De Gids. Jaargang 152

Politiek leven
Herman de Lange
De Russische revolutie: een nieuwe verlichtingsbeweging?

Nu Gorbatsjov vier jaar aan het bewind is, is het mogelijk op een verantwoorde wijze het ‘nieuwe denken’, de perestrojka en de glasnost in de Sovjetunie te evalueren. In januari 1987 heb ik voor het eerst in De Gids de aandacht gevestigd op de nieuwe ontwikkelingen in de Sovjetunie in een kroniek ‘Het nieuwe denken in Moskou of oude wijn in nieuwe zakken?’ Eind 1986 bestonden er nog vele onzekerheden over de toekomst van het ‘nieuwe denken’ in de Sovjetunie: was het een propagandatruc, een vorm van politieke misleiding op hoog niveau of een kleine aanpassing die met veel tam-tam verspreid werd? Het is nu duidelijk geworden dat de zakken grotendeels nieuw zijn, hoezeer ook in alle officiële uitlatingen de cultus rondom Lenin en andere ideologische grootheden nog niet is verlaten.

Het is in 1986 begonnen met ideeën, nieuwe opvattingen, herformuleringen, het opwerpen

[p. 317]

van ongebruikelijke vragen, het zich openstellen voor andere informatie en beschouwingswijzen en het bespreken van nieuwe politieke en sociale visies. Met het verstrijken van de jaren werd het steeds duidelijker dat deze ideeënstrijd voortbouwde op plannen, voorstellen en opvattingen die in omloop waren tijdens de dooiperiode onder Chroesjtsjov en vervolgens in de jaren vanaf 1970 - de Sovjets spreken van het tijdperk van de stagnatie - nog wel ergens in een achterkamertje werden uitgesproken en opgeschreven. Het is in elk geval zonder meer de moeite waard na te gaan in welke mate schuifladeliteratuur, Samizdatpublikaties en dissidenten het culturele en ethische peil van het denken in de Sovjetunie bewaard hebben, zodat na 70 jaar onderdrukking van de vrijheid van meningsuiting en cultureel isolement zovele mensen uit zulke verschillende lagen van de bevolking op zo'n hoog peil deelnemen aan de culturele revolutie van alledag.

Op dit moment lijkt mij bovendien de stelling niet geheel en al gewaagd dat het voortzetten van de gesprekken door vertegenwoordigers uit het officiële en het niet-officiële Westen met de Sovjetunie in de periode van stagnatie en van een politiek van vicieuze cirkels (1970-1985) de diverse gesprekspartners informatie en ideeën hebben aangereikt die later deel zijn gaat uitmaken van het ‘nieuwe denken’ en van de radicaal gewijzigde buitenlandse en defensiepolitiek. De concrete kritiek op het politieke denken en gedrag van de Sovjetunie door vertegenwoordigers van de politiek, de media, de wetenschap en de vredesbeweging heeft op de lange duur vruchten afgeworpen. Nu analyseren de Sovjets hun vroegere politiek van verdeel en heers, confrontatie en dreigementen, hun blok- en barricadepolitiek, hun scheld- en toeterdiplomatie en tenslotte hun concrete wangedrag op ongeveer dezelfde manier als jaren geleden hun westerse gesprekspartners en critici. Soms hebben deze partners de Sovjets ook modellen, stategieën en oplossingen aan de hand gedaan met behulp waarvan zij zich uit hun vicieuze cirkel konden bevrijden.

Het is de derde maal geweest sinds de dood van Stalin dat de Sovjetunie gepoogd heeft haar binnenlandse en buitenlandse politiek aan te passen aan de bestaande werkelijkheid. Een dergelijk veranderingsproces impliceerde de geleidelijke, maar radicale eliminatie van het politieke, economische, militaire en culturele stalinisme. De hervormingen onder Chroesjtsjov sinds 1956 waren halverwege blijven steken en vervolgens werden deze vanaf 1971 teruggedraaid toen de hervorming onder Brezjnev - het vredesprogamma van 1970 - mislukt was. Vervolgens ontstond er in de Sovjetunie een gemodereerde vorm van stalinisme die men het best als post-stalinisme kan omschrijven, omdat de verhoudingen weliswaar anders waren dan onder de grimmige dictatuur van Stalin, maar tevens daarop voortborduurden.

