De Gids. Jaargang 152

[p. 284]

Jan Timman
De schaker als schrijver
Een herinnering aan J.H. Donner

In 1971 werd J.H. Donner bij het overlijden van zijn vriend Carel van de Berg gevraagd een necrologie te schrijven voor het Schaakbulletin. Hij ging akkoord, maar een week later verscheen hij in een staat van wanhoop op de burelen van het schaaktijdschrift. ‘Ik kan het niet,’ zei hij. ‘Je kunt de weduwe niet vragen een necrologie over haar overleden echtgenoot te schrijven.’ Ongeveer een half jaar later herdacht hij Van de Berg binnen het kader van een ander artikel in opvallend tedere bewoordingen. Eind 1981 overleed Max Euwe en het Schaakbulletin besteedde een speciaal nummer met herdenkingsartikelen aan hem. ‘Het valt me op,’ zei Donner, ‘dat al die mensen het eigenlijk het liefst over zichzelf hebben.’ De opmerking had tevens betrekking op zijn eigen artikel, want zelfkritiek had Donner in hoge mate. Het is een zware opgave een vriend in geschrifte te herdenken en nog moeilijker is het jezelf in een necrologie buiten spel te zetten.

Op 27 november 1988 overleed Hein Donner zelf, precies zeven jaar en één dag na zijn voorganger Euwe. Boven de Javazee, hoog in de lucht, zag ik twee dagen later zijn foto op de voorpagina van twee Nederlandse avondbladen. Het toestel zou van Jakarta verder vliegen naar Amsterdam, maar ik moest in Singapore uitstappen. Onwillekeurig moest ik aan een verhaal van Hein over intuïtie denken. Om aan te tonen dat mannen een betere intuïtie hebben dan vrouwen houdt hij in het artikel ‘Vrouwen en schaken’ uit 1968 het volgende relaas: ‘(...) Of men pakt zijn koffers om van een ander kontinent naar huis terug te reizen. Plotseling vallen enige schaakorganisatoren je hotelkamer binnen die je nog een dag in hun stad willen houden voor een extrasimultaanseance, en je besluit het vliegtuig dan maar zonder jou te laten gaan en pas de volgende dag te vertrekken. Als je 's avonds van de simultaanseance in je hotel terugkomt, hoor je dat het vliegtuig is neergestort. Er zijn geen overlevenden. Je portret staat de volgende dag in de krant met een rouwrand, want je stond op de passagierslijst. Een vrouw was inderdaad dood geweest, maar ik niet...’

Maar nu zat ik in het vliegtuig, zijn foto stond inderdaad in de krant en hij was (cursief) dood. Vanuit Singapore belde ik naar zijn vrouw Marianne om te vernemen wanneer de begrafenis zou plaatsvinden. Ik veranderde mijn reisschema en wist met veel moeite een vlucht naar Zürich te boeken. Tijdens de begrafenis op Zorgvlied waren niet zoveel mensen aanwezig, waaruit bleek dat zijn vijanden de vijandschap met hem veel serieuzer namen dan hij het zelf had gedaan. De overchristelijke rede van zijn broer maakte duidelijk waarom Hein in zijn laatste jaren zo fel tegen het christendom was uitgevallen. En de prettig gestoorde rede van zijn zoon aan het graf zou hem zeer hebben bevallen als hij nog had geleefd.

Zijn laatste vijf jaar bracht Donner in verzorgingstehuizen door. Verlamd en in een rolstoel praatte hij moeilijk, maar geestelijk was er niets mis met hem. Hij volgde de ontwikkelingen in de schaakwereld op de voet en daarnaast leerde hij met een vinger typen. Eigenlijk was hij altijd al een schrijver ge-

[p. 285]

weest, maar juist in deze laatste periode werden zijn korte stukjes als literatuur erkend. In 1987 kreeg hij de Henriëtte Roland Holstprijs. Ik kom later op Donner als schrijver terug. Want hij was natuurlijk in de eerste plaats schaker.

