De Gids. Jaargang 152

[p. 645]

Literatuur & kunst

Wiel Kusters
Daarin waarin waarin

In de nieuwe gedichtenbundel van Hans Faverey, Tegen het vergeten, las ik over een

bijna mooie mooie vrouw,
balancerend op de rand van zichzelf,
die mij wil wijsmaken dat zij bestaat

omdat ik in haar armen lig

daarin ik nooit heb gelegen, noch
ooit liggen zal, hoe dan ook.

Er valt over het gedicht waarvan ik hier de helft heb geciteerd, zeer veel te zeggen dat verband houdt met Favereys thematiek van de ‘aanwezige afwezigheid’. Hier, in dit Gids-nummer over stijl, beperk ik me tot een detail in de voorlaatste regel: het woord daarin. Gezien de woordvolgorde - er staat immers niet: ‘daarin heb ik nooit gelegen’ (enzovoort) - hebben we hier te maken met een bijzin en zouden wij, volgens de regels van het gangbare Nederlands in plaats van daarin ‘waarin’ mogen verwachten. Al moet ik daar meteen aan toevoegen dat de syntaxis zich in poëzie niet altijd schikt naar de grammaticale conventies.

Verderop in Tegen het vergeten schrijft Faverey, aan het eind van een vers, over een ‘dassenburcht daarin ooit / zoogde een dassin haar jongen’, en ook in deze regels is het voor de hand liggende ‘waarin’ vervangen door daarin. Een derde voorbeeld, ook nu weer in de staart van het gedicht, vinden we in het beeld van

de duisterende frambozen daarmee zich
een voorhoofd wenst te tooien,
vlak voor het bevel, hoe telkens ooit.

Daarin en daarmee, in plaats van ‘waarin’ en ‘waarmee’, geeft aan Favereys dichterlijke stijl iets archaïserends en daardoor ook iets precieus. Het lijkt wel of de dichter ten tijde van Tegen het vergeten veel middelnederlands heeft gelezen, want daarin is daarin, ter inleiding van een bijzin, heel gewoon. Maar er kan ook sprake zijn van Vlaamse invloed. Voorbeelden van daar in plaats van ‘waar’ haalt men met gemak uit Gezelle. Uit het gedicht ‘Winterstilte’ komen deze regels:

Het vogelvolk,
verlegen en
verlaten, in de takken
des perebooms
te piepen hangt,
daar niets en is te pakken!

En uit ‘Ego flos’:

... Henen laat mij... laat
daar 't altijd zomer is
en zonnelicht mij spoeien'
en daar gij, eeuwige, ééne,
alschoone blomme, staat.

Maar we kunnen ook aan de door Hans Faverey zeer beminde Van Ostaijen denken. In diens gedicht ‘Souvenir’ is sprake van ‘die geur der aarde / daarop ons dulle zinnen de herrefst toewaarts matelik glijden’. En in ‘Ogen’ schuift een zeil ‘aan d'einder’, ‘daarvan gij denkt nu schuift het om de einder om’.

Opmerkelijk is dat woorden als ‘waarin’ of ‘daarin’ in Favereys vorige bundel, Hinderlijke

[p. 646]

goden, volledig afwezig zijn, en dat in de daaraan voorafgaande verzameling Zijden kettingen het voornaamwoordelijk bijwoord ‘waaruit’ gewoon als waaruit figureert, naast bij voorbeeld waarachter, waaraan, waartoe en waardoorheen.

Als ik behalve op het verhogen van stilistische préciosité ook nog op een ander effect van daarin enzovoort, in plaats van ‘waarin’ etcetera, bedacht moet zijn, dan is de uitkomst misschien dat daarin een zekere afstand suggereert, binnen de betrokkenheid van het voornaamwoordelijk bijwoord op zijn antecedent. Daarin immers heeft zich als bijwoord gemaskeerd en lijkt een grammaticaal zelfstandige hoofdzin in te luiden. De woordvolgorde geeft aan dat er van een hoofdzin in feite geen sprake kan zijn. De verhouding tussen daarin en het woord waarnaar het ons verwijst, wordt daardoor enigszins gecompliceerd.

Het eerste voorbeeld uit Tegen het vergeten lijkt de theoretische mogelijkheid van zulk een interpretatie te bevestigen: ‘daarin ik nooit heb gelegen, noch / ooit liggen zal, hoe dan ook’ duidt op een emotionele of misschien ook wel feitelijke afstand, ondanks de regel die eraan voorafgaat: ‘omdat ik in haar armen lig’. Iets dergelijks kan men zeggen van ‘de dassenburcht daarin ooit / zoogde een dassin haar jongen’. Die jongen zijn er niet meer, de afstand is groot, de dassenburcht staat leeg: een hol waar nu ‘ontboezeming’ doorheen ‘blaast’, welk werkwoord de leegte en de holheid van het hol extra accentueert. Voor de als derde voorbeeld geciteerde regels echter, over ‘duisterende frambozen daarmee zich / een voorhoofd wenst te tooien’ gaat de redenering niet op; daar wordt de afstand tussen frambozen en voorhoofd juist overbrugd. Misschien had daar dus beter ‘waarmee’ kunnen staan, net zoals in Zijden kettingen, in de zinsnede ‘dolk / waaraan de hand ontviel’, een verbinding met ‘daaraan’ wellicht net iets mooier was geweest. (In alle andere gevallen die ik in deze bundel heb bekeken, lijkt waaraan, waaruit enzovoort de beste keuze, bij voorbeeld in ‘de vaas, waaruit opbloeit / onvergeeflijke rook’ of in ‘de plaats / waartoe ik werd ontboden’.)

Ik weet het, ik ga zeer ver. Wie van ‘stijl’ houdt, bemint de details. Misschien kom ik Faverey en zijn gedichten te na. Maar geen nood, mijn opdringerigheid geldt kleinigheden. Hard praten met een zachte stem: ik houd van mensen die dat doen. Van de dingen die zij zeggen, van de gedichten die zij maken. Van hun eigenwijze maar voorzichtige schuiven met de wereld.