De Gids. Jaargang 152

[p. 314]

Poëtisch leven
Remco Ekkers
De esthetische afstand

Maaike Meijer heeft met De lust tot lezen een prikkelend en interessant proefschrift geschreven. Ik heb hier niet de ruimte voor een uitgebreid commentaar. Ik beperk me tot enkele onderwerpen.

Het verbaast me dat in meer dan 20 jaar niemand, voor zover bekend, heeft gezien dat de bundel Voor wie ik liefheb wil ik heten van Neeltje Maria Min cirkelt rond het thema dochterverkrachting, zoals Maaike Meijer het noemt. Zij heeft terecht bezwaar tegen de verdoezelende term incest. Er verschenen weliswaar dertig recensies, maar daarin stonden weinig inhoudelijke analyses. C. van de Watering is een uitzondering. Hij presenteerde in de NRC van 29 oktober 1966 een analyse van ‘verzoening’, maar die was weinig welwillend. Hij eindigde zijn artikeltje aldus: ‘De dichteres draagt haar dood op aan haar moeder. De vraag wat de moeder daar precies mee aan moet, en of ze er eigenlijk wel erg blij mee zal zijn, is minder belangrijk dan de constatering dat de hier tot stand gebrachte verbinding tussen de elementaire menselijke gegevens geboorte en dood diepzinnig van gedachte is. Toch zullen er wel altijd hele volksstammen zijn, die menen dat poëzie allemaal flauwekul is. Voor die volksstammen is deze poëzie bestemd.’

Tien jaar later schreef ik een artikel ‘Neel Min en de Maan’, waarin ik een interpretatie gaf van ‘ik voer toen ik een kind was...’. In Maatstaf 1966, 3 had het gedicht de titel ‘kinderdroom’.

ik voer toen ik een kind was met
drie beren in een boot over zee,
wij namen brood voor drie dagen mee
en een groene kan om water uit te drinken.
wij waren niet bang dat wij zouden verdrinken,
er stond niet veel wind.
het waren drie volwassen beren
en ik was nog kind.
nadat we door een tuin van golven waren gegaan,
stootte ons schip zich aan de maan,
het brak in drie en bloedde leeg,
de beren gilden en ik zweeg.
ik had drie koude handen van de schrik,
de enige die overbleef was ik.

Het artikel is nooit gepubliceerd, hoewel ik het achtereenvolgens naar drie tijdschriften stuurde. Maaike Meijer zal hierin misschien steun vinden voor haar opvatting dat de literaire receptie het werk van Min nooit serieus heeft genomen. (Ik zie nu even af van de kwaliteit van het artikel.)

Na het lezen van Meijers boek De lust tot lezen heb ik mijn artikel uit de kast gehaald. Ik vroeg me af of niet ergens een zinsnede te vinden was die in elk geval een, zij het onbewuste, toespeling maakte op het door Meijer ontdekte thema. Ik citeer enkele passages: ‘Na de 8e regel begint het drama. Tuin wijst nog op beslotenheid, veiligheid, maar de voorzetselbepaling geeft onrust weer, de overgang naar de katastrofe: het schip stoot zich aan de maan, niet tegen de maan! Het schip is antropomorf: het schip is de moeder waarin de ik in prenatale situatie zich geborgen voelt.’ ‘Wat is de maan? De symbolische betekenis van de maan is gecompliceerd. Maan hangt samen met vrouwelijke vruchtbaarheid, met intuïtie, fantasie, met verandering. De nieuwe maan staat voor dood. (...) De katastrofe waar het hier om gaat, is (...) de overgang van geborgenheid naar gevaar. Het schip bloedde leeg. De volwassen beschermers verliezen hun functie, blijken ook niet opgewassen tegen hun taak: zij gilden. De ik zweeg. Niet omdat de ik de situatie beheerst, maar van ontzetting, zoals de 13e regel met een kinderlijk superlatief aangeeft. De ik bleef eenzaam en op zichzelf teruggeworpen over. De maan in dit gedicht is dus symbool voor de katastrofe die de ik overkomt. Het gedicht beschrijft de bij nader inzien in-

[p. 315]

zicht gevende droom van een volwassene. De katastrofe van de geboorte herhaalt zich bij de puberale bewustwording: de traumatische overgang van kinderlijke geborgenheid naar volwassen gevaar.’