Langzamerhand is het gebleken dat de hervormingen in de Sovjetunie er op zijn gericht de post-stalinistische structuren, netwerken, verhoudingen en collectieve waardevoorstellingen radicaal omver te halen. Dit is in wezen een radicaal proces van discussie, debat, herontdekken van oude werkelijkheden en waarheden, het openen van nieuwe werkelijkheden en de liquidatie van Potemkin-benaderingen waarin het ‘doen alsof’ belangrijker is dan de grondige analyse en weergave van de realiteit.

Dankzij de inspanningen van vele kunstenaars, alle dissidenten, verschillende wetenschapsbeoefenaren en enkele politici die voor het eerst moed hebben gekregen, is de Sovjetunie verwikkeld in een werkelijke culturele revolutie. Deze revolutie herinnert in niets aan de massaslachting, de wraakoefeningen en de oorlog van allen tegen allen in China, maar kan beter worden vergeleken met de Verlichtingsperiode die uiteindelijk de bakermat van de democratische revoluties in de tweede helft van de achttiende eeuw is geworden.

Deze omwenteling in de Sovjetunie verloopt onoverzichtelijk. Deels ligt het initiatief bij de politieke leiders, voor een ander deel worden zij door de gebeurtenissen en de mensen voortgedreven. Zij voltrekt zich groten-

[p. 318]

deels vreedzaam en geweldloos niettegenstaande gewelddadige voorvallen in de periferie die natuurlijk de omwenteling in dramatische zin kunnen beïnvloeden, zodat deze etnische conflicten niet langer beheersbaar zijn. Gezien de opgestapelde conflictstof die een kruitvat nabij komt, is de betrekkelijke terughoudendheid van de centrale overheid en van de militaire en paramilitaire eenheden een zeer opvallend verschijnsel. Dat schept toch enig vertrouwen in de toekomst. Want de huidige politieke leiders schrikken terug voor geweld en vergelijkbare gemakzuchtige oplossingen van ernstige conflicten.

Hoezeer Gorbatsjov, andere Sovjetleiders en topfunctionarissen uit de wereld van de economie en de wetenschap de wereld telkens ook weer verrassen met nieuwe en andere ideeën, plannen en initiatieven, toch komt de dagelijkse politiek in de Sovjetunie niet neer op geniaal improviseren. Men kan zijn verbazing uitspreken over de snelheid waarmee idee op idee volgt en plan na plan geopperd wordt, maar deze politiek is geen spontaan improviseren vol onverwachtse koerswendingen die vervolgens door aanpassingen gekorrigeerd moeten worden. Natuurlijk kent de Sovjetunie enig improviseren en ook komt de politiek vaak neer op van dag tot dag beslissingen. Niettemin gaat Gorbatsjov behoedzamer te werk dan Chroesjtsjov in zijn tijd. De laatste was een plannenmaker die er dikwijls niet op lette in hoeverre hij de steun bezat van de elite, de bureaucratie en de bevolking bij de uitvoering van zijn plannen. Gorbatsjov daarentegen wekt de indruk de regels van politieke besluitvorming en management te kennen. Het besluitvormingsproces onder Gorbatsjov komt na een periode van voorbereiding in de vorm van debatten en zelfs scherpe polemieken in de fase van de besluitvorming terecht. De besluitvorming verloopt zeer geleidelijk. Deze heeft het karakter van een incrementeel proces waarin de scherpe kanten worden weggeslepen en compromissen tot stand komen die niet iedereen bevredigen, maar waarin tenminste kans op sabotage van de implementatie door de bureacratie en de nomenclatura verminderd wordt. De uitvoering van de besluiten op economisch terrein laat sterk te wensen over. Daar schiet de hand van Gorbatsjov te kort. Op dat terrein blijkt ook dat hij te vaak geïmproviseerd heeft en op kortzichtige wijze besluiten heeft genomen die nooit het beoogde effect zouden bereiken.

