De Gids. Jaargang 152

[p. 666]

Gerardjan Rijnders
‘Spreken met de branding’

Toneel, ooit bestond dat en iedereen wist wat het was: een rood gestoffeerde zaal met heel veel rare balkonnetjes en trapjes, protserige luchters en - min of meer - vóór je een meestal druk beschilderd gordijn. Zolang het licht in de zaal nog aan was, kon je vooral elkaar bekijken en daarop kleedde je je dan ook. De heren zo glanzend, de dames zo bloot als tijd en moraal toelieten. Je tuurde door verrekijkers, er was een heel systeem van tekens en codes en je bepaalde je strategie voor straks, in de pauze. Dan doofden de lampjes in de zaal, het gordijn scheurde zeer symbolisch open en je mocht terug in de schoot. Je zag een sprookjeswereld, bevolkt door tirannieke vaders, lijdende moeders, smachtende dochters en heroïsche zonen. Je huiverde, lachte, weende en leed mee met de iets te luid pratende, iets te nadrukkelijk gesticulerende, iets te jeugdig beschilderde marionetten aan de overkant van het voetlicht. Je voelde je weer het kind met de toverlantaarn, het jongetje van de roversclub, het meisje met het poppenhuis. Al je freudiaanse veldslagen en orgieën werden legitiem, nauwelijks gecensureerd en vooral weelderig tot een soort leven gewekt. Je voelde je jong, mooi en vochtig. Vol optimisme trok je de pauze in, op zoek naar blikken, gebaren, woorden en zinnetjes, beloftes voor één nacht. Toneel dat was de streep door tijd en ouderdom. Het mooiste toneel zie je altijd vroeger, daarom eindigt je begrafenis met muziek. Toneel herinnert je aan je jeugd, muziek verzoent je met je dood. Want uiteindelijk leg je het af tegen de tijd. De blikken, gebaren en beloftes in de pauze worden kaler en kariger. Je begint spiegels te mijden en op een dag hoor je jezelf verkondigen: toneel is passé, vervelend, onecht. Ik heb een abonnement op het Concertgebouw genomen. Toneel ga je haten, als je jeugd er aan flarden bij hangt. Tijdens concerten bereid je je met gesloten ogen voor op je crematie. Als wraak verklaar je de echt goede acteurs dood. Ida Wasserman, Ank van der Moer, Ko van Dijk en Paul Steenbergen, díe konden acteren. Dat stelletje lispelaars en stotteraars van nu, ik kan ze niet eens verstaan. De waarheid is dat je ze niet meer kunt zien, zonder afgunst. Toneel, ooit bestond dat. Toneel dat was je jeugd. Natuurlijk is het heel vervelend dat je ouder wordt, nog vervelender is dat alles en iedereen ouder wordt. De tijd zelf is de kast waarin je vroeger werd opgesloten. Het jongetje waarmee je behendig in bomen klom is nu de vadzige bankdirecteur die je attendeert op de uitgezakte makelaar in putobligaties die je zelf bent geworden. Je zou hem dood willen slaan, maar je doet je ogen dicht, luistert naar Brahms en mijmert: was het toneel nog maar zoals het vroeger was, zo van ‘houdt den dief’ en ‘duizelend smachten’, maar zelfs het toneel is groot geworden. Het toneel heeft zijn eindexamen gehaald, dat heet Theaterschool, een universitaire opleiding genoten, dramaturgie heet dat of theaterwetenschappen, het heeft de jaren zestig doorstaan, actie Tomaat, het heeft zo zijn eigen relatieproblemen gekend, totaaltheater bijvoorbeeld of bewegingstheater, het is zelfs in therapie geweest, ademen met Grotowski of jaren lang zwerven door de Sahel met Peter Brook, en nu lijkt het zowaar rond te dobberen in een echte

[p. 667]

midlifecrisis. Een kind bestaat, een volwassene heeft een identiteitsprobleem. Keesje is Keesje, vier jaar en misschien een beetje driftig. Kees is én 45 én vader én gescheiden én stafmedewerker én deelraadslid én tegen kernenergie én huiseigenaar én aan de drank en heeft voor toneel nooit tijd. Vroeger was toneel toneel, nu is toneel bijna net zo divers als er voorstellingen zijn. Vandaar dat wij ons er niet meer voor interesseren. Onvergeeflijk dat ze ons onze jeugd afpakken. Toneel is een pedofiele kunstvorm en misschien is het juist daarom dat het toneel nergens zo tiert, zo veelzijdig is, zo verrassend, creatief en vitaal als in Nederland, het Mekka van de kinderporno, een Arcadië vol Bolderkarren en Oude Pekela's. Toneel is ons eenzelfde bron van gêne geworden. Genant dat uitgerekend Beckett de opvoering van zijn stukken in Nederland verbiedt. Schaamrood alom, wanneer de hele wereld te weten komt dat in de Amsterdamse Stadsschouwburg een stuk is opgevoerd met een cast van louter herdershonden die zich krabbend, snuffelend en piesend door het decor bewogen. Toneel, daar praat je niet over, als je gaat, dan ga je stiekem, in een regenjas.

