De Gids. Jaargang 152

[p. 345]

Wiel Kusters
Liedren als zuilen
I. Gorter en Schaepman

voor L.H.

Wij weten nog wel hoe onverbiddelijk Willem Kloos het werk van de priester-dichter H.J.A.M. Schaepman kritiseerde. Schaepman had het in zijn Aya Sofia, het grote gedicht dat hij in 1886 aan de Sofia-kerk in Constantinopel wijdde, over zingende zuilen gehad, en dat beeld wilde er bij Kloos niet in. Wat is er in een zuil dat ons een indruk van zingen kan geven? ‘Ik zou even goed kunnen beweren, dat een zuil zit te bitteren of in een koets met twee paarden naar den schouwburg rijdt.’^1.

Nu is er in de tweede zang van Gorters Mei een passage, waarin de dichter het meisje Mei over Balder laat zeggen:

Moeder, zijn liedren zijn als zuilen, schoren
Ze niet marmerpaleizen, blindend wit?^2.

Ik zie in deze regels een toespeling op Schaepmans ‘Zang der Zuilen’ en de kritiek van Kloos. Gorter laat zien hoe men in verband met poëzie op een aanvaardbare wijze van zingende, of gezongen, zuilen kan spreken. Het gedicht is zelf namelijk een bouwwerk: architectuur als gestolde muziek, een verblijfplaats voor de dichter die op zijn lezer wacht, zoals Balder volgens het Meimeisje uitziet naar zijn bruid:

[...] zit
Hij daar niet aan het eind' en wacht en wacht?
Zie, ik sta op den drempel, zie, hij lacht
En wenkt me, ja wel wordt hij nu mijn koning.
Hier ben ik, hier ben ik, zal dit mijn woning
Nu voor goed zijn? o, 'k zal haar maken mooi.^3.

Mei wil in Balders liederen wonen, want dat staat er welbeschouwd. Zij wil samenvallen met zijn stem, met de muziek daarvan en met de woorden die hij zingt. In dat opzicht lijkt Mei op een even liefdevolle als pretentieuze lezer, iemand die de tekst door zijn lectuur zal doen stralen, dwepend met zijn eigen leesvermogen, tot hij de overdreven ambitie van zijn leeswijze beseft. Op de woorden ‘o, 'k zal haar maken mooi’ volgt onmiddellijk als correctie:

Zij is al mooi, zie ze hangt vol tooi,
Zomers gebloemte hangt, winters kristal,
Met ijs behangen en met rood koraal
De wanden, o ik zelf begraaf me in rozen.

Mei is van haar eigen enthousiasme geschrokken: ‘Zij hield verschrikt in,’ schrijft Gorter.^4.

Zoals Mei Balder ziet, lijkt deze op een dichter als Gorter zelf, wiens stem één is met zijn lied en daarin opgegaan: de hoogste vorm van dichterlijke expressie. Met een eerder citaat uit Mei:

Zijn stem spon als een zilvren web der spin,
Zij zag het tintlen, hij versmolt er in^5.

Toch is Balder daarmee in mijn ogen nog niet op ondubbelzinnige wijze tot goddelijk ideaalbeeld van de dichter geworden. Er is van alles dat aan dit imago afbreuk doet. Balder is een zeer ambivalente figuur. De lyricus, zoals Mei hem waarneemt, is toch ook een retoricus, zeker wanneer men let op de tekst van de liederen die hij daadwerkelijk zingt. Daarover later meer.

Naar mijn idee schept Gorters toespeling op

1. Willem Kloos, Veertien jaar literatuur-geschiedenis. Deel 11. Derde vermeerderde druk. Amsterdam 1904, p. 14. Kloos' kritiek werd voor het eerst gepubliceerd in De Nieuwe Gids van december 1886.

