De Gids. Jaargang 152

Buitenwegen^*
Huub Beurskens
De man, alleen

Einde en begin. In het boek Gesprekken met Leuco van Cesare Pavese vertelt de nimf Britomartio hoe ze, achtervolgd door een man die haar kennelijk hevig begeerde, van de rotsen sprong om te veranderen in schuimende golven: ‘Ons spel is de dingen luchtig te beroeren, wij vluchten niet, wij veranderen van gedaante. Dat is onze begeerte en ons lot. Onze enige angst is dat een man ons zal bezitten, ons zal tegenhouden. Dat zou echt ons einde betekenen.’

In 1936 schrijft Cesare Pavese een gedicht waarin een man kort voor de dageraad alleen aan zee staat. Het is een gedicht met een beweging die verloopt als een aspiratie van flarden verleden via een wrevelige lusteloosheid naar een uiterlijke vorm van berusting in de slotregel. Het woord aspiratie is hier letterlijk op te vatten als het inademen, het opzuigen van beelden, geluiden, geuren die bij machte zijn de daarvoor gevoelige mens van het ene op het andere moment in een staat van leven te brengen die voor eens en altijd in het verleden opgeborgen leek te zijn. In zijn prachtige boek Stilte in augustus opent Pavese een prozastukje met de titel ‘Eind augustus’ als volgt: ‘In zo'n augustusnacht die in beroering wordt gebracht door een zoele, onstuimige wind, liepen wij slenterend en alleen af en toe een woord wisselend over het trottoir. De wind, die ons onverwacht streelde, drukte een vlaag van geuren op mijn wangen en lippen en ging daarna wervelend voort door de al verdorde bladeren van de laan. Ik weet niet of die zoele atmosfeer de geur meebracht van vrouw of zomerbladeren, maar plotseling schoot ik vol, zodat ik bleef staan.’ Een soortgelijke ervaring speelt in de eerste strofe van het gedicht dat ik, in de vertaling van Frans Denissen, zo meteen zal citeren. De bries en de adem. Het is het uur waarop niets kan gebeuren, dat wil zeggen, het moment waarin oppervlakte en diepte, heden en verleden samenvallen. Maar in de tweede strofe heeft het doormalen van de tijd weer vat gekregen op de man en komt de toekomst weer in zicht, een dag waarin niets zal gebeuren. Als er niets kan gebeuren blijft de tijd verticaal, trillend staan, wanneer men echter beseft dat er niets zal gebeuren, vervlakt de tijd onmiddellijk tot een nutteloze horizontale beweging, de verticale elementen, de sterren verbleken en vallen weg. De laatste drie regels van het gedicht laten de scheuring zien die dat teweegbrengt. De man, alleen, zou zijn bewustzijn willen uitschakelen, het besef veroorzaakt diepe pijn, maar kalm stopt hij zijn pijp.

De man, alleen, staat op wanneer de zee nog donker is
en de sterren flikkeren. Een lauwe bries
stijgt op van het strand, het bed van de zee,
en brengt adem. Dit is het uur waarop niets
kan gebeuren. Zelfs de pijp hangt uitgedoofd
tussen de tanden. Nachtelijk is het gedempte geklots.

* Met ingang van dit nummer zal Huub Beurskens de kroniek ‘Buitenwegen’ over buitenlandse poëzie verzorgen.

[p. 236]

 

De man, alleen, heeft een groot takkenvuur ontstoken

 

en kijkt hoe het de aarde rood kleurt. Ook de zee

 

zal weldra zijn als het oplaaiend vuur.

 

 

 

Niets is zo bitter als het eerste licht van een dag

 

waarin niets zal gebeuren. Niets is zo bitter

 

als nutteloosheid. Moe hangt in de hemel

 

een vuilgroene ster, door de dageraad verrast.

 

Ze ziet de nog donkere zee en de vlek van vuur

 

waaraan de man zich uit verveling warmt; ze ziet

 

en van de slaap valt ze tussen de mistige bergen

 

waar een bed is van sneeuw. De traagheid van het uur

 

is onmeedogend voor wie niets meer verwacht.

 

 

 

Loont het de moeite dat de zon opkomt uit de zee

 

en dat de lange dag begint? Morgen

 

keert de lauwe dageraad met het bleke licht terug

 

en het zal zijn als gisteren en niets zal ooit gebeuren.

 

De man, alleen, zou enkel willen slapen.

 

Wanneer de laatste ster aan de hemel verbleekt

 

stopt hij kalm een pijp en steekt die aan.

Die alle glans inboetende ster kan worden beschouwd als spiegelpunt van de man, van zijn nachtelijke euforie. Terwijl de ster fonkelend boven en in de man het contact tussen het binnenland en de zee reflecterend tot stand bracht, valt ze nu tussen de bergen weg om de man verscheurd achter te laten aan de bleke zee. In Stilte in augustus is de verteller als jongetje 's nachts met een vriend vanuit zijn geboortedorp in de heuvels op weg naar de zee, zonder er te arriveren. Al lopende komt de gedachte bij hem op ‘dat de zee misschien alleen maar 's nachts bestond. Dat zei ik niet tegen Gosto, want als je zulke dingen hardop zegt blijft er niets van over’.

