedaan, dan had die er ongeveer zo uit kunnen zien:

Door een onzer redacteuren

amsterdam, 30 feb - Een naar schatting 26-

[p. 692]

jarige man heeft gisteren omstreeks het middaguur voor opschudding gezorgd in een Amsterdamse tram, aldus een woordvoerder van het gemeentelijk vervoerbedrijf. Volgens getuigen beschuldigde hij zijn medepassagiers ervan hem zijn staanplaats niet te gunnen. Waarnemers in de hoofdstad sluiten niet uit dat het bij dit incident gaat om een uiting van onvrede op grond van discriminatie. Onderzoek heeft uitgewezen dat 55 procent van de hoofdstedelijke bevolking behoort tot een etnische minderheid.

Met wat er in de wereld, in de tram, is gebeurd heeft deze manier van berichtgeving weinig te maken. Maar ze is noodzakelijk om de gestage produktie van bedrukt papier voortgang te doen vinden en de geeuwhonger naar ‘nieuws’ te bevredigen. De abonnee heeft immers dagelijks recht op zijn vaste portie. Morgen kan er in de Sovjetunie een burgeroorlog uitbreken terwijl de president van Amerika wordt doodgeschoten en door het gat in de ozonlaag een vliegende schotel de aarde bereikt of er kan niet meer aan de hand zijn dan de arrestatie van een Amsterdamse tandarts door de wakkere dienders van onze binnenlandse veiligheidsdienst - toch staat vandaag al vast hoeveel bladzijden de krant dan telt en dat hij een voorpagina zal hebben die een ‘opening’, een of twee foto's en een aantal korte berichten bevat. De krant is een mal die gevuld moet worden en deze dwang vertaalt zich via katernen en rubrieken tot in voorschriften voor het kleinste bericht. De standaardvorm voor dat bericht is een hulpmiddel om belangrijke zaken klein te krijgen en onbelangrijke gewicht te geven. Trouwe abonnees betalen een heel jaar vooruit in de verwachting iedere dag met een gemiddelde hoeveelheid nieuws van gemiddelde kwaliteit verrast te worden.

Inmiddels zal ik in mijn jonge leven zo'n drieduizend krantepagina's hebben geredigeerd en ondanks de tamelijk imposante verspilling van energie die daarvoor nodig was kan ik niet zeggen dat ik er spijt van heb. Integendeel: de schepping van een geheel volgens de voorschriften geschreven en evenwichtig opgemaakte pagina uit wat eerder die dag nog een baaierd van feiten zonder doel of verband was, kan een bevrediging schenken die weliswaar van korte duur is maar daarom niet minder intens. De chaos is even bedwongen, de wereld op orde, het ongewone op zijn plaats gezet; alle hondjes heten Fikkie. Niets is uiteraard minder waar, en met werkelijk goede verslaggeving heeft het toepassen van de hierboven aangeduide kunstgrepen en conventies dan ook niets te maken.

Een bekwame verslaggever - en verslaggever is iedere journalist - beheerst die trucjes wel, maar is zodra hij de gelegenheid krijgt in de eerste plaats een verteller, iemand die zoekt naar steeds andere vormen om de werkelijkheid recht te doen. Hij is een auteur. Van zijn vakbroeder die zich literator noemt verschilt hij hoogstens door het tempo waarin hij gedwongen is zijn werkstukken te vervaardigen en door de voor het maken van onderscheid onbelangrijke beperking dat hij zich niet aan pure fictie te buiten mag gaan. Egon Erwin Kisch, de om zijn beeldende stijl veelgeprezen ‘rasende Reporter’, vertelt in zijn autobiografie Marktplatz der Sensationen (1947), dat hem regelmatig werd aangeraden boven zijn reportages ‘novelle’ te zetten, want produkten van de verbeelding staan in hoger aanzien dan ‘een eenvoudig verslag van de werkelijkheid’. Kisch, die overigens ook romans en verhalen schreef, heeft dit altijd geweigerd. Hij vond dat het vormgeven aan de waarheid minstens zoveel fantasie vergde als het verzinnen van leugens, zij het dat het eerste meer moeite kost.