2. Mei, p. 81. Ik citeer naar de pocketeditie, achtste druk, Amsterdam 1981.

3. Ibidem. Vgl. mijn notitie ‘Liedren als zuilen’ in De Nieuwe Taalgids, 1986 nr. 4, p. 370.

4. Mei, p. 82.

5. Mei, p. 69.

[p. 346]

Schaepmans ‘Zang der Zuilen’ zichzelf een context van op het eerste gezicht minder opvallende allusies, met name in de tweede zang van Mei. Meer in het algemeen zou men dit kunnen zeggen: zoals in Mei het nieuwe uit het oude verrijst en oud uit nieuw voortkomt,^6. zo ook legt Schaepmans Aya Sofia de nadruk op de wederzijdse doordringing van leven en dood. In een nawoord schreef de dichter, stelling nemend tegenover de jonge poëten van zijn tijd, Gorters generatie: ‘Het is [...] een gedicht naar den ouden trant; maar het oude is somtijds frisscher dan het jonge. Dit is een troost.’ En in het versgedeelte dat ‘De Puinen’ heet, lezen we bij voorbeeld:

De zon in al haar glorie

Is dienstbaar aan het graf,

Zengt van de schoonste bloemen

De schoonste knoppen af,

En met haar zilvren stralen

Verstijft de zachte maan

De kronkelende blaadjes,

Bij 't vroolijk opengaan.

[...]

O Dood, gij zijt het leven,

't Mysterie der Natuur.

Gij strooit door heel de wereld

De sporen van uw kracht,

De zwarte sombre puinen

Verkondigen uw macht,

Zij teekenen uw gangen,

Zij merken uw gebied,

Maar wat ook moge sterven,

Die puinen sterven niet.

[...]

Hoe predikt gij aan de eeuwen

In der verdelging taal,

Gij nooit te delgen puinen,

Des levens zegepraal.^7.

De ‘geest der poëzie’ brengt nieuw leven op het ‘oude wereldkerkhof’. Schaepman citeert uit Ezechiël 37: ‘...Er waren vele beenderen op het veld en zij waren zeer dor... en de geest is in hen gevaren en zij leefden...’ Een nieuwe lente, dank zij herfst en winter.

Van Gorters mogelijke allusies op Aya Sofia, of reminiscenties daaraan, zal ik nu wat concretere voorbeelden proberen te geven. Wanneer ik hier verwijs naar het spel van zee en licht op de tweede bladzij van de Mei, en dat met de eerste strofen van ‘Anthoesa’ verbind, het derde deel van Aya Sofia, dan mag die relatie misschien nog wel vaag worden genoemd. Toch citeer ik Schaepman hier graag even:

Een wonderbare wereld

Doemt op voor ons gezicht,

In gouden golven dartelt

Een oceaan van licht,

Neerstromend van den hemel,

Doorzichtig, warm en hel,

En gouden wolken wassen

Weêr uit der baren spel,

Uit blinkend blauwe baren

Van zonnegoud doorgloeid,

Wier vonkend zilvren pluimsel

Met zonnestralen stoeit.

Een breede gouden sluier

Golft van d'azuren boog

En hult in lichte plooien

't Van zonlicht dronken oog^8.

Er schuilt in deze evocatie een element dat aan Gorter doet denken. Is het het idioom? Of zijn het eerder de speelse licht- en watertaferelen zelf, als voorwerp van dichterlijke aandacht, die zich met de Mei laten associëren? De eerste regels van het fragment zou Gorter vermoedelijk nooit voor zijn rekening hebben genomen: zij kwalificeren de opgeroepen wereld al als ‘wonderbaar’ nog voordat de lezer er iets van gezien heeft. Maar met die ‘oceaan van licht’ die in de golven dartelt - een zee in een zee

6. Vgl. mijn opstel ‘Over de rijpheid van jonge kersen en de eerste regels van Gorters Mei’ in: De geheimen van wikke en dille, Amsterdam 1988.

7. H.J.A.M. Schaepman, Aya Sofia. Derde druk. Utrecht 1894, p. 181, 20, 22. In het voorbijgaan merk ik op dat de maan in Mei, anders dan in de tweede van de hier geciteerde strofen van Schaepman, een voedster is: zij geeft haar dochter, Mei, de borst (p. 80).