Als eerste in Nederland ging hij er prat op beroepsschaker te zijn. Op late leeftijd leerde hij het spel en daardoor kwam ook zijn doorbraak pas op tweeëntwintigjarige leeftijd, toen hij in 1950 het Hoogoventoernooi won met een vol punt voorsprong op Euwe en Rossolimo. Maar een definitieve doorbraak was het vreemd genoeg niet. Het duurde weer vier jaar voor Donner voor het eerst Nederlands kampioen werd en dit herhaalde hij in 1957 en 1958. In het laatstgenoemde jaar werd hem de grootmeestertitel toegekend, hetgeen in die tijd veel betekende, want titelinflatie bestond nog niet. Toch was Donner op zijn dertigste nog niet op het hoogtepunt van zijn kunnen. Zijn gloriejaren begonnen in 1963 toen hij het 25ste Hoogoventoernooi glansrijk won. Hij heeft dit altijd als zijn grootste resultaat beschouwd. In 1965 vond hij aansluiting bij de wereldtop. In het Europees teamkampioenschap in Hamburg haalde hij het beste resultaat aan het eerste bord en vlak daarna won hij het ibm-toernooi. Het beste bewijs voor zijn hoge aanzien in de internationale schaakarena was wel de uitnodiging die hij voor het tweede Piatigorskytoernooi in Santa Monica 1966 ontving. Dit toernooi met de tien sterkste spelers ter wereld begon hij solide, maar halverwege ging er iets mis. Een jaar later bracht hij een toernooi in Venetië op zijn naam voor de regerende wereldkampioen Petrosjan.

Donners stijl vertoonde gelijkenissen met die van Euwe. Hij had een vast geloof in de kracht van het loperpaar. Ook verder was zijn spel op zijn best een toonbeeld van rechtlijnigheid, het streven naar een sterk centrum, een goed gevoel voor het benutten van het initiatief en vooral een uitstekende eindspeltechniek. Eigenlijk was zijn kennis van de openingstheorie zijn zwakste punt, hoewel daarbij moet worden aangetekend dat hij de systemen die hij goed begreep, als geen ander beheerste. Maar vaak heb ik hem zien zwoegen na een mislukte opening, een pion achter bij een miserabele stelling; de ene sigaret na de andere stak hij op en uiteindelijk bereikte hij dan met een uiterste aan wilskracht een eindspel, nog steeds met die pion achter, dat hij met zijn sterke techniek remise wist te houden. Aan openingsvoorbereiding deed hij niet en zijn fysieke conditie verwaarloosde hij nogal, maar toch was hij een voortreffelijke professional door zijn vechtersmentaliteit en wilskracht. Dat hij soms van zwakke spelers verloor, kwam ongetwijfeld uit een gebrek aan motivatie voort, waarbij onderschatting natuurlijk ook een rol speelde.

Zijn beste resultaat haalde hij naar mijn mening in Oegstgeest 1970, waar hij in een vierkamp met 12 ronden tweede werd achter Spasski, voor Botwinnik en Larsen. Wat hem in Sant Monica niet was gelukt, lukte in Oegstgeest: hij handhaafde zich volwaardig tegen de absolute wereldtop. Eenmaal verloor hij van Spasski, eenmaal versloeg hij Larsen, de andere tien partijen eindigden in remise. En de remises kwamen niet tot stand na stugge, moeizame verdediging, integendeel, veelal zette hij zijn grote tegenstanders onder druk en dat hij niet meer partijen won, is waarschijnlijk te verklaren door het enorme respect dat hij voor zijn tegenstanders koesterde. Na Oegstgeest heeft Donner nooit meer grootse prestaties geleverd. In 1971 werd hij met Ree gedeeld eerste in het Nederlands kampioenschap en weer tien jaar later deed hij het misschien nog beter toen hij met mij in een nek aan nek-race om het kampioenschap was gewikkeld die hij met miniem verschil verloor. In 1974 behaalde hij een sterke tweede plaats in het Hoogoventoernooi, maar van echte wereldklasse was zijn spel niet. Toch speelde hij in deze jaren verschillende indrukwekkende partijen, meesterwerken van strategie en tactiek. Zijn laatste toernooi speelde hij in 1982.

Door de schaakschrijvers Krabbé en Pam werd in 1987 De Koning uitgebracht, een bloemlezing van ‘schaakstukken’ van Donners hand

[p. 286]

