De Gids. Jaargang 152

[p. 641]

Egbert Dommering
Insinuerende advocaten

In de Beastly Beatitudes of Balthasar B. van Donleavy gaat de kleine Balthasar met zijn moeder op bezoek in een chic kantoor aan de Avenue George v in Parijs. In de voorname hal stapt zij in zo'n klein liftje achter een deurtje van kronkelig smeedwerk. Alleen, omdat er maar plaats is voor één persoon. Hij moet de bevallig rond het ijzeren liftkorset cirkelende marmeren trap gebruiken. Boven in de vestibule van het kantoor met rode en goudgele kleden, spiegels en portretten van ministers en presidenten vraagt hij wat die deftige meneren die hij daar ziet zijn. ‘Dat zijn advocaten,’ zegt zijn moeder. ‘Wat zijn advocaten?’ ‘Dat zijn heren die dingen opzoeken in dikke boeken.’ ‘Waarom?’ ‘Om je veilig te voelen.’ ‘Waarom?’ ‘Je moet altijd proberen om aan de veilige kant te zijn.’ ‘Zijn wij aan de veilige kant?’ ‘Jij wel, ik niet.’ Balthasar concludeert dat hij niet van advocaten houdt.

Wie in 1989 in Parijs een advocatenkantoor bezoekt, zal niet veel veranderd vinden. Het herenhuis met de machtige marmeren trappen. Het te kleine liftje achter art-nouveau-achtig ijzerwerk. Bij de deurschel van het kantoor op de tweede etage hangt een discreet koperen bordje met een paar namen. Onmiddellijk achter de hoge dubbele voordeur de receptioniste aan een empire-bureautje in een gang of vestibule waar de kamers op uitkomen. Het tapijt. Het is er nog allemaal. Weliswaar hebben sommige kantoren zich moeten encanailleren met Amerikaans kapitaal (en toen moesten zij dan ook meteen de balie uit), maar het imago leeft ongeschonden voort.

Dit Franse advocatenkabinet kan worden beschouwd als het archetype van de Westeuropese beroepsgroep. De entree van een Engels sollicitorskantoor past misschien beter in een prent uit Hogarth's Rake's progress-serie, het kleinschalige Duitse kantoor presenteert zich vermoedelijk burgerlijker en de kleine provinciale kantoren in Nederland die Bordewijk beschrijft, zijn een wat smoezeliger variant - alle hebben zij gemeen dat zij staan voor een gesloten gilde van overwegend heren die dingen opzoeken in dikke boeken om bezorgde mensen een veilig gevoel te bezorgen.

Het gilde placht zich ook in een duister jargon uit te drukken. Wie ooit het twijfelachtige genoegen heeft gesmaakt van een deurwaarder een dagvaarding in handen gestopt te krijgen, weet dat dit één gigantische voortdenderende volzin is, die begint met ‘Heden’ om via ‘heb ik, deurwaarder, gedagvaard’ en allerlei ‘aangeziens’ uit te monden in een ‘mitsdien’ waarin het behagen van de Rechtbank wordt opgewekt om de gedaagde te veroordelen een fortuin aan de eisende partij te betalen tegen behoorlijk bewijs van kwijting. Uit een nalatenschap is mij een in kroontjespen en krullend schrift op perkament gesteld boek Concepten van exploiten overgeleverd, dat alle verfijningen van dit mandarijnenproza bevat. Een niet onbelangrijk deel van het werk is gewijd aan de ‘insinuatiën en overleveringen’. Ik moet bekennen dat ik nog geïnsinueerd heb. De meester/gezel-verhouding die het kanaal van kennisoverdracht in het gilde vormt, bewerkstelligt dat de in meesterhand gestelde processtuk-

[p. 642]

ken klakkeloos worden gekopieerd. Al spoedig na zijn komst op kantoor begint de pupil daardoor de door eeuwen geknede professionele wartaal uit te slaan. Zo stond het in het voorbeeld dat mij werd aangereikt: ‘En voorts heb ik, deurwaarder, geheel exploiterende als voormeld de geïnsinueerde gedagvaard.’ Wat dat behelsde wist ik niet, maar dat het niet mis was dat was wel duidelijk, zeker toen dagvaardingen nog op gezegeld papier werden uitgereikt.