8. Aya Sofia, p. 29-30.

[p. 347]

- komen we al wat dichter in de buurt van de Tachtiger, die in Mei ‘het water van de zon’ op de golven laat stromen, golven die - zelf water! - gewassen en gezalfd worden met licht. Zij worden daar heel nieuw van.^9. En als Schaepman de wolken laat ‘wassen’, dat wil zeggen: groeien ‘uit der baren spel’, en zo zee en hemel met elkaar verbindt, dan kunnen we die verbintenis hier als wezenlijk beschouwen en zien we hoe ook Gorter water en lucht in de vorm van wolken met elkaar verbindt: ‘dons/Geplukt uit golvevleugels’, een wel zeer gewaagde metafoor.^10.

Over de laatste van de hierboven geciteerde strofen heeft Willem Kloos zich laatdunkend uitgelaten. In zijn kritiek op Aya Sofia schreef hij: ‘Dien sluier, ofschoon ook niet eigenhandig geweven, laat ik nog gelden, maar hoe, in godsnaam! kan iemand als hij zonlicht ziet, aan een “in plooien gehuld en dronken oog” denken? Dat is rhetorica, waarde doctor! voortbrodeeren op een gegeven patroon, zonder verder naar het eenige en onmisbare model, de natuur, te zien.’^11.

Zo'n uitspraak krijgt, vind ik, tegen de achtergrond van Gorters Mei, waaraan ten tijde van Kloos' kritiek geschreven werd, een zeer merkwaardig karakter. Immers ook in Gorters beelden is de natuur als model dikwijls ver te zoeken. Wat te denken van de zee, die in Mei als ‘een groot zwaar man / Van vroeger eeuw en kleding’ wordt voorgesteld?^12. Gorter is op dit punt extravaganter dan Schaepman. Van deze laatste gispt Kloos bij voorbeeld ook de volgende regels:

't Is geen muziek door orgelende kelen

Der menschen borst ontstegen in haar vlucht,

Waar al de tonen onzer ziel in spelen,

Als witte duiven langs de blauwe lucht^13.

‘'t Zou heel mooi zijn,’ schrijft Kloos, ‘... als er maar eenig punt van vergelijking bestond tusschen duiven langs de lucht en “zielstonen” in een zang.’^14. Het is duidelijk dat dit soort nuchtere overwegingen voor Gorter, toen hij zijn Mei schreef, geen enkele rol kan hebben gespeeld. De eerste regels van zijn gedicht zijn er meteen om het te bewijzen: daar blaast een jongen ‘als een orgelpijp, / De klanken schudden in de lucht zo rijp / als jonge kersen’. Men zou bijna denken dat Gorter Kloos' commentaar op Schaepman hier met opzet logenstraft. Dezelfde gedachte komt op, wanneer we bij Gorter lezen:

[...] De rijke zon omweefd'
Eén sluier na de andre om haar ogen.^15.

Dat verschilt, vind ik, niet veel van het door Kloos gelaakte, in plooien gehulde oog uit Schaepmans gedicht.

De opvallendste reminiscentie aan Aya Sofia is voor mij gelegen in de ‘dom’ die in de tweede zang van Mei figureert en op de evocatie waarvan in de eerste zang door middel van een uitgewerkte vergelijking gepreludeerd wordt.^16. Daar is de zee

[...] aan een oud Grieks land gelijk
Zoals dat nu is, maar eens was het rijk
Aan beelde' en tempels; nu liggen dooreen
Zuilen en blokken kapiteel: de steen
Verweerde in brokken en werd schaduwig.
Er groeien anjelieren en honig
Zuigen daar bijen, toch lijkt het droevig
Wanneer de zon pas schijnt.^17.

Deze prefiguratie, als ruïne, van de dom uit de tweede zang wordt een aantal pagina's eerder op haar beurt voorbereid door het beeld van een zandkasteel:

Er lag op 't strand een zandheuvel, een fort
Als kindren bouwen, schuim en water stort
De grachten binnen als de vloed opkomt^18.

De ‘dom’, met het beeld waarvan de tweede zang opent, is geen zandkasteel of ruïne, maar een stralend heiligdom in een arcadisch landschap. Als ik nog eens aan Aya Sofia mag herinneren: de ‘puinen’ zijn hier gerezen.^19.

