De Gids. Jaargang 152

Riet de Jong-Goossens
Breytenbach in het voetspoor van Rimbaud

In 1973 schreef Breyten Breytenbach een verslag over de periode van drie maanden die hij met toestemming van de autoriteiten in zijn vaderland had doorgebracht. Hij noemde dit werk 'n Seisoen in die paradys. Deze titel komt niet alleen overeen met de duur van de tijd die hij met zijn vrouw te midden van familie en vrienden mocht verblijven in het land van zijn jeugd, maar slaat ook een brug naar Rimbauds veel bewonderde maar weinig gelezen cyclisch prozagedicht Une saison en enfer. De transformatie van Rimbauds titel is een handreiking, een uitnodiging aan de lezer om zich naast het lezen van Breytenbachs boeiende persoonlijke werk op de spannende weg van de intertextualiteit te begeven.

Met het begrip intertextualiteit wordt de relatie bedoeld tussen teksten die als draden met elkaar tot een geheel, een textuur zijn verweven en hun betekenis aan elkaar ontlenen. Een spannende bezigheid, want de raakvlakken van de twee ‘Seizoenen’ vindt men zowel aan de oppervlakte van de tekst als in het verborgene. Ze zijn te vinden op het niveau van de poëtische kenmerken, de biografische en autobiografische elementen en de bijbelse citaten, die als onderstroom voor hun beider werk functioneren. Het resultaat van de zoektocht is het plezier van de herkenning en geeft een extra dimensie aan de leesactiviteit.

Zowel Rimbaud als Breytenbach zijn dichters en beiden zijn vernieuwende dichters. Van Rimbaud is dat bekend; algemeen wordt aangenomen dat hij een scharnierfunctie heeft vervuld in de dichtkunst van de negentiende eeuw. De brieven die hij als zeventienjarige aan zijn vrienden schreef (later uitgegeven als Lettres du voyant), waarin hij zijn opvattingen over de dichtkunst in het algemeen en die van de Parnassiennes in het bijzonder neerlegde, waarin hij schreef over hetgeen hij wilde bereiken en de manier waarop hebben de gemoede-

[p. 151]

ren danig in beweging gebracht. Zijn beroemde uitspraak ‘Je est un autre’ is aanleiding geweest tot studies binnen velerlei disciplines en is een symbool geworden van zijn revolutionaire doorbraak naar de moderne poëzie. In deze kleine zin negeert hij de normale regels van de Franse grammatica door het subject te verbinden met een niet bijpassende persoonsvorm.

Deze vorm van poëtisch taalgebruik is dan ook de eerste stap van Rimbaud naar vernieuwing van de poëzie, die vooral te vinden is in de voor die tijd ongewone metaforiek en de shockeffecten die ontstaan wanneer de argeloosheid van de lezer, gewiegd op de cadans van het ritme en verrukt over de wijze waarop Rimbaud bepaalde schoonheden van de natuur bezingt, afgestraft wordt door een met opzet geproduceerde lelijkheid of wreedheid. In zo'n gedicht wordt de realiteit, zoals door de lezer ervaren, ruw verstoord.

Rimbaud leefde in de tweede helft van de negentiende eeuw. De maatschappelijke en sociale context van zijn leven en werk zijn totaal verschillend aan die van de kunstenaar Breyten Breytenbach. Wilde Rimbaud vooral dichter zijn, voor Breytenbach betekent dit woord vereenzelviging met de burgerlijke en traditionele opvattingen van zowel politiek als kunst in zijn geboorteland Zuid-Afrika. Bij hem gaat het l'art pour l'art dan ook niet op. Hij vindt als geëngageerd kunstenaar dat kunst niet los te koppelen is van een politieke houding en dat objectiviteit en afzijdigheid niet bestaan. Hij huldigt de opvatting: wie niet tégen is, is vóór, en voelt zich als blanke verantwoordelijk voor het zwarte deel van de bevolking. Hij is bereid, dat is gebleken, daarin heel ver te gaan.

In de jaren zestig al is hij begonnen zich af te zetten tegen de traditionele schilderkunst en literatuur in zijn land. Eind jaren vijftig ontstond er een beweging van progressieve dichters en prozaschrijvers die zich later de ‘Sestigers’ zouden noemen. Zij richtten het tijdschrift 60 op, maar door interne onenigheid kwam uit de oude redactie een nieuwe voort met het tijdschrift Sestiger.