Met zijn opvattingen nam Kisch duidelijk stelling in een tijdens de jaren twintig onder invloed van de Nieuwe Zakelijkheid ontbrand debat over de vraag of een pure beschrijving van de werkelijkheid, zonder als kunstzinnig beschouwde toevoeging of verfraaiing, wel literatuur genoemd mocht worden. Bijna vijftig jaar later zou dezelfde kwestie spiegelbeeldig worden uitgevochten toen een aantal publicisten onder de vlag van New Journalism tra-

[p. 693]

ditionele romantechnieken introduceerde in het domein van de journalistiek.

Een scherprechter die deze nog steeds actuele discussie altijd in het voordeel beslist van degenen die geen wezenlijk onderscheid zien tussen journalistiek en literatuur is de tijd. Twee grote en naar mijn smaak gezag verdienende bloemlezingen van excellente journalistiek - Kisch' Klassischer Journalismus (1923) en The Faber Book of Reportage van John Carey (1987) komen, naar ik aanneem onafhankelijk van elkaar, tot een verrassende rij auteurs. Carey kiest Thucydides, Stendhal, Walpole, Coleridge, Charlotte Brontë, Whitman, Twain, Orwell en Hemingway naast een groot aantal auteurs van beeldende verslagen die geen schrijver van beroep waren. Volgens Kisch heten de scheppers van ‘die Meisterwerke der Zeitung’ onder anderen: Martin Luther, Swift, Voltaire, Mirabeau, Marx, Kleist, Zola, Balzac, Dickens, Goethe en Dostojevski. Het is opvallend dat in beide erelijsten nauwelijks namen voorkomen van mensen die in hun tijd als ‘professioneel’ journalist gezien en geacht werden. Maar het is ook logisch en terecht.

Een goede krant dankt zijn continuïteit aan een legertje zangers van het grijze lied, aan de confectioneurs van de kolommen. Zijn kwaliteit ontleent hij aan individuen met een afwijkend geluid, eenlingen die zich niet aan de regels storen en voor wie de krant zijn kolommen niet alleen openstelt maar zonodig ook oprekt en aanpast. Helaas verliest deze opvatting over journalistieke kwaliteit, die wortelt in een rijke Europese traditie, te onzent gestaag aan invloed. Ze wordt steeds meer gezien als een onrealistische, romantische notie die thuishoorde in de sfeer van het vooroorlogse Wenen en Parijs - of in het Baltimore van H.L. Mencken en zelfs nog in het New York van A.J. Liebling - maar geen plaats verdient in de schrale polder die we in Nederland ons ‘medialandschap’ noemen. Daar heerst het stijlloze bericht, hierboven omschreven, en verder in nog altijd toenemende mate een genre artikelen dat er op het eerste gezicht hemelsbreed van verschilt maar in wezen nog treuriger is omdat het zelfs geen eenvoudig praktisch doel meer dient, zoals het overbrengen van simpele gegevens. Ik bedoel het zogenaamde ‘leuke verhaal’, het ‘bericht met een glimlach’, bedoeld om het ‘menselijke aspect’ van het nieuws weer naar voren te halen (nadat het er eerst aan is ontnomen) zodat de lezer zich ermee kan identificeren. Deze bladvulling rukt op onder invloed van de gedachte dat de pers er vooral ook is om te amuseren. Daarom volstaat ook een serieuze courant niet slechts met het noemen van, bij voorbeeld, de aantallen gestrande vakantiegangers die door de hulpdiensten van onze wielrijdersbond zijn gerepatrieerd (als een dergelijk cijfer al belangwekkend zou zijn), maar vergast het zijn lezers iedere zomer op details als de geschaafde knie van Klaasje en de verzuchtingen van zijn moede moeder. Daarbij bedient de krant zich dus in stijl en aanpak van wat men als literaire middelen kan beschouwen, maar omdat er niets gewichtigs te melden valt is het resultaat pure kitsch: de dagblad-pendant van streekroman en stuiversidylle H.J.A. Hofland vestigde vijfentwintig jaar geleden (in Podium) al de aandacht op deze destijds net ontluikende tendens toen hij vaststelde dat de Nederlandse pers bezig was aan de ene kant moeilijke onderwerpen en lange artikelen te vermijden, om daarvoor in de plaats ‘gesnoeide berichten’ te geven of juist ‘krachtig opblaaswerk’: ‘Vandaar dat het kan voorkomen, dat in een Nederlandse krant de grootste dorpsaangelegenheden hoe langer hoe breder worden uitgemeten, zonder dat dit bijdraagt tot een betere kennis van het dorp.’