over een periode van 33 jaar. Ik ben zeker niet de enige in Nederland die het het mooiste schaakboek vindt dat ooit op schaakgebied verschenen is. Er staan toernooiverslagen in van Cuba tot Palma de Mallorca, er zijn treffende beschrijvingen van schakers, de ziel van de schaker wordt aan de lezeressen van een damesblad ontbloot, het gaat over damesschaak en vrouwen in het algemeen, er worden oude meesters uit het Nederlandse schaak op sublieme, maar nietsontziende wijze de grond in geschreven en tenslotte komen er ook serieuze eindspelverhandelingen in voor. Donner had een bombastische schrijfstijl die vooral tot zijn recht kwam als hij ervoor ging zitten mensen flink te beledigen. Niemand beheerste de kunst van het beledigen zo goed als hij. Bij het lezen van De Koning viel me op dat zijn stukken in het midden van de zestiger jaren ineens duidelijk beter werden, in dezelfde periode dat zijn schaken naar toppen reikte. Met een vastere hand omschreef hij wat om hem heen gebeurde, de ironie deed zijn intrede en zijn interesse in politiek en literatuur kwam nu meer naar voren. Voor zijn verlamming heeft Donner niet alleen over schaken geschreven. Enige boeken van hem gaan over Harry Mulisch, en ook is er een bundel met verzamelde krantecolumns van hem verschenen. Nog steeds was er genoeg ongepubliceerd werk van hem dat door Bert Bakker inmiddels is gebundeld onder de titel Van vroeger. Nadat hij een hersenbloeding had gekregen, kon hij zijn artikelen niet meer schrijven. Zijn schrijfstijl veranderde drastisch. De retoriek verdween, de humor werd wranger, de zinnen werden korter. Zijn stijl begon een beetje te lijken op die van Borges in zijn latere jaren, een schrijver die hij mateloos bewonderde.

Het beeld van deze beide grote geesten, hoe verschillend ook, ontroert me. Borges, blind, met zijn holle wandelstok uit een Chinatown ergens ter wereld, lustig en snel converserend bij bezoek, verzorgd door zijn huishoudster op de bovenste verdieping van een pand aan de Maipu, die zijn korte verhalen dicteert. Donner, verlamd in een rolstoel, moeizaam converserend bij bezoek, omringd door verpleegsters in ‘Vreugde hof’ in Buitenveldert die zijn stukken met een vinger typt. Twee jaar lang, vanaf Donners hersenbloeding in 1983 tot aan Borges' dood in 1985, moet dit het dagelijks patroon zijn geweest in twee ver van elkaar verwijderde werelddelen.

In de Volkskrant van 2 december 1988 vraagt Brandt Corstius zich af hoe het komt dat de invalide Donner zoveel beter schreef dan de gezonde Donner. Liever vraag ik me af waarom Donner in zijn laatste levensfase zoveel succesvoller (cursief) was als schrijver. ‘Omdat ze medelijden met me hebben,’ vond hij zelf, maar dat is misschien niet de enige reden. Het schrijven was voor hem de zin van het leven geworden, de schrijfmachine waarop hij zijn stukjes typte was als een strohalm. Vroeger ging hij veel nonchalanter met zijn talent om. De verhalenbundel De Nederlander verscheen bij de rommelige, gezellige uitgeverij Andriessen, inmiddels allang over de kop. Het boek wemelt van de drukfouten en er bestaan vrijwel geen exemplaren meer die niet uit elkaar liggen. Het artikel ‘Nadere uitleg’ begint als volgt: ‘Mijn verhaal over Pachman kwam vorige week verminkt over, zoals een enkeling misschien begrepen heeft. De zetter plaatste mijn beide vellen i en ii in omgekeerde volgorde en het stuk was dus bedoeld te beginnen bij wat nu in het midden staat. “Als dit een interview is”, maar dat was niet de enige reden dat het menige wenkbrauw heeft doen fronssen was niet de enige reden dat het mige wenkbrauw heeft fronsen...’

Zo staat het er. Het is een voor Donner typerende situatie: hij probeert een chaotische vergissing recht te zetten en bij dat rechtzetten gaan weer allerlei andere dingen mis. Ik kan deze alinea nog steeds niet lezen zonder een lach te onderdrukken. Maar zo word je als schrijver natuurlijk niet serieus genomen en ik herinner me dat het dezelfde Brandt Corstius was die hem juist over deze passage aanviel.

Een indruk heb ik gegeven van Donner als schaker en schrijver, maar een totaalindruk is

[p. 287]

het geenszins, zoals ieder die hem gekend heeft, zal beamen. Donner was een unieke, fascinerende persoonlijkheid van wie ik meer over het leven heb geleerd dan over het schaken. Woorden en vooral feiten voldoen nauwelijks om volledig recht te doen aan zijn overweldigende, maar ook grillige persoon. Enige daden tonen zijn politieke geëngageerdheid. In 1966 weigerde hij voor Nedeland uit te komen vanwege de behandeling van de provo's door de politie (zijn eerste vrouw, Irene van de Wetering, was een prominente provo). Een jaar later verklaarde hij voor de televisie de gouden trofee die hij in Venetië had gewonnen, aan de Vietcong te zullen schenken om machinegeweren voor te kopen. Hij deed het in een opwelling. Vlak voor hem was het televisieonderdeel van een paar jongelui die over de Vietnamoorlog wilden praten, vervallen verklaard. De gift was eigenlijk een machteloos gebaar dat hem zijn eigen broodwinning kostte. Het destijds rechts georiënteerde weekblad Elsevier ontsloeg hem op staande voet. Nog machtelozer werd het gebaar, toen bleek dat de Venetianen geen zin hadden de gouden trofee naar Nederland te zenden.