Het past geheel in de besloten geheimzinnigheid van het gildewezen dat de heiligste handelingen van het beroep in een kostuum worden uitgeoefend, zodat zij boven de alledaagse banaliteit worden uitgetild naar het niveau van rituele ceremonieën. Van oudsher steekt de advocaat zich in toga als hij de op een troon gezeten rechter in een nog mooiere toga toespreekt. Een pleidooi is een allocutie die men in deze vorm niet in de samenleving aantreft. Oppervlakkige waarnemers denken dat het een redevoering is, maar daarmee heeft het slechts de vorm gemeen. In een pleidooi bestaat de wereld uit feiten en uit recht. Eerst komen de feiten die de casus vormen. Dan het recht dat in de dikke boeken nog niet in de casus voorzag. Het juridische deel van de argumentatie bestaat uit een opeenstapeling van argumenten, primaire en subsidiaire, meer subsidiaire en nog meer subsidiaire. Een advocaat ziet een juridisch betoog als een opeenvolging van tanklinies zodat, als de eerste ondeugdelijk blijkt te zijn, de volgende nog weerstand kunnen bieden. Het was meen ik in het oude adatrecht dat pleiters voor een bepaalde zaak hun argumenten telden met een stokje dat zij in de grond plaatsten telkens wanneer zij aan een nieuw argument begonnen. Wie de meeste stokjes had, had gewonnen.

Na dit verbale gevecht volgt er een vonnis. Ook dat is uniek, omdat in het dagelijks leven een redenaar applaus of tegenspraak in ontvangst mag nemen, maar geen normatief geladen mededeling waarin een aangevoerd argument uit het recht wordt verbannen of verheven wordt tot een nieuwe doctrine.

Maar zo kon het natuurlijk niet blijven. Het begon al met de groei in de jaren zestig. Nederland was daar gevoeliger voor dan Duitsland en Frankrijk, waar de beroepsgroep taaier aan de klassieke organisatie en gedragsvorm vasthield. De Londense sollicitors waren echter al voorgegaan. De duistere wirwar van kamertjes, gangen, trappen en open en dicht slaande branddeuren van de kantoren in de city werden steeds voller geperst met advocaten. Alleen de barristers (de pleitbezorgers bij de Queen's Bench) bleven in hun chambers aan Lincoln's Inn temidden van hun nog met lint dichtgeknoopte procesbundels onaangeroerd en hooghartig neerzien op dit economisch geweld. Ze verhoogden alleen de uurtarieven. De klerken bleven de bundels toch wel aandragen.

Het Nederlandse kantoor werd groot en zo moesten al die kabinetten verhuizen naar rationele kantoren. Sommige advocaten maakten ook de stap in de vorm en begonnen zich maatschappelijk te gedragen. Zij richtten hun kamer in als was het een kantoorkamer in het bedrijfsleven. Anderen vergaten het beton om zich heen, haakten als vanouds de Daumierprenten aan betonnagels in de muur en zetten de Franse meubelen en kasten uitpuilend van dossiers neer alsof er niets aan de hand was. Iedere nieuwe rationalisatiemaatregel bleven deze gildeleden met het sarcasme van het ancien regime begeleiden dat de nieuwlichterij uit de lage stand wel moet accepteren maar blijft vergelijken met de ‘goede oude tijd’.

