De Gids. Jaargang 152

[p. 482]

Kroniek & kritiek

Poëtisch leven
Remco Ekkers
Raadselachtige verlamming

Guus Middag noemt in NRC Handelsblad (13 januari 1989) onder de titel ‘Schommelen door het geheugen’ de poëzie van Eva Gerlach raadselachtig, en hij heeft gelijk, maar is het volgende ook juist? ‘Het is een bewust aangebrachte raadselachtigheid, gevolg van effectbejag (cursivering R.E.): meer gericht op het teweegbrengen van schokreacties bij de lezer dan op het uitspreken van de eigen gemoedsaandoeningen of het verwoorden van traumatische jeugdherinneringen.’

Verderop vindt hij de reeks ‘Schommel’ onduidelijk: ‘- zoals ook onduidelijk blijft of dit alles nu een herbeleefde jeugdanekdote is of een soort van metaforisch geschommel door het geheugen of misschien wel een allegorie van tijd en herinnering’. Dat is het naar mijn mening allemaal, al lijkt het woord anekdote hier slecht gekozen.

Middag verwijt de dichteres vluchtgedrag, ‘vlucht in psychologische abstracties’. ‘Hoe mooi zou het zijn als hier werkelijk een gevoel van verlamming beschreven werd en hoe opwindend zou het zijn als hier werkelijk de kràcht ervan tot uiting werd gebracht. Maar in de bundel blijkt niets van dit alles, of het zou de krachtig verlammende werking van de gedichten zelf moeten zijn: de verlammende kracht van saaiheid.’

Ik stel een andere reactie voor:

De bundel ontleent zijn titel aan twee regels van Dante, Inferno xx, 16-19: ‘Misschien is ooit door de kracht van verlamming / Iemand zo geheel omgedraaid vergroeid.’ Deze regels van Dante kunnen de dichteres getroffen hebben, omdat zij zichzelf herkende. In de hel van de herinnering aan een eens opgelopen verlamming, is zij zo geheel omgedraaid vergroeid. De verlamming uit het verleden is verantwoordelijk voor de vergroeiing. Zij kan niet loskomen van het verleden, moet zich steeds omdraaien. Een raadsel is de oorzaak van de verlamming. De dichteres spreekt zich in haar gedichten niet rechtstreeks uit over die gebeurtenis. Zij schrijft er omheen.

De tweede bundel van Gerlach heet Een kopstaand beeld. In deze titel is ook sprake van omdraaiing. Het 21ste gedicht van deze bundel heet ‘Incipit’, hier begint het. Wat?

Mijn vader heeft mij de doorgang versperd,
piketten zijn de spijlen van zijn bed.
Ik ben zijn vlees dat hem vijandig werd,
ik heb mijn hart niet tot zijn woord gezet.

Hij heeft zich voor het laatst aan mij gestoten,
mijn schuld staat vast. Ook is hij niet verslagen.
(...)

In de poëzie van Gerlach is een vaderfiguur agressief en gevaarlijk, de dochter is slachtoffer. In de eerste bundel Verder geen leed staat een schommelgedicht - ‘Je duwde me op...’, dat zó eindigt: ‘(...) “Spring” / riep je, en ik sprong. Je ving me niet.’

In De kracht van verlamming staat als laatste de

[p. 483]

reeks ‘Schommel’. In veel literatuur wordt schommel geassocieerd met seksualiteit en dood. Ik citeer nummer 1 van de reeks:

Hier moet je springen om het vast te houden.
De wind slaan voor hij je gezicht
weer beetneemt en de tuin verkort waarin
uien op bloeien staan. Hier zou

je zijn gesprongen maar je liet je gaan,
nog een keer terug om het te zien, het witte
kiemen van sterrekers onder hun vingers vandaan,
krimpen van schaduw onder hun stilzitten.

De wind neemt het gezicht beet in de zwaai naar voren. De aanbeveling in de eerste regel geldt dus voor het moment dat de schommel op het hoogste punt van de achterwaartse zwaai is gekomen. Een gevaarlijke sprong!

De jij-figuur, een verhulde ik-figuur, springt niet: zij liet zich gaan om het te zien. Dit wordt nader bepaald door ‘het witte kiemen van sterrekers’. Een beeld van groei en vruchtbaarheid, maar ook een beetje eng beeld: het bleke wit van vlezige steeltjes. Ik begrijp ‘hun vingers’ als blaadjes, maar het beeld is zeer antropomorf, wat nog versterkt wordt door ‘hun stilzitten’.

Er blijven veel vragen over. Verwijst ‘het’ uit de eerste regel ook naar ‘het witte kiemen...’ En zo ja, waarom moet dat beeld dan worden vastgehouden? De sfeer is catastrofaal.