Voor de jongeren onder de lezers die Donner nooit hebben gezien, is het misschien goed om Gregor Piatigorsky te citeren uit zijn introductie voor het toernooiboek van het tweede Piatigorskytoernooi. ‘There was something in Mr Donner's towering appearance that attracted irresistible attention. He was a figure one would least expect to encounter at a chess tournament. Much more likely one could see him as presiding judge of a court or delivering a philosophy lecture, or in Parliament, depending on the garment he would be wearing. In this tournament he chose an informal open shirt...’

Het is opvallend dat Piatigorsky allereerst een rechter in Donner zag. Misschien was hij ervan op de hoogte dat Donner uit een familie van rechters kwam, onmogelijk kon hij geweten hebben dat Donner later met een rechter, Marianne Conturier, zou trouwen. Wat dat ‘informal open shirt’ betreft: het zal wel niet voldaan hebben aan de tegenwoordige ‘dress code’ van de fide (helaas was Donner alleen in 1982 gedelegeerde tijdens een fide-congres. Ik zou hem graag een keer in actie hebben gezien bij de discussie over de vraag of schakers mogen roken of hoe schakers gekleed moeten zijn). Enige persoonlijke herinneringen aan Donner wil ik u niet onthouden.

Ik leerde Donner op de artiestensociëteit ‘de Kring’ beter kennen waar we nachten doorbrachten, met praten en analyseren, soms in gezelschap van anderen. Maar het best in vorm was hij tijdens de Schaak Olympiades. Met Donner op reis was voor alle overige teamleden altijd een bijzondere ervaring. Een keer was ik op Schiphol na hem aan de beurt voor de ‘security check’. ‘Heeft u wapens bij zich?’ vroeg de grondstewardess. ‘Ja, een geweldig stel hersenen,’ antwoordde hij, de stewardess met haar collega verbluft achterlatend. Op de een of andere manier konden ze er niet om lachen, zoals later de verpleegsters in het verzorgingstehuis evenmin geporteerd waren van zijn bijtende humor.

De eerste Olympiade speelden we samen in Skopje in 1972. Op een middag zat ik in de lobby van het hotel De gebroeders Karamazov te lezen, toen hij aan kwam lopen. ‘Wat lees je daar?’ vroeg hij gejaagd en toen ik hem het boek liet zien, was hij vol enthousiasme. ‘Dat is het beste boek dat ooit geschreven is,’ zei hij. ‘Je moet het elke twee jaar opnieuw lezen.’ Op de slotavond kwam hij op het boek terug. De drankjes waren op kosten van de bond en de tafel stond vol flessen wijn, waar ons team zich te goed aan deed. Donner was zeer goed op dreef. Hij had iets bezwerends in zijn betoogtrant, het timbre van zijn stem werd aangepast aan zijn argumenten en de aard van zijn anekdotes, zijn ogen werden soms gesloten om een bepaald effect van zijn woorden te sorteren. Ik herinner me alleen een hoogtepunt uit zijn betoog over Dostojevski's boek. ‘Euwe is de Smerdjakov van de gebroeders Karamazov,’ bracht hij met luide stem naar voren. Wij moesten, geloof ik, andere broers symboliseren, maar dat weet ik niet meer precies, want

[p. 288]

de avond ging ten onder in een drinkgelag.