De relatie Rimbaud - Breytenbach

De relatie tussen het werk Une saison en enfer en 'n Seisoen in die paradys wordt expliciet gelegd door Breytenbach zelf. Naast de titel als duidelijke verwijzing wordt er in 'n Seisoen verschillende malen ingegaan op het werk en het leven van Rimbaud. In tegenstelling tot sommige literatuurwetenschappers die Une saison en enfer op een hoger en minder vanzelfsprekend niveau wensen te interpreteren beschouwt Breytenbach dit prozagedicht als een autobiografisch verslag van een ‘inreis’ [binnereis], een onderzoekingstocht in het eigen innerlijk. Dit is het ook wat Breytenbach zelf doet in zijn 'n Seisoen in die paradys. Anders dan Rimbaud, die zijn jeugd juist van zich afschrijft, wil Breytenbach tijdens zijn verblijf in Zuid-Afrika deze periode herbeleven en is hij op zoek naar zowel zijn verloren onschuld als naar het evenwicht tussen leven en dood, dus naar het paradijs. In zijn visie kunnen deze begrippen immers niet gescheiden worden.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij een eerdere afgeronde publikatie, namelijk Grepe uit 'n eerste dood in die huise van die môre, gebruikt als hoofdstuk waarmee hij het verslag over zijn verblijf in Zuid-Afrika inleidt. In dit verhaal beschrijft hij namelijk op surrealistische wijze de eerste jaren van zijn jeugd en hierin wordt duidelijk hoe paradijselijk die tijd is geweest. Dit verhaal staat in intieme relatie tot de eerste twee hoofdstukken van Une saison en enfer, zowel op thematisch als op lexicaal niveau. Ook Rimbaud gaat terug naar zijn jeugd, zij het heel beknopt. Ze schrijven beiden over het uiterlijk van ouders of voorouders, over hun eigen capaciteiten en bezigheden, over deugd en ondeugd, over de liefde en vooral ook over dood en begrafenis. Er zijn talrijke voorbeelden te geven. Laten we ons echter beperken tot enkele illustraties. Over uiterlijk en kleding van voorgaande geslachten zegt Rimbaud: ‘J'ai de mes ancêtres gaulois l'oeil bleu blanc, la cervelle étroite. Je trouve mon habillement aussi barbare que le leur.’ En Breytenbach: ‘My ma was rond en rooskleurig met 'n ge-

[p. 152]

blomde voorskoot [...]’ Geen van beiden zijn motorisch erg behendig. Rimbaud: ‘J'ai de mes ancêtres gaulois [...] la maladresse dans la lutte.’ Breytenbach: ‘Partykeer [...] het hy vir my pimpel en pers geslaan - ek was naamlik sy uitverkore skermmaat -’ Aan werken hebben zij een broertje dood. Rimbaud: ‘J'ai horreur de tous les métiers.’ Breytenbach: ‘As ekonomiese eenheid was ek nie veel werd nie. -’ Over de schoonheid en de liefde: ‘Un soir, j'ai assis la Beauté sur mes genoux,’ schrijft Rimbaud in het eerste hoofdstuk. En Breytenbach: ‘Saans, so teen die skemeruur, het sy my op haar skoot getel en styf vasgehou [...]’ Rimbauds uitspraak vinden we later in een nog letterlijker vorm nogmaals terug: ‘Ek het die skoonheid oor my skoot getrek.’ In het eerste geval is er sprake van een verschijnsel dat veelvuldig voorkomt; Breytenbach neemt de metaforische uitdrukking van Rimbaud die met la Beauté geen vrouw maar de dichtkunst bedoelt, letterlijk en voegt daarmee een esthetische dimensie toe aan zijn eigen verhaal. Dit aspect is echter afhankelijk van de lezer, die deze overeenkomst al dan niet opmerkt. Over de begrafenis schrijven zij: ‘[...] - soulever, le poing dessèché, le couvercle du cercueil, s'asseoir, s'étouffer.’ En: ‘Ek wou eers regop beur [rechtop gaan zitten] om terug te wuif maar die deksel was reeds toegeskroef.’ De begrafenis, een vreemd item overigens in de autobiografie van zeer jeugdigen, komt nog vaker aan bod. Rimbaud: ‘Le sort du fils de famille, cercueil prémature couvert de limpides larmes.’ Breytenbach: ‘Daarna is ek in my kis, uitgedra buitentoe [...]’ Hoe intens de relatie tussen de personages in deze delen is, kunnen we illustreren aan de hand van de theorie van de Fransman Genette wanneer hij schrijft over de anti-roman. Bij de indeling van de genres legt Genette een aantal criteria aan waarmee hij verschil aanbrengt tussen de parodie en de anti-roman. Als voorbeeld neemt hij Don Quichotte en de ridderromans. Er zijn grote overeenkomsten. Beide hebben een andere roman of genre als voorbeeld en de analogie als essentieel kenmerk. Het verschil bestaat hierin dat de personages in de parodie niet op de hoogte zijn van de geparodieerde tekst. Zij leven hun eigen leven zonder zich bewust te zijn van hun voorbeelden. In de anti-roman echter zijn de personages gesitueerd in de geest van de held, in dit geval de kleine Breyten. Immers, het personage en de verteller zijn in dit autobiografische verhaal een en dezelfde. Hij kent zijn voorbeeld en identificeert zich met hem. De beslissing van Breytenbach dit verhaal op deze plaats te herhalen versterkt dan ook het vermoeden van identificatie van het personage, in casu hij zelf met de dichter Rimbaud. Het verhaal voldoet ook aan de criteria: afwezigheid van ironie en aanwezigheid van buitennatuurlijke verschijnselen. Welnu, de toon in Breytenbachs verhaal is humoristisch maar uiterst mild en buitennatuurlijke verschijnselen zijn er in overvloed: de kleine Breyten sterft verschillende doden en komt op even wonderbaarlijke wijze weer terug. Misschien wordt er zelfs voldaan aan de voorwaarde dat er op kritische wijze geschreven moet worden over de voorbeeld-tekst. Breytenbach staat namelijk niet onkritisch tegenover de persoon van zijn overigens bewonderde voorganger en zeker niet tegenover het verschijnsel ‘Rimbaud’, zoals uit het volgende zal blijken.

