De Gids. Jaargang 152

Poëtisch leven
Remco Ekkers
Verlangen en pijn

De debuutbundel van Maria van Daalen (1950) eindigt met de gruwelijke regels: ‘Raaf wit, als ik niet meer beweeg / kom dan en eet mijn lever.’ Een dichter die zich zo totaal verbindt met, vastbindt, ketent aan zijn opdracht - bewegen - verdient de uiterste aandacht van de lezer. De lezer heeft dan, aan het eind van de bundel, begrepen dat hier een compromisloos dichter is opgestaan, in opstand is gekomen tegen het feit dat ‘er (...) geen god (is) / en geen muze ook’, alleen verlangen. Maar dit verlangen is genoeg, misschien al meer dan we aankunnen. Zei Socrates niet dat mensen alleen maar het bijna laatste kunnen bereiken, dat het bijna laatste voor ons het enig mogelijke is?

Het verlangen is ‘je wil om te zijn’, levensvervulling, maar ook de motor van je handelen en de motor van de poëzie. In de titelcyclus, ‘Raveslag’, wordt de ‘raaf wit’ toegezongen: ‘Raaf wit, die mij het papier binnenkomt / door verlangen...’

De titel geeft verschillende interpretatiemogelijkheden. De dichter is geslagen door de raaf, als Jacob in het gevecht met de engel. De bundel is het resultaat van de veldslag met de taal, want de witte raaf, de zeldzame uitzondering, is veeleisend en geeft zich nauwelijks gewonnen. En wie moet niet denken aan Achabs jacht op de witte walvis, van Melville, aan de raaf in de walvis van Ten Berge? In de Inuitmythen, bij de Kelten en bij Germaanse stammen is de raaf (of de kraai) de schepper van de zichtbare wereld. De taal is vlees geworden. Hij wordt geassocieerd met spirituele kracht. Door zijn vlucht wordt hij beschouwd als boodschapper. Als solitaire vogel is hij symbool voor de eenzame die op een superieur niveau werkt.

Raaf wit, die mij een teken geeft
in gekras, nu dit opklinkt

ik dacht je telkens verloren,
gevlogen van tussen mijn vingers.

(...)

maar geen trilling dan deze
staat mij meer naar het hart.

De dubbelzinnigheid van de laatste regel (naar het leven staan, nabij staan) is in de hele bundel terug te vinden. De opdracht die de dichter heeft gekregen is verheven en pijnlijk.

Raaf wit, die van mij loskomt
met de kleur van dit vel

telkens hoor ik je vleugelslag
brekend tussen de regels.

Loskomen, met de kleur van dit vel. Hier is papier en huid met elkaar verbonden, zoals bij Vroman, maar veel pijnlijker. Als de vleugelslag breekt, breekt er iets in de dichter.

Ook elders in de bundel klinkt de vleugelslag van de raaf. In ‘Initiaal’ tekent de hand van de monnik - de dichter specialiseerde zich in de mediaevistiek - het hart van Maria, zij die de verlosser moet laten geboren worden:

geheim is doortrokken
in penwerk, ravezwart

Elke lijn blijft verlopen
langs de rand van verlangen
heen en weer terug in zichzelf,
die mij inzet - beweging
raakt in raveveer los

[p. 563]

Verder dan de rand komt geen mens. Bovendien keert hij terug in zichzelf. De overgave is totaal: hij wordt ingezet, als Maria.

In allerlei beelden wordt de opdracht dichter en lezer duidelijk gemaakt: als offer in ‘Wolfskuil’, onstuitbare bron, ‘Bergtocht’. Hoe anders dan bij Jan Kal (‘dichten is fietsen op de Mont Ventoux, / (...) / ijdelheid en het najagen van wind.’) wordt hier het proces beschreven: wind, kou, nauwelijks zuurstof, het verdwijnen van de andere klimmers en het gruwelijke slot: ‘wie het wit kan aanraken verliest de pijn / verdwijnt met klapperende mouwen uit het beeld.’ Het puur-zuivere wit is het doelwit. Wie het aanraakt verliest de pijn en valt ten offer. Deze gedichten zijn voorlaatste pogingen.

G.J. Dorleijn bracht bij de presentatie van de bundel deze poëzie in verband met A. Roland Holst. Inderdaad: dezelfde hoge, serieuze toon, het hoofse verlangen, het idioom van de zee. Dorleijn wees even op de moed poëzie te publiceren die tegen de heersende postmoderne mode ingaat. Hier geen afwijzing van de metafysica, geen ironie. Echt maximale poëzie. Hoe zou de dichter ook ironisch kunnen zijn waar de opdracht leidt tot het laatste offer: ‘zijn geheimen een prooi van de raven -’.

Offer, de dichter offert zich aan de lezer:

Aangedragen op zilveren schaal:
een hart voor wie hongert. Lauwwarm.

In het gedicht, waaruit dit citaat komt, ‘Vleeswording’, is een ingewikkelde beweging waar te nemen, van dichter naar lezer en terug. De dichter is lezer, krijgt de eigen taal aangereikt, heeft een dodelijk innige relatie met die taal:

‘Adellijk wild, vrouwe, neem
en eet. Uit uw innigste tuinen.’
Mijn lippen ontvouwen woordeloos

rood en verloren. Bloedeerlijk
zegt men mij: dit is je minnaar.

Gruwelijke liefdespoëzie. In ‘Alba’, denk aan het middeleeuwse wachterlied, wordt de dageraad bezongen. Het wit (alba, ook het koorhemd van de priester) komt uit de diepte, van de grond, springt uiteen en dat opent het venster. De scherven zijn de woorden van het gedicht (het boograam). Nooit kan het wit volledig gaaf worden uitgezegd. Dit gedicht is geladen met woorden die pijn aangeven, pijn doen. Maar de dichter vraagt om de pijn: ‘- leg mij aan het licht / uit tot een snijpunt en open.’ En dan zijn we beland bij een andere belangrijke metafoor in deze bundel: het mes. De bundel opent met het volgende gedicht:

Wie een mens streelt met een mes
om scherper te verwachten
hoe het geluid van de liefde verstrijkt
en cirkelend en dieper

verschuift de pijngrens ingehouden
tussen lippen en doorbijten,
raakt aan elkaar, onderhuids.

‘Ik open je als eerste, liefste
beweging die in mij leegbloedt -

neem mij terug tot het heft.’

Literatuur

Maria van Daalen, Raveslag, Querido, Amsterdam 1989.