Van belang is hier te registreren dat Gorbatsjov ondanks alle verdeeldheid en de bijna kakafonie van meningen een consensus opbouwt binnen de communistische partij en in de maatschappij, hoezeer de laatste zich in steeds toenemende mate niets meer gelegen laat liggen aan de partij. De debatten die af en toe binnen de Sovjet-leiding, dat wil zeggen de communistische partij, worden gevoerd, worden in het Westen soms nog beschreven als voorbeelden van de traditionele factiestrijd en machtsstrijd tussen verschillende richtingen en belangengroepen. In werkelijkheid lijken deze debatten al wat op de meningsvormingsprocessen in de democratieën van het Westen. De pennestrijd en aanvaringen tussen enerzijds Sjevardnadze en Jakovlev en anderzijds Ligatsjov in de zomer van 1988 over doeleinden van de Sovjet-politiek in samenhang met het oude leerstuk van het klassestandpunt in de internationale politiek herinnerden natuurlijk aan de ouderwetse ideologische debatten in de Sovjetunie - en dat waren zij ten dele ook -, maar zij vormden tevens een onmisbare fase in de besluitvorming, namelijk de fase waarin consensus bereikt wordt.

In tegenstelling tot vroeger vertoont de Sovjet-politiek tegenwoordig de kenmerken van transparantie, ‘glasnost’ zo men wil. Voor de buitenstaanders - en dat waren zowel de eigen bevolking als natuurlijk het buitenland - waren de opvattingen, plannen, voorstellen en activiteiten van de hoogste Sovjet-leiding altijd even ongrijpbaar als onzeker. In de eerste plaats bestond er een kloof tussen woord en werkelijkheid, theorie en praktijk en tenslotte plan en uitvoering. In de tweede plaats was het onzeker of de Sovjet-leiding zich wel zou houden aan haar plannen en afspraken.

[p. 319]

Wie concreet te maken heeft gehad met het denken en doen van de Sovjetunie in de voorbije periode, weet uit ervaring hoe ver de morele verloedering, de algehele verleugening en de sociale en cognitieve corruptie waren voortgeschreden. Blijkbaar waren deze verschijnselen vast verankerd in de Sovjet-maatschappij. Daar heerste dubbelzinnigheid; verschillende waarheden konden naast elkaar bestaan; behalve angst en wantrouwen was er sprake van een geheimhouding die de mensen verhinderde de waarheid te achterhalen en tenslotte werd altijd datgene de waarheid dat als zodanig door de partij werd gewaarmerkt.

In de politieke en diplomatieke omgang met het Westen volgde de Sovjetunie een beleid dat geënt was op verleugening, geheimhouding, cognitieve corruptie en desinformatie. Toch betoonden de Sovjets zich in dit opzicht heel consistent. Tot op zekere hoogte waren hun woorden en daden voorspelbaar. Vele conservatieven in het Westen vreesden aanvankelijk dat na de berekenbare en tamelijk rationeel opererende gerontocratie onder Brezjnev de leiding in de Sovjetunie zou toevallen aan een moderniserende, maar totaal onbetrouwbare en onvoorspelbare vijand die met behulp van moderne overredingstechnieken en communicatievaardigheden de publieke opinie, de politiek en de staten in de westelijke wereld onderling zou verdelen en verzwakken. Met name vreesde men een beleid van eerst wortelen en stroop en dan vervolgens van stokken en azijn. Het geloof dat Gorbatsjov een moderne, communistische uitgave, c.q. tegenhanger van Ronald Reagan zou zijn, maar met behoud van de opvattingen en doelstellingen van de verstijfde en uitgedroogde stokvis, Brezjnev, is niet uitgekomen. Een even verbreid geloof is geweest dat Gorbatsjov West-Europa zou willen uitspelen tegen de Verenigde Staten en daarmee de navo als belangrijkste militaire en politieke tegenspeler van Moskou zou uithollen en verzwakken. De Sovjetunie zou dit onder meer kunnen doen door de Duitse kaart uit te spelen. Door tegemoet te komen aan de veiligheidsverlangens van de Bondsrepubliek en door concessies te doen inzake de kwestie van de Duitse hereniging, zou de Sovjetunie een wig kunnen drijven in het Atlantisch Bondgenootschap. Achteraf blijkt dat zulke verwachtingen berusten op speculaties. Na enkele jaren Gorbatsjov blijkt dat Moskou geen aparte Westduitse, Westeuropese of Amerikaanse buitenlandse politiek heeft uitgestippeld. De Sovjetunie voert een algemene buitenlandse politiek ten opzichte van het Westen.