De katastrofe van de geboorte... Nu ik dit overlees verbaast het me dat ik toen niet heb gezien dat het in de hele bundel om een heel ander trauma ging.

Bij lezing van hoofdstuk 4 van Meijer, ‘De “sexual politics” van Neeltje Maria Min’ is het zo evident dat gedicht nr. 6 gaat over dochterverkrachting, dat het bladzijdenlange betoog van de auteur bijna komisch aandoet. Natuurlijk had ik toen al in recensies gelezen welke betekenis Meijer aan het gedicht hecht.

vanuit mijn bed kan ik door 't raam
vader zien gaan.
de zwarte nacht
ligt op zijn schouders als een last
en van het mes, dat in zijn hand ligt,
springt een roos
in duizend kleuren naar de hemelboog.
zijn schaduw schuifelt als een spook.

hij noemt een naam, die ik niet ken
en spreekt een taal waar ik te klein voor ben.

en nu, de dekens om mij heen getrokken
zo bang ben ik en zo bezeerd,
zo diep van deze vlucht geschrokken,
weet ik alleen: er is geen schuilplaats meer.

Hoe is het mogelijk dat men dit twintig jaar lang niet heeft herkend? Meijer geeft een mogelijke verklaring: ‘Dat een interpretatie van Voor wie ik liefheb onmogelijk bleef, komt omdat Min in haar gedichten een zeer groot taboe aanraakt. Zij spreekt erover zonder het bij naam te noemen, zij creëert haar poëtische suspense door eromheen te cirkelen. (...) Aan de kant van de lezer - bij voorbeeld bij mijzelf - bestond tot in de jaren tachtig onwetendheid en verdringing. Wat Min door haar “indirections” en Minformatie zo massief tegenwoordig stelde (zo lijkt dat althans nu), werd door de lezers uit de weg gegaan en genegeerd. De lezers hebben het tot op heden niet durven lezen.’

Ik heb bij wijze van experiment gedicht nr. 6 zonder enig commentaar laten lezen aan een groep eerstejaars studenten van mijn lerarenopleiding. De meesten hebben weinig of geen ervaring met het lezen van poëzie. Ik heb van tevoren gecontroleerd of zij kennis hadden genomen van Meijers bevindingen. Dat was niet het geval. Toch waren er 4 van de 20 studenten die op de vraag waar het gedicht over ‘handelde’, antwoordden: incest of verkrachting. Is dit een ondersteuning van de elders in Meijers boek gereleveerde opvatting van Jauss dat de esthetische afstand tussen de verwachtingshorizon van werk en lezer in de loop van de tijd kleiner wordt? Eenvoudig gezegd: de lezers groeien naar een tekst toe. Dat heeft niet alleen te maken met literaire gewenning, maar ook en misschien nog wel meer met maatschappelijke verandering. Meijer zelf vertelt hoe zij door het lezen van Mins nieuwe bundel Een vrouw bezoeken op het spoor kwam van haar interpretatie: ‘Deze interpretatie is pas mogelijk geworden door mijn bereidheid Mins poëzie serieus te nemen tegen het vooroordeel in dat Min zo “gemakkelijk” is. Die bereidheid komt voort uit een feministische scepsis (eerst zien dan geloven) jegens de oordelen van mannelijke critici.’

