De Gids. Jaargang 152

[p. 402]

Buitenlandse literatuur

Buitenwegen
Huub Beurskens
Het hart van Van Gogh

Voor mij ligt, perspectivisch vertekend vanuit de polders, de naam Vincent van Gogh zo uitgestrekt over de aarde: Vincents rossige kruin in het mediterrane schuim van Les-Saintes-Maries-de-la-Mer, het verband om zijn hoofd en de onderste helft van zijn linkeroor in Arles, zijn bloedende buik in Auvers-sur-Oise, een dorp even boven Parijs, en zijn paar donkere schoenen in Brabant. Tegen de avond van zondag 27 juli 1890 schiet Vincent van Gogh zich in dat plaatsje boven Parijs een kogel in de buik; het is hem niet mogelijk rechtstreeks zijn hart te treffen. Dat hart ligt in Saint-Rémy-de-Provence.

Het is frappant hoe anders de noorderling op de zuiderse zon reageert dan zijn Franse tijdgenoten. De gulzigheid waarmee Van Gogh zich almaar zatter drinkt aan dat Provençaalse licht lijkt op die van een insekt dat door een gloeilamp in de duisternis tot een dodendans verleid wordt of dat zich waanzinnig roeiend in een stroperige drank steeds meer door de zoetheid ervan laat bedwelmen. In Saint-Rémy bereikt de wereld voor Van Gogh het ultieme, doorgaande bewegen, aan de gang gebracht en gehouden door die vruchtbare en vernietigende vuurbal. Hij schildert er de olijfbomen tot luchtzinderingen, de warme sterrennachten tot kosmische wervelstormen, de cipressen aan vlamflarden. En dat met zijn ongeëvenaarde pasteuze verftoets, nat in nat, die nergens meer rust toelaat en alles met zich mee laat kolken. In datzelfde jaar schildert ook Paul Cézanne daar in de buurt. Hij raakt de landschappen, zo lijkt het in vergelijking met Van Gogh, nauwelijks aan, zijn kleuren zijn dun en liggen dicht bij elkaar, zijn toets is kort, droog, overal laat hij openingen, overal blijft de witte ondergrond van het geprepareerde linnen of van het papier als aan de verf evenwaardige factor aanwezig. Ook Pierre Bonnard laat in zijn landschappen, ondanks de felle, heldere kleurstellingen, met zijn subtiele penseelvoering het licht overal achter, voor en doorheen. Cézanne en Bonnard vangen het licht met ijle netten, Van Gogh laat jutezakken van binnenuit in vlammen opgaan. Vincent van Gogh bereikt een leeftijd van 37 jaar. Paul Cézanne wordt 67 jaar. Bonnard 80.

Enkele decennia later fladdert opnieuw zo'n noorderling tegen het Zuidfranse licht. Dit keer aan de Rivièra en de Pyreneeënplaats Céret. Chaim Soutine, afkomstig uit de omgeving van Minsk, schildert daar, trekkend, smerend en duwend, de meest turbulente landschappen. Céret, dat is de plaats waar eerder Georges Braque met aardkleuren zijn analytisch-kubistische beschouwingen uitvoert. Braque: 81 levensjaren. Soutine: 50; perforatie van een maagzweer, organische kogel, bloedingen in de buik.

Braque werkt veel in de Provence, aan zee in L'Estaque, in Sorgues, tussen Orange en Avignon, veelal samen met Pablo Picasso en de dichter Pierre Reverdy. Picasso: 92. Reverdy: 71.

[p. 403]

In de nabijheid van het hart van Van Gogh wonen en werken in de loop der jaren heel wat schilders en dichters. René Char in L'Isle-surla-Sorgue: 80 jaar. André du Bouchet, geboren in 1924, in het gehucht Truinas. Philippe Jaccottet, geboren in 1925, in Grignan. Franstalige dichters die, de een na de ander aangetrokken door dat zelfde landschap met dat licht, hun motief op een volstrekt andere wijze tegemoettreden dan de twee genoemde noorderlingen. En dat heeft ogenschijnlijk veel, zo niet alles te maken met de tijd van leven.

Bewegend landschap

Het steeg
Het hoogste lied

Je vertrekt

De hemel trok zijn voorhoofd glad

Kun je weten hoe laat het is

Geen enkele grens is gesteld
Je zou de aarde kunnen doorkruisen
Zonder ooit stil te staan

De nacht

De velden rekken zich uit

Een licht valt

Een bres

De hemel die open scheurt

Alles kraakt

En je hoort niets meer

Een voorbijganger

Een vallende ster

En de anderen die er naar kijken
De maan breekt zijn nek boven de bomen

Dat is Pierre Reverdy in de vertaling van Rein Bloem. Er zijn in dit gedicht allerlei motieven aan te wijzen die ook in het werk van Van Gogh te vinden zijn. Aarde, hemel, nacht, het kosmische drama en het standpunt van de mens in de bewegende velden. Maar alleen al in visueel opzicht benadert Reverdy deze motieven met de nodige omzichtigheid, beducht om, al te gretig, voorgoed met de vingers in die ongrijpbare en alles verschroeiende processen verstrikt te raken. Ook zijn alle formuleringen, alle versregels van Reverdy op zich kort, droog. Er wordt voortdurend opnieuw begonnen, telkens met een kapitaal, maar geen enkele keer wordt een formulering afgesloten, het gedicht kent geen enkel leesteken, zodat de relaties tussen de regels de mazen worden, zodat het gedicht een fragiel en fragmentair net is waardoor alles zonder moeite weer kan ontsnappen, maar zonder welk het ons nooit gegeven zou zijn daar even bij stil te kunnen staan.