9. Mei, p. 6.

10. Mei, p. 57.

11. Kloos, Veertien jaar, p. 10.

12. Mei, p. 8.

13. Aya Sofia, p. 63.

14. Kloos, Veertien jaar, p. 8.

15. Mei, p. 170.

16. J.D.F. van Halsema en Margaretha H. Schenkeveld verwijzen in verband met de ‘dom’ naar Keats' ‘Ode to Psyche’. Zie ‘Het proemium van Mei ii’ in Voortgang van het onderzoek in de subfaculteit Nederlands aan de Vrije Universiteit 1 (1980), p. 58-59.

17. Mei, p. 23.

18. Mei, p. 16.

19. Aya Sofia, p. 25.

[p. 348]

 

Nu staat er midden in het land een dom

 

Van zuilen die ík stapeld', en rondom

 

Buigen zich popels en de treurcypres.

 

Het groeit vol leliën, er hangt een tres

 

Van rozen af aan elke schacht, een rij

 

Van kinderen zit en zingt zij aan zij,

 

Roodwangig op de treê met open kelen;

 

Een orgel hing ik aan den wand te spelen

 

En binnen zette ik een meisjesbeeld.

 

Ik was de een'ge priester, al die weeld'

 

Had ik, ík woonde er, met mij niemand.

 

Heel eenzaam was om 't heiligdom het land.

De schoonheid en bekoorlijkheid van Gorters heiligdom staat in een schril contrast met de Aya Sofia, zoals Schaepman haar oproept. Haar vroegere glorie is onzichtbaar geworden.

Zoo zwaar, zoo zwart, zoo somber,

Een schaduw, reuzig groot,

In 't midden van de zonne

Geworpen door den dood.

Ja, 't is des Doodes zetel,

Ja, 't is der eeuwen graf,

Dat teekent aan de luchten

Zijn donkre lijnen af;

Onzichtbaar, in gezichten

Toch zichtbaar, zweeft een drom

Gestalten van 't verleden

Droef om der dooden dom^20.

Later echter, in ‘De Zang der Zuilen’, is er muziek hoorbaar in Schaepmans dom:

Wat wonder lied ontvangt ons op den drempel
Van 't heiligdom?

Het is, anders dan bij Gorter, waar kinderen ‘op de treê’ zitten te zingen en een orgel aanwezig is, geen gezang uit ‘orgelende kelen’ (Schaepman). Ook is het geen harpspel wat men hoort, het is niet het ruisen van een fontein, niet de wind die langs koepeldaken strijkt, noch is het de ‘juichtoon’ waarmee de zon ‘bij 't grootsch ontwaken / [...] haar beeld in duizend spiegels groet’. Evenmin is de muziek afkomstig uit de kruinen van het ‘cypressenwoud’.^21. Het wondere lied is, zoals we al weten, afkomstig van zingende zuilen.

Die zuilen heten bij Schaepman ‘een woud van zuilen’ en ook wel ‘'t zuilenwoud’. Zoiets vinden we ook bij Gorter, wanneer zijn beeld van de ‘dom als het ware ongemerkt overgaat in de evocatie van een bos: ‘Een blauwe schemer stijgt / Uit 't zuilwoud, zonlicht glijdt, het boomloof nijgt. / Maar nu zal 't orgel spelen.’^22. Maar deze parallel lijkt mij toch minder opvallend dan de in mijn ogen zeer betekenisvolle tegenstelling die er bestaat tussen Schaepmans negatieve identificatie van de wonderlijke muziek die zich op de drempel van zijn heiligdom aan ons voordoet aan de ene kant ('t Is niet... 't Is niet...) en de vragenderwijs geopperde verklaring die Gorter geeft voor de muziek die 's nachts dikwijls hoorbaar is ‘tussen kolommen’:

Dan gudste er tussen kolommen dauw
Muziek, zijn 't vogels, zijn het vlinderen,
Klapwiekend muzikale vleugelen?
Of zijn 't fluwele voetjes van mijn Mei,
Die om den tempel treedt dat daar de rij
Dodengezichtjes, bloemige viool
Dromerig knikt en heel de bloemeschool?
Of was 't misschien de lucht die klanken gaf
Door wind en bloemgeschommel en den draf
Van Mei die om den tempel liep te spelen.
Maakt niet de lucht ook zo uit vogelkelen
Geluid, en drijft uit takken van den boom
De wind niet lichte tonen en de zoom
Van 't kleed, ruist ze niet 's morgens over 't veld -
Muziek komt uit luchtwemeling geweld.^23.