In 2 is er sprake van de boom die de ik bewaard heeft. Er wordt een beeld gegeven van groen blad en het omlaagkrullende omhulsel, zoals bij een kastanjeboom.

In 3 wordt rust verondersteld: ‘Het kan zijn / dat ik, zoals nu met mijn tuin gebeurt, / onder de wind doorbuig en voor ik scheur / in het opstaan, grond aanraak. Het kan / zijn dat ik maar voor even ben verlamd.’

In 4 blijkt de ik-figuur toch gesprongen te zijn. ‘Kijk nu, onthoud / het licht en spring, het spreidt zich voor je uit / en doet zich dicht, vergeet niet wat je zag / Waarom je daar lag. Waarom je daar lag.’

5 Is geschreven vanuit de positie op de grond. De schommelplank draagt - in het verleden, voor de sprong - ‘een ijl gaaf kind’. Het kind is door de sprong geschonden. Het is immers niet opgevangen! In de herinnering valt het steeds weer. ‘Iemand / valt uit de touwen, breekt, maar kan / niet ophouden. Hij klimt en klimt om even / op het hoogste punt binnenin stil te staan.’ Een angstig seksueel beeld. Ik identificeer de ‘Hij’ met de ‘iemand’, een voorbeeld van verhulling: zo wordt de zij een hij. In de herinnering moet steeds geklommen worden naar het hoogtepunt.

De bundel bestaat uit vier afdelingen. ‘Uiteengevallen’ begint met het titelgedicht. Er is sprake van een ik en een jij. De jij roept iets, ‘maar een stroom / zwart nam je mond weg.’ Tot een ongeluk, een verkeersongeval, dacht de ik niet meer aan de jij. Daarna moest de ik zingen. Ik begrijp dat als dichten. Ik lees de ik als de dichteres. Zij zong: ‘de sleutel is gebroken -’, regel uit het lied van de witte en zwarte zwanen, een lied met verhuld seksuele betekenis. In het lied zou de sleutel, die geen smid lijkt te kunnen maken, passen op een kuisheidsgordel.

Sinds het verkeersongeval is de ik zich bewust van het feit dat de jij-figuur in de ik is ‘verdwaald’. De hele afdeling gaat over het uiteengevallen zijn van de ik en de jij, na een relatie die, hoe pijnlijk ook (‘een vogelveer waarop salpeterzuur’) toch heftig gemist wordt.

In ‘Vluchtig geheugen’ lijkt de ik een bewustwordingsproces af te wijzen. Zij mag wel, moet wel omlaagduiken om het beeld in de diepte te bezoeken, maar het mag niet in het licht van de ratio opdrogen. Dit geeft Gerlach weer via een eenvoudig, zeer herkenbaar beeld.

Pop

Een houten man ligt in het diepe stil.
Zijn lichaam zonder kleren komt, bewogen
door licht en water dat je breekt, omhoog;
je zinkt erheen met zere open ogen.

[p. 484]

 

Je hand om zijn kin die hij niet optilt,

 

zijn gladde hals waarin niets klopt. Een dode

 

had je liever. Laat los, draai om, je wilt

 

verlangen niet te drogen leggen boven.

Herinnering wordt ook vergeleken met een treurig circus - rond en rond en rond -; de herinnering is een zweep, maar het slachtoffer brengt de zweep zelf terug naar ‘de man’. Pissebedden lijken op herinnering: ‘zo afvalkleurig, met zijn hoofd naar binnen / en doodstil bij de minste aanraking’. In deze afdeling lijken sommige beelden uit het heden aangereikt te zijn door een kind. Bij voorbeeld: een kind roept in de nacht, wakker geschrokken door een geluid op straat - maar in de dichterlijke verbeelding is het kind de eigen herinnering. Deze gedichten zijn niet moeilijk. Gerlach is moeilijk als ‘het’ verzwegen wordt.

In ‘Stenen’ wordt het onaanraakbare bezongen. Steen hoeft niet meer te groeien, kan alleen nog maar barsten en slijten, is ‘naar zand op weg’. Dan volgt ‘Schommel’.

Eva Gerlach is in deze bundel, maar ook in vroegere gedichten, vaak raadselachtig, juist vanwege traumatische jeugdherinneringen, nooit als gevolg van effectbejag. Zij vlucht niet in psychologische abstracties, maar verhult haar persoonlijke ervaringen in algemeen bekende beelden.

Literatuur

Eva Gerlach, De kracht van verlamming, De Arbeiderspers, Amsterdam 1988.