Twee jaar later waren we in Nice. Op een avond bezochten we met zijn tweeën een café. Er stond een heel leuk meisje achter de bar. Donner was haar aan het uitleggen dat hij mijn vader was. Verder verliep de avond zonder opwindende gebeurtenissen. Hoe anders was het verhaal dat hij de volgende dag tijdens het eten aan de andere teamgenoten te vertellen had. Donner was een meester in het vertellen van sterke verhalen met een uiterst beperkte grond van waarheid. In zijn versie hadden we gezamenlijk een bordeel bezocht, waar hij verteld had dat ik zijn zoon was die nog nooit met een vrouw naar bed was geweest. Vervolgens hadden de hoeren een felle ruzie uitgevochten om het recht wie zich op mij mocht werpen. Uiteraard deed ik geen enkele moeite deze versie tegen te spreken. Op weg naar Haifa in 1976 moesten we in Herzlya overnachten. In het hotel waren niet genoeg kamers vrij, zodat ze gedeeld moesten worden. Donner was een kamer samen met Ree toebedacht, maar hij verzette zich met man en macht tegen het idee. Bij het ontwaken moest het aangezicht schoon zijn, betoogde hij. Tenslotte leek hij zich toch in zijn lot te schikken. Bij het uitpakken van de koffers op de kamer bedacht hij zich echter en zei: ‘Sorry, Hans, het is niets persoonlijks, maar ik ga toch beneden in de lobby slapen.’ Amerikaanse toeristen die vroeg op waren, zagen tot hun verbazing een grote man in een fauteuil slapen. In Haifa werden we samen voor de radio geïnterviewd door de journalist Van Wesel. ‘Is politiek een onderwerp dat hier onder de schakers veel wordt besproken?’ vroeg hij mij. Ik begon de vraag ontkennend te beantwoorden, toen Donner me onderbrak, de microfoon overnam en vervolgens begon uit te leggen dat er veel over politiek werd gepraat, waarna hij een uiterst kritisch betoog over Israël hield. Hierbij moet bedacht worden dat hij - naast Pachman die ook aanwezig was - zo ongeveer de enige was die politieke discussies entameerde. ‘Een goede kerel, die Van Wesel,’ zei hij later. Donner had een discussie met hem over het Zionisme gehad, waar hij fel tegen gekant was. Van Wesel had het verdedigd. Pas later herinnerde Donner zich een fel anti-Zionistisch artikel van Van Wesel. Iemand die alleen ten behoeve van de discussie een tegenovergestelde mening met vuur en vlam verdedigde, lag hem na aan het hart, zoals hij het ook waardeerde als mensen die hij beledigd had, hem flink van repliek dienden. Een van mijn ontroerendste herinneringen aan Donner stamt uit 1977. Na afloop van het kampioenschap in Leeuwarden zaten we aan de bar, toen iemand binnenkwam die ik destijds als mijn beste vriend beschouwde. ‘Wie is dat?’ vroeg Donner. ‘Mijn beste vriend,’ antwoordde ik. ‘Maar Jan,’ zei hij, ‘ik dacht dat ik dat was.’ Veel hechte vriendschappen had Donner niet, misschien omdat het niet in zijn aard lag naar andere mensen te luisteren. Een half jaar voor zijn hersenbloeding, in januari 1983, kwamen we vlak bij elkaar te wonen in Amsterdam-Zuid. Zeker driemaal per week kwam hij op de koffie, onaangekondigd, en bleef dan de hele ochtend en soms een deel van de middag, waarbij we niet eens veel over schaken praatten. Op een ochtend vertelde hij iets verontrustends. De vorige dag had hij een bijeenkomst van Nederlandse topschakers bijgewoond - ik was er niet - en daar was de toekomst van het nationale kampioenschap besproken. Hij had gevraagd waarom het toernooi niet eens dichter in de buurt werd gehouden in plaats van in het verre Friesland. Daarop was een hoongelach opgegaan onder de aanwezigen. Het tweede deel van het kampioenschap van het vorige jaar was namelijk in Hilversum gespeeld en Donner had er aan meegedaan. Hij kon zich er alleen niets van herinneren, er was een leemte in zijn geheugen. Had ik niet enige informatie over dit toernooi om zijn geheugen op te frissen? Ik zocht een tijdschrift op met een scoretabel die hij enige tijd bestudeerde.

Eind augustus 1983 kreeg Donner de hersenbloeding. Geheel verlamd raakte hij, maar zijn enorme geestkracht behoedde hem voor een volledige ineenstorting. ‘De goden hebben een stuk marmer naar je hoofd gegooid, maar

[p. 289]

ze hebben je niet klein gekregen,’ zo sprak Mulisch hem toe bij de presentatie van De koning in 1987 in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Zelf kon ik zijn verlamming nauwelijks aanvaarden. Geregeld droomde ik over hem, en in die dromen was hij weer volledig in orde. - Van Hans Ree hoorde ik dat hij dezelfde dromen had. - Tijdens het World Cup toernooi in Reijkjavik droomde ik dat hij overleden was. De droom was zo helder dat ik de volgende dag erg aangeslagen was en vreselijk van Hjatarson verloor. Toch zette ik de sombere gevoelens weer van me af. IJsland was immers een land van zwavel en ijs, symbolen van de dood vielen er makkelijk aan te wijzen. Een maand later kwam echter het bericht van zijn overlijden dat nog moeilijker te verwerken is dan dat van zijn verlamming.

Amsterdam, maart 1989