Langzamerhand zijn de veranderingen in de buitenlandse politiek en het defensiebeleid van de Sovjetunie wel wat doorgedrongen in het Westen. Slechts weinigen nog geloven dat Gorbatsjov met een complex en geraffineerd spel van bedrog en desinformatie bezig is. Minder bekend is de heroriëntatie op het terrein van waarden, politieke ideeën en de geschiedenis. Een aantal feiten is wel bekend, maar de mate waarin en de intensiteit ervan is velen ontgaan.

Momenteel werkt een onafhankelijke en politiek gevormde publieke opinie aan een radicale herziening, herontdekking, herbronning en herschrijving van het recente verleden. De herschrijving van het verleden verloopt nu niet volgens de overbekende patronen van totalitaire systemen. Wat er zich nu afspeelt, is een teken van verandering, hervorming en omwenteling in naam van de werkelijkheid en de waarheid. Taboes zijn grotendeels opgeheven. Ook Lenin heeft zijn onaantastbare positie als voorbeeld- en verwijsheilige van het communisme verloren. Momenteel staat de ontmaskering van Marx en Engels in de Sovjetunie voor de deur.

Er is nu een soort ‘Historikerstreit’ ontstaan in de Sovjetunie over de vraag of men stukken verleden mag en moet vergeten of zich juist de genocide, de Goelag, de terreur en de massaterechtstellingen moet herinneren. Het is een bekend verschijnsel dat mensen hun verleden niet definitief kunnen doodslaan - na een bepaalde tijd komt de herinnering aan gruwelijke, schandelijke en misdadige episoden uit de eigen geschiedenis weer boven. Op dit mo-

[p. 320]

ment staan vele Sovjet-burgers voor de opgave in het reine te komen met hun onderlinge verraad en disloyaliteit. Hoe dit proces van letterlijk het opgraven van de doden uit de geschiedenis zal verlopen, kan niemand zeggen, maar het is wel de enige weg om ooit met de toekomst in het reine te komen.

Er is momenteel ook een discussie gaande over de interpretatie van de militaire geschiedenis van de Sovjetunie waarbij ook de ‘heroïsche’ perioden van de revolutie-oorlogen en de grote vaderlandse oorlog niet gespaard worden. De uitkomst van deze evaluaties is dat nu sterker dan ooit een volstrekt defensieve planning, strategie en opstelling van de Sovjetstrijdkrachten door politieke adviseurs, civiele strategische denkers en ook hoge militairen wordt bepleit. Tegelijkertijd worden allerlei traditionele militaire beschouwingswijzen en dogma's aan kritiek onderworpen. Bij voorbeeld wordt het onderscheid tussen rechtvaardige en onrechtvaardige oorlogen naar het rijk der fabelen verwezen. Dat onderscheid diende in het verleden om de wereldopinie en de binnenlandse opinie duidelijk te maken dat het militaire geweld van de Sovjetunie in Afghanistan een vorm van rechtvaardige oorlog was, terwijl elke militaire activiteit van het imperialisme zonder meer het etiket van onrechtvaardige oorlog kreeg opgeplakt. In de Sovjetliteratuur wordt nu geschreven dat men eens aandacht zal moeten besteden aan de achtergronden en oorzaken van oorlogen tussen socialistische staten. Bovendien is het ontoelaatbaar elke negatieve ontwikkeling en elke vorm van gewelddadigheid in de Derde Wereld te wijten aan de kuiperijen van het imperialisme. Geweld en negatieve ontwikkelingen in de Derde Wereld worden evenzeer veroorzaakt door endogene factoren. Tenslotte was de tijd nu aangebroken om landen als de Bondsrepubliek in de pers op een eerlijke en nuchtere manier te portretteren.