Gorter noemt hier een verklaring - muziek komt voort uit de beweging van lucht - die door Schaepman wordt afgewezen wanneer hij ons wil laten zien of horen waar het ‘wonder lied’ vandaan komt: niet uit de kruinen van het cypressenwoud. En die tegenstelling herhaalt zich nog eens, als Gorter enkele bladzijden verder in zijn Mei het eigen gedicht, ‘dit lied’,

20. Aya Sofia, p. 36-37.

21. Aya Sofia, p. 63-64.

22. Aya Sofia, p. 65, 173. Mei, p. 58-59.

23. Mei, p. 56-57.

[p. 349]

dat hij, in de lijn van Schaepman lijkt het wel, eerder als een ‘dom’ heeft getypeerd,^24. als een rivier beschrijft. Eerst is er dan sprake van een daverende waterval, en daarna van een stroom die ‘ruisende’ door het riet gaat ‘dat fluit’:

Zo zal dit lied liggen, dwars door het land^25.

Dit alles neemt niet weg, dat Schaepman aan het begin van zijn ‘Zang der Zuilen’ regels heeft geschreven die Gorter bekoord kunnen hebben, en die soms een allure vertonen die de ‘retorica’ waartegen Kloos fulmineerde, ver achter zich laat. Die ‘juichtoon’ van de zon bij voorbeeld, wanneer zij 's ochtends ‘haar beeld in duizend spiegels’ groet. Opgevat als een personificatie heeft dit beeld misschien iets dubieus. Maar het is ook bijna een synesthesie - lichtspektakel als geluidseffect - en als zodanig moet het beeld anno 1886 zeker frisheid en kracht hebben bezeten.

Wanneer het verband dat ik hier heb gelegd tussen aspecten van Schaepmans Aya Sofia en de Mei van Gorter enige overtuigingskracht bezit - het begon allemaal met de woorden ‘liedren als zuilen’ -, dan moet men zich afvragen hoe Gorters impliciete visie op het werk van de oudere dichter het best omschreven kan worden. Er is dan zeker sprake van een polemisch trekje: ‘liedren als zuilen’ is iets anders dan zuilen die zingen. Gorter lijkt Schaepman wat dat betreft een lesje te geven, al is ook zijn eigen beeld gewaagd. Wil Gorter de lezer tonen, dat wat Schaepman doet en door Kloos wordt gelaakt - ik denk hier ook aan de ‘tonen’ die als ‘witte duiven langs de blauwe lucht’ spelen en aan de in sluiers gehulde ogen - in de poëzie niet per se ongeoorloofd of lachwekkend is? Dat waar het op aankomt uitsluitend het elan en misschien zelfs wel de bravoure is van het gedicht als geheel, dat zichzelf in al zijn elementen rechtvaardigt wanneer het niet op twee gedachten hinkt en de retoriek alleen maar nu en dan, hier en daar, met vrijmoedigheid en beeldende inventiviteit verbindt, zoals men bij Schaepman kan zien?

(wordt vervolgd)

24. De impliciet poëticale strekking van de eerste regels van de tweede zang houdt natuurlijk niet in dat de ‘dom/Van zuilen die ík stapeld’ uitsluitend deze betekenis heeft. Het is niet meer, maar ook niet minder, dan een allusie op het schrijven van ‘liedren als zuilen’, op het bouwen van een gedicht, het scheppen van een ‘zingende’ ruimte. Dat Gorters dom ‘midden in het land’ staat, heeft mij altijd aan de dom van Utrecht herinnerd. Dat is een vrijblijvende associatie, zonder betekenis voor de interpretatie van de tweede zang. Onlangs las ik in het boek dat Nop Maas schreef over De Nederlandsche Spectator (Utrecht 1986), dat Schaepman in zijn Aya Sofia regels heeft opgenomen die oorspronkelijk geschreven waren op de Utrechtse dom (p. 365). Ik vermeld het als curiosum.

25. Mei, p. 59.