De Gids. Jaargang 152

[p. 575]

Buitenwegen
Huub Beurskens
De middelpunten van de wereld

Het gebeurt niet vaak, maar soms komt mijn geboorteplaats, waar ik inmiddels al meer dan de helft van mijn leven niet meer woon, in het nieuws. Zo gebeurde dat vorig jaar doordat de abt van het Trappistenklooster Ühlingsheide aldaar op bijzonder actieve wijze protest aantekende tegen het ten uitvoer brengen van plannen om een snelweg vlak langs het klooster aan te leggen, een weg die de stilte voor eens en altijd zou verscheuren. Toen ik het bericht erover in de krant las, vond even iets plaats dat mijns inziens met geen enkele futuristische tijdmachine tot stand gebracht had kunnen worden. Met een schok was ik terug, daar bij de stilte van dat klooster, ergens achter de muren waar ik op zaterdagochtenden in het voorjaar en de zomer met een oom voor de konijnen bladeren sneed en wortels uitstak van de paardebloem, door ons ‘stoep’ genoemd - het bittere melksap dat uit de plantedelen kwol die we in een jutezak deden, dichte, lage sparren boven een roodbruin, diep schaduwtapijt, de bemoste muur, de zang van vogels en het ‘klimpen’ van het kleine klokje om de geur der dennen te consacreren. En nu, lezend in Peter Handkes lange Gedicht an die Dauer, dient dat beeld, dat hele ervaringscomplex zich onverwacht en met eenzelfde schok weer aan.

Handke heeft het in zijn gedicht over plekken die voor hem ‘Dauer’, duur, duurzaamheid betekenen. Een van die plekken, zegt hij, is de Griffener See, een meertje in de buurt van zijn geboortedorp, waar hij met zijn grootvader voer ging snijden, een meertje dat de kinderen van tegenwoordig daar misschien niet eens meer kennen, dat nu een opdrogende poel is die, ‘zo denken de tracé-ontwerpers van de autosnelweg’, binnenkort volledig verdwenen moet zijn. In de stilte van dit soort meertjes, schrijft Handke,

weet ik wat ik doe,
en doordat ik weet wat ik doe
ondervind ik wie ik ben.
Ik sta op hun oevers,
met open ogen en oren,
en laat het avond worden.

Plekken als deze zijn profane bedevaartsoorden, waar we van tijd tot tijd naar toe moeten, omdat we daarvan het wonder van de duur verwachten, ‘zonder daar overigens zeker van te zijn’, voegt Handke eraan toe. Maar:

Ook in het niet ter plekke zijn, plotseling,
als ik me tijd laat,
bij het kalmpjes indraaien van een gloeilamp,
bij het spelen met een steen in de hand,
bij een precies karweitje,
maakt ze zich van me meester, misschien,
de ruisende stilte aan de Griffener See.

Zo'n plek kan dus ervaren worden als middelpunt van iemands wereld, als punt van duurzaamheid. Een duurzaamheid, een duur die overigens alles te maken heeft met een moment, met het tijdelijke, het wijkende, en niets met een voortgaan of een zich herhalen en stabiliseren in de tijd. De duur, zo stelt Peter Handke in zijn beschouwende gedicht, is niet iets waarop men mag rekenen, veeleer is ze onvermoed aanwezig in het terloopse, in bijzaken, ‘in het behoedzaam dicht doen van een deur,/ in het zorgvuldig schillen van een appel,/ in het oplettend over een drempel stappen, in het bukken naar een draadje garen’. Of in een blik, een gebaar van de ander. ‘Typisch ook het gevoel van duur/bij de aanblik van allerlei kleine dingen,/hoe onopvallender, des te aangrijpender’, en Handke haalt dan als voorbeeld een lepel aan die al zijn verhuizingen heeft doorstaan. Dat doet me meteen denken aan een prachtig gedicht van Eugenio Montale, hier in de vertaling van Frans Denissen:

We hebben lang om hem getreurd, de schoenlepel,
die hoorn van roestig blik die ons
overal volgde. Het leek onbetamelijk,

[p. 576]

 

zo'n onding tussen het pinsbek en het stuc.

 

Vermoedelijk in hotel Danieli vergat ik

 

hem weer in de koffer of reistas te bergen.

 

Het kamermeisje Hedia gooide hem vast

 

in het Canal Grande. En hoe kon ik hun vragen

 

naar zo'n stuk schroot op zoek te gaan?

 

Er stond een reputatie op het spel (de onze)

 

en die trouwe Hedia had zich daarover ontfermd.

Is dat gevoel van duur nu iets dat, puur toevallig, over je heen komt, iets wat een ieder zomaar kan gebeuren? Nee, zegt Handke, je moet oefenen, jaar in, jaar uit. Oefenen waarin? In het behoedzaam zijn, in het alert zijn, in het geduld, ‘vol tegenwoordigheid van geest, tot in de topjes van je vingers’. Wie die openheid niet cultiveert, zal het onverhoedse niet ten deel vallen. En ‘wie nooit de duur ondervond,/heeft niet geleefd’. Kan het schrijven zoiets als oefening zijn? Ik vermoed het.