Overal in de westerse wereld wordt de pers onder invloed van depolitisering en het streven naar winstmaximalisatie eenvormiger en volgens uitgedokterde formules meer toegesneden op de verwachtingen van de consument. Maar terwijl in beschaafde landen als Duitsland en de Verenigde Staten hier en daar toch nog bastions van journalistieke beschaving blijven bestaan waarin serieuze auteurs de ruimte krijgen om voor echte lezers te schrijven, heerst in de Nederlandse dag- en

[p. 694]

weekbladpers nu langzamerhand een vrijwel volledige eenheid van stijl en toon en vorm die ronduit beklemmend is. Niet alleen zit er ideologisch gezien nauwelijks meer licht tussen onze persorganen, een levendig grensverkeer van gezichtsbepalende auteurs knaagt ook aan hun persoonlijkheid. Onze kranten hebben de laatste jaren in aanpak en onderwerpkeuze een aantal functies van de tijdschriften geannexeerd en onze tijdschriften hebben daarop geantwoord door in bondigheid, neutraliteit en snelle aansluiting op de actualiteit de dagbladen te imiteren. De Nederlandse weekbladpers heeft zo, door zichzelf de verkeerde stijlvoorschriften op te leggen, haar eigen doodvonnis zo goed als getekend; de uitvoering krijgt binnen de komende jaren haar beslag.

Symptomatisch voor deze journalistieke verschraling is de overdreven aandacht die aan grafische vormgeving wordt gehecht. Wanneer de redactie van een krant of weekblad zich tegenwoordig op zijn ‘stijl’ bezint, wordt daarbij niet in de eerste plaats aan de manier van schrijven gedacht. Doorgaans gaat het om het gebruik van illustraties en om een nieuwe lay-out. Een blad dat besluit de zaak eens heel grondig aan te pakken, zal zichzelf zelfs geheel restylen. Dat betekent niet dat de redactie op zoek gaat naar nieuwe auteurs, maar naar een nieuwe vorm om schrijvers in te passen. Vrijwel altijd komt die nieuwe vorm neer op een inperking. Mij is althans geen recent geval bekend waarin werd besloten meer vrijheid en plaatsruimte voor het geschreven woord in te ruimen. Die inperking wordt gerechtvaardigd met een verwijzing naar de lezer die, zo blijkt ongetwijfeld uit ‘marketing-onderzoek’, steeds minder tijd om te lezen zou hebben. Ook de kwaliteitspers raakt daarom huiverig voor het lange, degelijke, goed geschreven stuk en hecht steeds meer aan de nieuwsflinter, de opiniesnipper en de wereld-in-een-half-uur. Zet er een fraaie foto naast en je hebt een krant voor kijkers gemaakt, een onding dus.

Stijl is geen kwestie van uiterlijk, maar van karakter, van persoonlijkheid. Een krant hoort dan ook geen formule te zijn maar in de eerste plaats een meneer, die soms kwaad is, soms vrolijk en lichtzinnig, soms streng, soms degelijk en gedetailleerd, soms plechtig, soms tendentieus. Nu eens vertoont deze heer zich in een net pak, dan weer in een merkwaardig allegaartje - maar nimmer laat hij zich door zijn kleermaker voorschrijven wat hij wanneer te dragen heeft. Er zijn nu eenmaal talloze manieren om met de werkelijkheid om te gaan en er vorm aan te geven, meer dan 99 nog wel, en iedere verandering brengt, als het goed is, een heroverweging met zich mee. Voor journalisten is ‘stijl’ geen middel om het zoeken naar de beste beschrijving te vergemakkelijken. De juiste stijl voor het juiste moment is niet te koop, je vindt hem terwijl je naar iets anders zocht.