Ieder zoveelste romandebuut over een gereformeerde jeugd, iedere verhalenbundel over de verwarringen van het vrouw-zijn, iedere flard poëzie dat de drukproef overleeft wordt hartstochtelijk ontleed of doodgeknuffeld in literaire bijlagen. Een nieuwe toneeltekst wordt angstvallig weggemoffeld tussen geneuzel over regie, vormgeving en speelstijl. Toneel-tekst? Kinderporno! Hondebrokjes! En dan de eeuwige verzuchting van die vaderfiguren die menen toch nog enige interesse te moeten veinzen: waarom spelen jullie niet ‘gewoon’ toneel, ‘gewoon’ wat er staat, waarom geven jullie ons niet ‘gewoon’ onze jeugd terug, ‘gewoon’, zoals toen de zon nog ‘gewoon’ om de aarde draaide.

Dat kan niet pappa, want het toneel heeft nu ook leren lezen en schrijven. Er bestaat zelfs een stuk dat heet Het leven van Galilei. Toneel denkt tegenwoordig, probeert niet alleen maar te vergeten. Toneel probeert iets uit te spreken, stamelend meestal, met stinkende adem soms, maar het wil gehoord worden. Luister! Shakespeare schreef ooit ‘to be or not to be’. De eerste Hamlet die de Amsterdamse Stadsschouwburg betrad brulde waarschijnlijk ‘te zijn of niet te zijn’ het schellinkje in en was gekleed in een zwarte maillot met een hesje tot net iets over het kruis. Zo speelden ze toen namelijk Hamlet in Engeland. Nog geen halve eeuw later droeg Hamlet een smoking, want Verkade wilde het niet hebben over de negentiende eeuw en over Engeland, maar over de wonden van de Eerste Wereldoorlog. Ik weet niet hoe hij ‘to be or not te be’ zei. Misschien wel ‘gewoon’. In de jaren zestig droeg Eric Schneider als Hamlet een grote coltrui. Anneke

Het Publiekstheater speelt Hamlet. Laurens van Spoor en Pierre Bokma. Foto: Kees de Graaf.

[p. 668]

Grönloh was toen een populaire zangeres en zong de hit ‘Trui-trui-slobbertrui’. De jeugd hulde zich in Adamo-jasjes, droeg een Beatles-kapsel en een paar jaar nadat deze Hamlet zijn Ophelia het klooster in vervloekt had, bestormden studenten het Maagdenhuis. De tot nu laatste Hamlet in de Stadsschouwburg, Pierre Bokma, had de vette, lange haren van een hard-rocker, hij ging gekleed in een net echt zeventiende-eeuws pakje en hij prevelde ‘er zijn of er niet zijn’, want zo had Gerrit Komrij het tot veler verontrusting vertaald. Deze voorstelling benaderde misschien nog wel het meest de vorm van het toneel in Shakespeare's tijd, was misschien wel het ‘gewoonst’, maar mensen die het weten kunnen noemden hem postmodern. Spelen wat er staat, to be or

Het Publiekstheater speelt Hamlet. Petra Laseur en Margo Dames. Foto: Kees de Graaf.

not to be, het levert al meteen x verschillende varianten in vorm, tekst en inhoud op. Het toneel heeft zijn onschuld verloren en het moet, zoals Von Kleist in zijn opstel over het marionettentheater beschrijft, verschrikkelijk diep nadenken om ons de illusie van het verloren paradijs, de jeugd, terug te geven.

Alleen een kind, lijkt het, kan spontaan, zomaar, ‘gewoon’ gaan spelen. Het toneel moet alles steeds opnieuw uitvinden, en het publiek moet meedenken. En daar moet het maar zin in hebben.

Toneel, het bestaat nog steeds, maar het is ondergronds gegaan. Het kan zich nog maar moeilijk vinden in zijn vroegere opdracht: een behaagzieke, flatterende spiegel te zijn in een

[p. 669]