Het mag duidelijk zijn dat er niet slechts een zo'n middelpunt van de wereld in iemands leven hoeft te bestaan. Er kunnen ontelbare van deze punten zijn. Handke noemt in zijn gedicht, wat geografische plekken betreft, ook de Fontaine Sainte-Marie in een bos tussen de Parijse voorsteden Clamart en Meudon. Ook dat is een plek van stilte. Maar eveneens - en dat bevalt me zo aan hem, dat doorbreekt rigoureus het gevaar van een goeroe-achtige zweverigheid rond dit thema - de Porte d'Auteuil! De Porte d'Auteuil, een van de belangrijke verkeerspunten in het westen van Parijs. Aan een stuk door treingeluiden van het kleine eindstation, continu dreunend asfalt door het autoverkeer, voortdurend verspringende verkeerslichten, dag en nacht, direct grenzend aan het Bois de Boulogne met zijn stadion en drafrenbaan. Hoewel ik pas op mijn dertigste voor het eerst op deze plek kwam, zegt Handke, lijkt het alsof mijn jeugd er ligt.

De duur is dus niet per se gebonden aan, valt niet per definitie samen met een romantisch heimwee naar een vervlogen wereld of een idyllisch beeld daarvan. De duur is op zichzelf al iets dat slechts in het tijdelijke kan zijn. Dat geeft te denken. Dat maakt dat de melancholie van de huidige mens haar oorsprong niet louter vindt in het, al dan niet protesterend, moeten aanzien hoe de ene na de andere plek natuur wordt platgewalst; het verschijnsel is veel dieper en complexer.

In zijn essay over Philippe Jaccottet steekt Handke zijn bewondering voor deze maker van dunne, transparante poëzie niet onder stoelen of banken. Maar, merkt hij midden in zijn tekst op, lang leve ook de dichter die brutaal, opstandig en met veel tamtam poëtisch te werk gaat! En als voorbeeld noemt hij Uwe Kolbe.

Uwe Kolbe is zo'n dertig jaar na Jaccottet geboren, in de ddr. Kolbe presenteert zich tot nu toe als een dichter van de stadsjungle. Berlijn. Uit zijn bundel Bornholm 11 komt, in de vertaling van Ton Naaijkens, het volgende fragment:

[...]
en Stad toont ook, deling verachtend,
iets van een eigen gezicht, geweldloos
haast; maar stug komt er soms een dizzy
idee van geluk aan de deur, als een vleermuis,
zij het vergeefs, ongeloofwaardig, modern
niet genoeg: het gilt niet wanhopig, het
trillen is slechts een handvol reflexen
van hectisch zonnige fantasie.

Er is hier iets voelbaar van wat Peter Handke met zijn Porte d'Auteuil bedoelt. De methode, voor zover daarvan gesproken mag worden, van Kolbe is een heel andere dan die van Handke, die op haar beurt weer een heel andere is dan die van bijvoorbeeld Jaccottet. Kolbe vomeert, zo lijkt het soms, zijn taal, de ene sliert hangt in de andere brok, tussen het amorfe en herkenbare in. Maar net als de anderen is hij op zoek, in zijn geval misschien meer op jacht, naar zo'n verticaal moment van duur, van fonkeling.

Ook Peter Waterhouse, geboren in 1956 te Berlijn en nu wonend in Wenen, is zo'n Europees stadsdichter. Zijn gedichten zijn meestal omvangrijk, breed op de pagina's. Soms bestaan ze uit louter opsommingen. Vaak kun-

[p. 577]

nen in zijn werk mensen dingen en dingen mensen worden:

Iets komt de stad door, dat als jas, broek, schoen
vermoedelijk niet de stad is, zoals
wij het zonder meer niet zijn, wanneer de straten langwerpig en
de benen er vele zijn onder de mensen
en de huizen zwijgen
of als sprekers of fietsers of grote hoeden
met daaronder briefdragers als beentjes komen. Het huis
loopt als rustig spreker voor het noorden van de stad langs. Tussen hun lieve oren
staan de broekendragers, broeiendragers en horen niets. Orendragers
lintjesdragers. Het oor is een rechtstreeks postkantoor. Pas samen met de voeten
is de stad gekomen. De schoen is
een aangepaste straat. Wij schijten als duiven
[...]

In dit voorbeeld - de vertaling is van Gerrit Jan Berendse - komt de stad als een sprookjesachtige speelgoedmetamorfose in beweging. Evenals Kolbe, maar weer op andere wijze, probeert Waterhouse zijn kijk op de wereld, die bij hem vaak de grote stad is, tikken te geven waardoor de kans ontstaat dat we plotseling even tussen alle clichés doorkijken en werkelijk kunnen zien, iets kunnen ervaren dat ons volkomen ‘belebt’, zoals dat in het Duits heet, ons weer tot leven wekt, en we even samenvallen met zo'n, misschien tot dan toe onvermoed middelpunt van onze wereld.

Dichters oefenen zich in het openstaan voor zulke momenten van duur, jaar in, jaar uit, gedicht in, gedicht uit. Rumoer is daarvoor evenmin een voorwaarde als een belemmering, wat niet betekent dat het mij onverschillig zou laten als abt Amandus Prick zijn Ühlingsheider stilte voor eens en altijd zou moeten opgeven.

Literatuur

Peter Handke, Gedicht an die Dauer, Suhrkamp Verlag, Frankfurt a.M. 1986.

Uwe Kolbe, Bornholm 11, Aufbau Verlag, Berlijn 1986; Nederlandse vertalingen door Ton Naaijkens verschenen in Het Moment 8 en Yang 137.

Peter Waterhouse, o.a. Passim, Rowohlt Verlag, Reinbek bei Hamburg 1986; Nederlandse vertalingen van Gerrit Jan Berendse in Het Moment 3.

Eugenio Montale, De roos in de kermistent, redactie Jacques Hamelink, Kwadraat, Vianen 1984.