De oordelen van mannelijke critici - daartegen zet Meijer zich ook af bij de waardering van Elly de Waard. In hoofdstuk ii, ‘Circuits van werking: de receptie van de poëzie van Elly de Waard’, vraagt Meijer zich af hoe het komt dat steeds negatiever en steeds minder over de dichteres werd geschreven. Vanaf de bundel Furie worden de reacties negatiever. Opmerkelijjk is daarbij dat, volgens Meijer, 4 van de 5 vrouwelijke recensenten positief zijn en 7 van de 9 mannelijke recensenten negatief; verder dat de vrouwen zonder, de mannen met afweer reageren op het lesbische. De bundel Strofen wordt nog maar 6 maal besproken. Daarbij was een bespreking van mij in de Poë-

[p. 316]

ziekrant (1984, 2). Meijer: ‘Met de onderkenning van de lesbisch-erotische thematiek wordt Ekkers negatief, interessant genoeg over precies hetzelfde gedicht (“Als de volmaaktheid zich aan ons voltrok”) dat de vrouwelijke recensent Van Buuren (-) in het andere circuit “een juweel” zal noemen.’ Dat laatste is inderdaad interessant, maar het eerste klopt niet: ik was al eerder negatief. Ik citeer: ‘In mijn bespreking van haar eerste bundel Afstand (pk 1979, 2) schreef ik over pathetiek en cerebraliteit. Ik vond in die bundel potsierlijke gedichten naast goede (...).’ Ook in de nieuwe bundel vond ik gedichten van diverse kwaliteit. Om de lezer mee te laten oordelen, citeerde ik twee gedichten: ‘Zeeveld’, een gedicht over de bollenstreek, dat ik niet goed vond (‘bedacht’, ‘potsierlijk’) en ‘De kamer is in evenwicht...’, een lesbisch liefdesgedicht dat ik wel goed vond! Daarna besprak ik het door Meijer genoemde gedicht, waarbij ik viel over niet kloppende beelden en verstoring van het ritme, maar ook opmerkte: ‘Toch zit er achter dit gedicht een hartstocht die ik als echt ervaar (...)’ Het lijkt dus wel of Maaike Meijer de bespreking zó heeft gelezen (en geciteerd in de bijlage) als haar het beste uitkwam! Ik moet zeggen dat deze ene controle van haar receptie mijn vertrouwen in andere stellige uitspraken niet heeft vergroot.

Nadat eerst de mannelijke recensenten het lieten afweten, zwegen de vrouwen, tenslotte ook de lesbo's. Meijer verklaart het laatste uit de dominantie van het mannencircuit of uit geschoktheid: ‘Een minder deprimerende verklaring is, dat ook de lezeressen van het vrouwen- en lesbische circuit Een wildernis nog niet verdragen.’ En twee bladzijden verder: ‘De esthetische afstand is nog te groot.’ Let op dat nog. Meijer vermoedt dat de lezeressen over een aantal jaren de gedichten zullen herontdekken en waarderen. Zoals bij Min. Het probleem is natuurlijk - en dat geldt voor het hele proefschrift - dat er misschien toch zo iets bestaat als intersubjectieve kwaliteit. Als ik beweer dat de volgende door Meijer geciteerde versregels van Elly de Waard weinig met goede poëzie te maken hebben - ‘Wie kan Plato's Symposion nog / Lezen, waar vrouwen voor het gesprek / Worden weggestuurd en als hoogste / Liefde die tussen mannen wordt / Aangeprezen? (...)’ - wordt dan mijn oordeel ingegeven door mijn maatschappelijk bepaalde verwachtingshorizon of door literaire smaak? Het probleem van kwaliteitsoordelen wordt door Meijer niet besproken. Dat zou immers haar ideëen over het literaire polysysteem doorkruisen. De consequentie van haar opvatting is dat er evenveel literaturen zijn als lezers. Dat is natuurlijk ook zo, maar ik blijf zoeken naar intersubjectieve waardeoordelen.

Literatuur

Maaike Meijer, De lust tot lezen, Nederlandse dichteressen en het literaire systeem, Sara/Van Gennep, Amsterdam 1988.