neo-barokke ruimte vol pluche, koper en kunstig bewerkt glas, waarin een triomferende bourgeoisie zichzelf wenst te fêteren. Natuurlijk duikt het nog wel eens op in dit soort overleefde theaters, maar dan vooral om verantwoording af te leggen over wat het allemaal elders en onopvallend, illegaal bijna, want vaak zonder subsidies, heeft uitgespookt. Toneel is altijd al de speeltuin geweest van illusies, van schijn en werkelijkheid, maar nergens hebben de relativiteitstheorie, allerlei nieuwe inzichten in kleine deeltjes en grote melkwegstelsels, tijd en ruimte, zo drastisch doorgewerkt als in het toneel. Ieder aspect van het toneel, alles wat altijd als ‘des toneels’ beschouwd is, is de laatste decennia in twijfel getrokken en ter discussie gesteld. Acteren bijvoorbeeld. Vroeger was acteren domweg iemand anders zijn, nadoen, inleven. Inmiddels is het begrip acteren naar alle kanten danig opgerekt. Er zijn voorstellingen waarin ogenschijnlijk helemaal niet meer gespeeld wordt. De acteurs doen geen enkele moeite om iemand anders uit te beelden. Ze stappen quasi als zichzelf het toneel op en pretenderen niets meer of minder dan het zo onopvallend mogelijk doorgeven van een tekst. De acteur transformeert niet, hij bemiddelt. Acteren betekent dan: net doen alsof je niet interpreteert. Soms moet niet alleen de acteur maar ook de tekst zich helemaal wegcijferen, alle ingrediënten van een voorstelling zijn alleen nog maar puur formele onderdelen van een overkoepelende, als het zou kunnen betekenisloze structuur, zonder enige verwijzing naar te vermoeden personen en situaties. Toneel als muziek, zonder muziek. Een derde variant is dat de acteur zichzelf als theater aanbiedt, hij transformeert niet in iemand anders, hij verandert in louter energie en smijt zichzelf de zaal in. Ik ben, dus ik speel. Vergelijkbare omkeringen en ontkenningen zien we in het gebruik van de ruimte. Decor als net echt landschap, decor als onmiskenbare constructie van hout, linnen en ijzer, echt landschap als decor. Er zijn theatervormen die de tijd doen stilstaan, er zijn er die de eeuwigheid er het liefst in één seconde doorjagen. Het toneel is volwassen geworden en als zovele volwassenen is het een kijkje gaan nemen in de kinderkamer. Een normale volwassene, bestaat zoiets?, blijft eerst wat onwennig op de drempel staan, stapt vervolgens schuchter naar binnen, een beetje gegeneerd, duwt met een vinger een speelgoedtreintje twee centimeter op, aait over een eenogig beertje, glimlacht en haast zich het vertrek weer uit of mijmert als de actrice Ljoebow in Tsjechows Kersentuin: ‘Ah, mijn kinderjaren, mijn pure, onschuldige kinderjaren. In deze kamer heb ik geslapen, van hieruit keek ik de tuin in, het geluk werd samen met mij wakker, iedere ochtend.’ Het echte toneel reageerde heel anders, het herinnerde zich de niet serieus genomen woede over zoveel misplaatste vertedering, het realiseerde zich de makkelijke idealisering van die kinderjaren, ‘het geluk werd samen met mij wakker, iedere ochtend’, en het heeft al die lieve, schattige, leuke speeltjes van vroeger kapot gegooid, vertrapt, uit elkaar gehaald, tegen de muur doen stuiteren, en toen is het neergeknield en is doorgegaan met spelen. Tussen de wrakstukken, met hetzelfde fanatisme als toen. Iedereen verklaarde het voor gek, schudde meewarig het hoofd, men vond het een te pijnlijk tafereeltje, maar daar zit dan dat toneel, een bijna autistisch, stokoud kind, uiterst geconcentreerd, met een vreemde grijns en vuurspugende ogen en het fabriceert aan één stuk door nieuwe, wonderlijke speelgoedjes. ‘Wat moeten we ermee?’ vraagt men zich af, ‘'t Is toch wel mooi,’ geeft iemand toe, ‘maar ook een beetje eng,’ huivert een ander, ‘maar dit lijkt eigenlijk nog wel op toen, toen toneel nog gewoon toneel was,’ waagt iemand als bijvoorbeeld Heiner Müller de volgende tekst produceert:

‘Ik was Hamlet. Ik stond aan de kust en sprak met de branding blabla, de ruïnes van Europa achter mij. De klokken luidden de staatsbegrafenis in, moordenaar en weduwe als paar, in de paradepas achter de kist van 't verheven kadaver de raadsleden, wenend in slecht betaalde rouw. wie is het lijk in de wagen/waarover men zo luid hoort

[p. 670]

klagen/het lijk heeft bij zijn leven/aalmoezen gegeven de haag van de bevolking, het werk van zijn staatsmanskunst. hij was een man nam alles slechts van allen Ik bracht de rouwstoet tot stilstand, wrikte de kist open met mijn zwaard waarbij het lemmet brak, maar met de stompe rest lukte het mij en verdeelde de dode verwekker vlees zoekt vlees onder de verpauperde omstanders. De rouw ging over in gejubel, het gejubel in gesmak, de moordenaar besprong de weduwe op de lege kist oom moet ik je erop helpen moe spreid je benen. Ik ging op de grond liggen en hoorde de wereld rondwentelen op de maat van de verrotting.

‘Geen stijl,’ zegt iemand. Het toneel, in de verwoeste kinderkamer, glimlacht: hamletmachine, en dit is alleen nog maar de tekst.