In de poëzie van André du Bouchet zijn de contrasten tussen de woorden en de ruimte nog veel sterker. Vanwege de typografische complicaties die dat met zich meebrengt, moet ik me beperken tot een in typografisch opzicht vrij eenvoudig fragment als voorbeeld, in de vertaling van Jan H. Mysjkin. Meestentijds bestaan Du Bouchets teksten uit brede, verspringende versregels die met grote tussenruimten op de pagina gestaffeld zijn.

Ik heb mijn gevel opgetrokken
uit deze verwoesting

waar de koude
de zomer op ronddraaien

van de dag

deze uitgemergelde muur
als een tong die raspt

voordat hij instort.

Een gedicht bestaande uit een enkele zin, maar opengewerkt, uit eerbied zou ik bijna zeggen, uit ontzag voor dat onophoudelijke proces van opbouw uit afbraak en afbraak uit opbouw, het thema en daarmee tegelijk het materiaal, letterlijk de stof van dit gedicht.

Dat het typografisch openwerken geen conditio sine qua non is voor het doorlaten van stilte, ruimte en licht in het gedicht, laat Philippe Jaccottet, de Franstalig opgegroeide Zwitser, zien. Van gedicht tot gedicht bemoeit Jaccottet zich er meer om de dingen die hij

[p. 404]

aanraakt, de namen van de dingen, te laten geweren, tot gelding te laten komen, in hun waarde te laten en zichzelf weg of open te schrijven. Jaccottet is een dienaar van het zintuiglijk ervaarbare en bijgevolg een dichter die met al zijn beschouwelijke traagheid haaks staat op het voortdurende gepsychiatriseer van elk individu in onze media, zoals Peter Handke het in een mooi essay (in Akzente 6, 1988) naar aanleiding van de toekenning van de Petrarcaprijs aan Jaccottet stelt. Zijn gedichten zijn stille, vraagtekenloze vragen, transparante gedaanten van verwondering, zoals dit voorbeeld uit de bundel Leçons, in de vertaling van Stefan Hertmans:

Ik wou slechts verwijderen
wat ons weghoudt van het licht,
alleen maar ruimte laten
voor de versmade goedheid.

Ik luister naar de oude mannen
die een zijn met de dagen,
leer aan hun voeten wat geduld is:

een slechter leerling is er niet.

We zien nooit iets voor de eerste keer. ‘Geen kind en geen volwassene bewondert een landschap voordat de kunst, de poëzie - al is het maar een simpel woord - hem de ogen hebben geopend,’ zegt Cesare Pavese. Als je vanuit het centrum van Saint-Rémy de weg naar het zuiden kiest, richting Les Baux, zie je, nadat je het Canal des Alpilles overgestoken bent, spoedig aan de rechterhand Les Antiques, twee Romeinse monumenten boven de bomen en tegen de Kleine Alpen afsteken. Even daarvoor links loopt een weggetje naar de inrichting Saint-Paul-de-Mausole en wordt, als dat niet al veel eerder gebeurd is, alles Van Gogh. En de Provence is voor de dichters die er in deze eeuw werken niet alleen Cézanne, maar ook die verschroeiende verschroeide Brabantse Ikarus geworden. Op zevenenzeventigjarige leeftijd schrijft René Char zijn prozagedichten Les voisinages de Van Gogh:

Onder de reeds bloedrode vlokken - hun wentelen - de arbeid zullen ze niet meer staken - sterft de stap van Vincent weg in de knerpende sneeuw. De schilder is weer op weg, maar in de richting van het sprakeloze beeld, als kende de schilderkunst geen andere uitdrukkingsvorm. Zijn wij gestorven omdat we ontvankelijk zijn? Gisteren was het, toen de stortbuien van kleur elkander opvolgden, heilige verdwaasden in de langgerekte schaterlach van de nacht.

En wij op onze beurt worden meer dan onbezonnen recreanten in het land van de zwarte middagzon, de trage paden van de dichters en de tuinen gezien door hun Franse ramen.

Vertaalde gedichten van Pierre Reverdy zijn opgenomen in Rein Bloem, Van de aarde, Querido, Amsterdam 1982.

André du Bouchet, Over de roerloze aarde, vertaald door Jan H. Mysjkin, Atalanta Pers, Baarn 1987.

Het merendeel van het werk van Philippe Jaccottet verschijnt bij Gallimard, Parijs.

René Char, Grenzend aan Van Gogh, vertaald door Clasine Heering, Meulenhoff, Amsterdam 1987.