Toen kwam de sociale verandering. Advocaten begonnen advocatencollectieven voor de sociale praktijk omdat er een leemte in de rechtshulp zou zijn. De beroepsgroep reageerde verontwaardigd: hoezo leemte, nooit iets van gemerkt. Deze nieuwe advocaten trokken zich niets aan van de gildegewoonten. Zij begonnen brieven naar advocaten te schrijven met als aanhef ‘geachte meneer’, hetgeen voor een oudere advocaat, die in het collegiale briefverkeer louter nog ‘amices’ kent, 's ochtends bij het openen van de post aankomt als

[p. 643]

een slag in het gezicht. Maar hij moest toch antwoorden. ‘Geachte confrère’ bleef hij minzaam schrijven naar het kantoor waar zelfs de secretaresse op het briefpapier stond in de rij namen van advocaten. Het confraternele verkeer wordt door de Fransen zo fraai aangeduid met ‘Sous la foi du Palais de Justice’. Was er sprake van een gebroken trouwbelofte? Nee, maar wel van verschillende sociale codes.

De Afdeling Rechtspraak van de Raad van State, die midden jaren zeventig werd opgericht, schafte de toga af. Er bleek toch recht te kunnen worden gesproken.

De Hoge Raad ging arresten in de directe rede schrijven. Geschokte gildeleden voorspelden het definitieve einde der tijden en bleven verbitterd hun voortgalopperende volzinnen met als aanhef ‘dat’ of ‘aangezien’ schrijven. IJdele hoop, de indirecte rede is over de hele linie uit de rechtspraktijk verdwenen, een schaarse stijlbloem uitgezonderd.

En er kwamen steeds meeer vrouwen. De gildeleden huldigden nog de opvatting dat een cliënt die met rechtshulp door een vrouw zou worden geconfronteerd, een schok zou oplopen die hij niet meer te boven zou komen. Zo hij zich al niet onder behandeling zou moeten stellen, dan zou hij zich toch spoorslags tot een ander advocatenkantoor met minder barbaarse gewoonten wenden. Maar het bleek toch te wennen, zeker toen er ook vrouwen bij de cliënt gingen werken.

De tweede golf grijpt nu om zich heen. Gesloten gilden communiceren volgens hun eigen stijlvormen met de samenleving. Reclame en public relations zijn in strijd met de eer van de stand. De cliënt verschijnt op het advocatenkantoor en past zich aan de daar heersende gebruiken aan. De advocatuur heeft echter bemerkt dat het met de beeldvorming van het vak bij het publiek niet zo best is gesteld. De kleine Balthasar had het al goed begrepen; de samenleving houdt niet van advocaten. De advocaten hebben daarom besloten dat zij wel reclame mogen maken, al weten zij niet hoe dat moet. Zij treden naar buiten en zijn bereid daarbij oude stijlvormen prijs te geven.

Nu zien wij echter iets merkwaardigs gebeuren. Weliswaar is er steeds meer publiciteit rond de advocaten, maar zodra deze buiten de doelgerichte media van de zakenwereld treedt en de publieksmedia bereikt, wordt de advocaat vastgenageld in zijn oude imago, ook al houdt het publiek nog zo weinig van advocaten. We zien foto's van advocaten in toga in de krant en korte shots van pleitende advocaten in het journaal als er weer een stakingszaak is. Het publiek wil dat zo, net zoals de gemiddelde burger recht identificeert met de (straf)wet, rituele spreuken en formaliteiten, zo waarlijk helpe hem god almachtig. De advocaat trekt de toga uit en stapt uit de lijst van de Daumierprent en het publiek hangt hem de toga weer om en plakt er een nieuwe lijst voor.

Dit brengt mij op het merkwaardige fenomeen van de verdubbeling of onthechting van de traditioneel gebonden stijlvorm van besloten groepen in een democratische industriële samenleving.