Het politieke en historische revisionisme in de Sovjetunie gaat tegenwoordig zo drastisch en radicaal te werk dat de indruk wordt gevestigd dat de meest extreme conservatieve beelden, voorstellingen en percepties van de Sovjetunie zoals die tot voor kort in het Westen leefden, nu min of meer als juist worden beschreven. Er is inderdaad een proces gaande van schuld zoeken, het stellen van schuldvragen en het toewijzen van schuld. Deze benadering heeft ook betrekking op de recente periode van stagnatie. Momenteel wordt er een eenzijdig ‘mea culpa’ uitgesproken dat ongetwijfeld louterend zal inwerken op de binnenlandse verhoudingen in de Sovjetunie. Het is echter aan twijfel onderhevig of deze schuldvraagbenaderingen op de lange duur ons inzicht in complexe processen zoals Koude Oorlog, bewapeningswedloop, machtsstrijd en machtsconflicten zullen vergroten. Er is een eenzijdig perspectief van ‘wij zijn schuldig’ ontstaan dat het spiegelbeeld is van het vroegere en nu afgezworen even eenzijdige perspectief van ‘zij zijn schuldig’. Het louteringsproces in de Sovjetunie moet als balsem werken bij vele conservatieven in het Westen. Velen krijgen plotseling gelijk. Reagan en de navo kunnen om het hardst roepen dat dankzij hun politiek van onverzettelijkheid, eensgezindheid, bewapening en onderhandelen vanuit een positie van kracht de Sovjetunie wel genoodzaakt is geweest toe te geven, concessies te doen en haar gehele buitenlandse en militaire politiek te herzien.

Vele defensieconservatieven leven op dit moment in een gevaarlijke euforische stemming. Naar hun gevoel heeft het Westen de Koude Oorlog en de bewapeningswedloop met de Sovjetunie gewonnen. De economische perestrojka-politiek van de Sovjetunie is een succes van de politiek en de diplomatie van het Westen. De harde politiek van het Westen heeft de al lang bestaande politieke, economische, culturele en financiële crisis in de Sovjetunie verdiept. Om deze crisis het hoofd te bieden was de Sovjetunie wel gedwongen het roer te keren, dat wil zeggen haar buitenlandse en militaire politiek te wijzigen.

Niemand kan de al jaren bestaande crisis op vele fronten in de Sovjetunie ontkennen. Dat de diplomatie en het bewapeningsbeleid van

[p. 321]

het Westen de crisis in de Sovjetunie zodanig versneld hebben dat haar politiek wel hervormd moest worden, lijkt mij een propositie die eenzijdig en onhoudbaar is. De achtergronden van het ‘nieuwe denken’ en van de perestrojka-politiek zijn in eerste plaats binnenlands van aard, hoewel de buitenlandse en internationale politiek hierop wel haar invloed heeft uitgeoefend.

De euforie en overwinningsroes in sommige politieke kringen in het Westen kunnen gevaarlijk zijn, omdat nu op dit moment het Westen als het ware met de armen over elkaar, maar wel tot de tanden bewapend, kan toezien hoe de Sovjetunie op een catastrofe afstuurt en in elk geval onderhevig is aan een proces van aanzienlijke machtserosie. Nu geloof ik dat het Westen gezien het binnenlandse karakter van het ‘nieuwe denken’ en de perestrojka niet veel kan doen om het welslagen van deze culturele revolutie te bevorderen. Het minste wat het Westen kan doen, is de feiten goed registreren en evalueren. Dit betekent dat het Westen zich niet moet overgeven aan de illusie dat het de zegevierende partij in de Koude Oorlog is geworden. In de tweede plaats moet men zich rekenschap geven van de gevolgen die het welslagen of mislukken van het ‘nieuwe denken’ in de Sovjetunie en Oost-Europa op de binnenlandse verhoudingen in de Westeuropese en Atlantische staten zal hebben. Tenslotte zal het Westen de Sovjetunie tegemoet moeten komen op het terrein van wapenbeheersing en ontwapening wanneer blijkt dat de Sovjetunie de in 1987 en 1988 ingeslagen weg gaat vervolgen. In dat geval moet het Westen een evenwicht tot stand brengen tussen zijn buitenlandse politiek en zijn defensiebeleid. Deze zullen vanaf dat moment synchroon en symmetrisch moeten verlopen.

Al met al is een nuchtere en werkelijkheidsgetrouwe benadering van de ontwikkelingen in de Sovjetunie gewenst. Euforie en illusies hetzij van de zijde van de defensieconservatieven, hetzij van de kant van de ontwapenaars kunnen erg gevaarlijk zijn, want zulke stemmingen die erg verbonden zijn met emoties, kunnen ons weerloos en stuurloos maken in een periode waarin het ‘nieuwe denken’ in de Sovjetunie stagneert en de Sovjetunie een min of meer kwaadaardige, maar wel zeer traditionele supermogendhedenpolitiek gaat bedrijven. In dat geval kunnen onze stemmingen totaal omslaan en de politiek verleiden tot buitensporige reacties.