Cesare Pavese, geboren in het wijnbouwersdorpje Santo Stefano Belbo in Piemonte, waar het Turijnse gezin elk jaar de zomer doorbracht, blijft zijn hele leven op zoek naar die momenten van geluk, naar de kindertijd, naar het contact met de ander, de vrouw, en de herbeleving van de mythe. Van begin af aan beseft hij dat daarbij de paradox van het alleen moeten zijn om dat contact te beleven centraal staat. Zelf heeft hij dat schitterend verwoord: ‘Een jongen - was ik het? - bleef op een nacht staan aan de kust - met boven hem de muziek en de onwerkelijke lichten van de cafés - en hij rook de wind - niet de gewone zeelucht, maar de plotseling in een kortstondige windvlaag aangedragen geur van exotische, tastbare, door de zon verschroeide bloemen. Die jongen zou kunnen bestaan zonder mij; feitelijk bestond hij ook zonder mij, en hij wist niet dat zijn vreugde, hoe ongelooflijk ook, na zo veel jaren weer zou opbloeien in een ander, in een man. Maar een man veronderstelt een vrouw, de vrouw; een man kent het lichaam van een vrouw, een man moet een vrouw omhelzen, strelen, teisteren, zo'n vrouw die, zwart van de zon, heeft gedanst onder de lampions van het strandcafé. De man en de jongen kennen elkaar niet en zoeken elkaar, zij leven met elkaar zonder het te weten, en wanneer ze elkaar terugvinden hebben ze behoefte aan alleen zijn.’

Pavese is van mening dat men, zeker in de kunst, de mythe eerst en juist moet afbreken om haar tot klaarheid te brengen en haar te kunnen bewaren. In het gedicht ‘De ochtendster’ wordt die mythe de grond in geboord door de triviale onverschilligheid in de laatste regel, die tegelijk schrijnend voelbaar maakt wat verloren is gegaan. Maar hoe kan men de allergrootste, meest obsederende mythe, die van de dood, de grond in boren?

Langzamerhand zal het duidelijk geworden zijn dat de smachtende, bedreigende achtervolger van de nimf Britomartio Cesare Pavese zelf is geweest. Meer dan ooit, nu de nimf in de gedaante van zeeschuim nog ongrijpbaarder is geworden, verlangt hij ernaar met haar samen te zijn, met haar die de belichaming van de voortdurende staat van genade is. Hoe kan deze ongelukkige minnaar zijn eigen mythe anders doorbreken en tegelijkertijd voor eens en altijd bevestigen dan door de ultieme vorm van alleen zijn in praktijk te brengen, door zelf van gedaante te veranderen, door letterlijk met haar samen te vallen? Eind augus-

[p. 237]

tus 1950. Cesare Pavese slikt op zijn Turijnse hotelkamer een afdoende hoeveelheid barbituraten. ‘De man, alleen, zou enkel willen slapen.’

Waar ligt de zee? Buiten ons? In ons? De Mexicaanse dichter Xavier Villaurrutia draagt haar in zijn gedicht ‘Zeenocturne’ in zich mee. Het gedicht is afkomstig uit de bundel Nostalgia de la muerte en het moet geschreven zijn omstreeks de tijd dat Pavese ‘De ochtendster’ schreef. H.C. ten Berge, in wiens werk langzamerhand ook maar eens het thema van de suïcide getraceerd zou moeten worden, vertaalde meerdere gedichten uit Villaurrutia's bundel.

[...]
niets, niets kan bitterder zijn
dan de zee die ik in mij meedraag, blind en alleen,
de oude oedipus zee die op de tast door mij heen trekt
sinds eeuwen en eeuwen,
toen mijn bloed nog niet mijn bloed was,
toen mijn huid in de huid van een ander lichaam groeide,
toen er iemand ademde voor mij die nog niet geboren was.

Ondanks allerlei verschillen zijn de overeenkomsten tussen het gedicht van Pavese en dat van Villaurrutia frappant. De nacht, de mythe, de verloren eenheid, de hunkering naar hereniging in de slaap. ‘Flarden van wrok en herinnering,/verzonken dromen van pasgeborenen,/verminkte gezichten en geuren,/vezels van licht en vergane haren,’ schrijft de Mexicaan.

Is de zee dan buiten ons én in ons? Dan lijkt het bestaan niet meer dan een dunne huid, een kwetsbaar vlies van tijd dat buiten en binnen scheidt. Alleen op ogenblikken van een wakend dromen vallen de zeeën, die blijkbaar slechts in onze gespletenheid als verschillend en gescheiden ervaren worden, samen:

Ik draag hem in mij mee als een wroeging,
wezensvreemde wandaad en geheimzinnige droom,
en ik wieg hem en slaap hem
en omsluit hem en koester hem en bewaar zijn geheim.

Wordt de aanhoudende hunkering naar dat beminde, gekoesterde geheim ook Xavier Villaurrutia uiteindelijk te machtig? De bij gratie van momenten in de tijd mogelijke aspiraties verkeren in een zichzelf definitief laten opzuigen, zich laten inademen en laten meesleuren in die eeuwige deining. Ook Xavier Villaurrutia maakt een einde aan zijn leven. Ook hij doet dat in 1950, het jaar waarin ikzelf moet of moet ik zeggen mag beginnen.

Literatuur

Cesare Pavese, Gesprekken met Leuco, vert. C. van Gruting-Venlet & E. Tavanti-van Gruting, De Bezige Bij, Amsterdam 1987

Cesare Pavese, Stilte in augustus, vert. Anton Haakman, De Bezige Bij, Amsterdam 1988

Cesare Pavese, Werken is vermoeiend, vert. Frans Denissen & Leonard Nolens, Masereelfonds poëzie, Gent 1984

Xavier Villaurrutia, ‘Zeven gedichten’, opgenomen in H.C. ten Berge, Liederen van angst en vertwijfeling, Meulenhoff, Amsterdam 1988