Deze verdubbeling heeft twee kanten, een historische en een sociale. Ik kijk eerst naar de historie en in het bijzonder naar de recruten uit de jonge generatie die tot de beroepsgroep zullen toetreden. Het is bekend: na het absolute informalisme van de jaren zeventig is er een terugkeer en verlangen naar vorm. Laatst zag ik ze weer op klaarlichte dag over een brug van een Amsterdamse gracht lopen. Drie jonge heren in jacquet met een bestuurslint om de nek. Ze waren studentikoos op weg naar een of andere non-gebeurtenis om andere jonge heren in jacquet toe te spreken. Toch zijn zij niet dezelfden als de studentikozen uit de jaren vijftig en begin zestig. Boven het jacquet verschijnt een hoofd met een coupe à la mode. De cafés die zij bezoeken hebben een design waar stijlvarianten van de laatste vijftig jaar in een deconstructivistische potpourri smaakvol doorheen zijn gemengd. Zij drinken er Belgisch, Brabants of Limburgs bier. Hun politieke en maatschappelijke wereldbeeld is een combinatie van elementen die volgens het denken van de jaren zestig zowel linkse als rechtse kanten

[p. 644]

vertoont. Het keurslijf van de studie is strak en kort, maar het strookt met hun zakelijke op resultaat gerichte inzichten. Na de studie zullen zij voorzien van een pijlsnel diplomatenkoffertje een onberispelijk sollicitatiegesprek neerzetten. Waar vroeger het lidmaatschap van een studentensenaat op menig advocatenkantoor de sollicitant welhaast van een plaats verzekerde, zal er thans in het sollicitatiegesprek door worden gevraagd naar studie en studieresultaat. Dat weten zij. Daarom zijn zij leergierig en hebben zij meestal ook nog een jaar in het buitenland gestudeerd. Kortom, zij vertonen een verzameling kenmerken waarvan er slechts enkele overeenstemmen met hun broeders uit de jaren vijftig en begin zestig, die na hun studie uit een nihilistische studentenslaap in donkerbruine jenever- en bierspelonken ontwaakten om met verbijstering van het maatschappelijk leven kennis te nemen. De neo-stylisten zijn stijlmutanten. Straks zullen zij in de advocatuur de oude stijlvorm gretig indrinken en de beroepswartaal weer gaan spreken. Maar hebben zij daarom iets met de oude confrères gemeen? Heel weinig. Zij zullen maar heel moeilijk te porren zijn om de bijeenkomsten te bezoeken van de vergrijsde juridische gezelschappen, waarvan de leden nog de littekens van het gildewezen meedragen.

De andere (sociale) kant van de verdubbeling noemde ik al. Het publiek wil de gebonden vorm als beeld. Het rationalisatieproces van een industriële samenleving scheert op den duur ieder lid van een beroepsgroep tot een functioneel schaap dat voorzien van een aktentas iedere werkdag met een-doel-voor-ogen in drommen over straat loopt of in stinkende files over de weg wordt gereden. Het democratische waardepatroon breekt iedere hiërarchie af. Het ‘alles is geoorloofd’ heeft het in de ethiek gelukkig niet gehaald, in gedrags- en stijlvormen is dat zeker wel het geval en is er zelfs behoefte aan om het hoofd te kunnen bieden aan het kleurloze functionalisme. Een democratische burger kan zich binnen een aantal contekstvariaties (niet naakt op straat, wel naakt op het strand) elke stijlvorm permitteren.

Binnen dit spel van stijlen is de gebonden gedragsvorm van een beroepsgroep als de advocatuur aantrekkelijk en hij dient daarom te worden gekoesterd. Wij zullen daarom het beeld van Daumier weer in de lijst plaatsen, ook al is de drager van dat beeld uit de lijst verdwenen. Alleen het medium wordt aangepast. De advocaat is een serie op de televisie geworden. Stijl blijkt een wapen tegen een onontkoombaar maatschappelijk homogeniseringsproces. O geef ons in de eenheid der gelijkheden de verscheidenheid terug!

De stijlmutant die uit deze maatschappelijke en historische processen te voorschijn komt, is dus het stijlbeeld van de advocaat. Met de oorspronkelijke functie van de gebonden vorm heeft het niets meer te maken en evenmin met onze hedendaagse opvattingen over het recht. Ik wil niets insinueren, maar als advocaten al die hocus pocus blijven uithalen is dat alleen nog om het publiek een plezier te doen. Het publiek ziet het trouwens ook op de televisie en dus is het nog waar ook.