Naast deze autobiografische parallellen vinden we namelijk in 'n Seisoen in die paradys nog een biografie over Rimbaud. Na een gedeelte dat tamelijk nauwkeurig overeenkomt met de werkelijkheid, herrijst de eenbenige Rimbaud uit de dood en duikt weer op in Afrika, waarna een turbulent leven volgt. Deze biografie druipt van de ironie. De overdrijvingen in het eerste deel zijn overduidelijk gericht aan het adres van de vele biografieschrijvers die een mythe om de figuur van Rimbaud hebben geschapen. Door middel van het tweede deel voegt Breytenbach daar op ridiculiserende wijze nog een nieuwe mythe aan toe en demythologiseert daarmee de bestaande mythes. Dit proces is dus niet gericht tegen Rimbaud zelf, maar aan het adres van hen die een onwaarachtig beeld van hem hebben gecreëerd.

Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn dat

[p. 153]

er een dialoog plaatsvindt tussen beide schrijvers. Opvallend duidelijk is dit ook wanneer we onmiddellijk voor de biografie van Rimbaud een schijnbaar losstaand stukje Italiaanse tekst aantreffen, dat groot gevaar loopt door de lezer genegeerd te worden. Dat zou jammer zijn, want deze paar regels vormen een link met de opvattingen van Rimbaud neergelegd in de eerder genoemde brieven over de dichtkunst. Het is Rimbauds bedoeling het onbekende te leren kennen en dit neer te leggen in zijn poëzie. De methode daartoe is ‘le dérèglement de tous les sens’ door middel van drugs. Een eeuw later krijgt hij antwoord van de ervaren Breytenbach die via de Italiaanse tekst waarschuwt tegen de slechte kwaliteit van geestverruimende middelen en tegen het feit dat terugkeer naar de werkelijkheid een probleem kan worden. Breytenbach veronderstelt dat Rimbaud het doel en de middelen verwart. Hij schrijft verderop: ‘Miskien het die poësie self 'n obstakel geword in sy soeke na 'n stelselmatige ontwrigting van alle sintuie na sienerskap.’

De invloed van de bijbel

De bijbel is duidelijk aanwezig in beide werken. De schrijvers zijn religieus opgevoed en hebben in dit opzicht hetzelfde culturele referentiekader. Hun werk drijft als het ware op een door hun ouders meegegeven basis, die ze echter beiden verwerpen. Ze grijpen naar de bijbel om hun eigen teksten ironische kracht te verlenen.

Rimbaud persifleert gebeden, aanroepingen, litanieën, verminkt parabels, refereert aan bijbelse situaties en verdraait citaten. Een voorbeeld is de parodie op de parabel van de wijze en de dwaze maagden in het hoofdstuk Delires i. Vierge Folle - Epoux Infernal, waarmee hij na hun mislukte relatie zijn vriend Verlaine belachelijk maakt. Het prikkelende van de parodie is de tegenstelling tussen het origineel en de nieuwe tekst, en Rimbaud weet hier meesterlijk mee om te gaan.

Ook Breytenbach bedient zich van bijbelse teksten en doet dit vooral om zijn verontwaardiging kracht bij te zetten. Bij hem doet zich echter in vele gevallen een merkwaardig fenomeen voor. Breytenbach haalt een citaat uit de bijbelse context en plaatst het in een vreemde omgeving. Nu blijkt dat er tussen de beide contexten vaak parallellie bestaat. Desondanks werkt het citaat in zijn nieuwe context als een blikvanger. Een voorbeeld: ‘'n Paar honderd Viëtnamese kinders se doodsvonnis is opgehef vir twee dae. Prys die Here! De hoofdstad van Nicaragua word platgevee deur 'n aardbewing en die soldate begin skiet op verdwaasde buiters.’

Het ironische Prys die Here! is afkomstig uit het boek Daniël (Dan. 3, 52:90), waarin de drie jonge lieden door Nebukadnezar in de oven worden geworpen. Ook hier dus, evenals in Breytenbachs tekst, alom vuur en vernietiging. Ondanks de overeenkomstige contexten krijgt de uitspraak van Breytenbach over de Vietnamese kinderen een bijzonder navrante lading mee.

De bijbel is een cultureel erfgoed en levert de beide schrijvers aanknopingspunten die in de vorm van referenties, in de ruimste zin, aan beider werk op zich en aan hun werk onderling structuur verlenen. Ze vormen een onderstroom die de thema's en de verschillende motieven met elkaar verbindt tot een samenhangend geheel. Dit geldt echter niet alleen voor het hier besproken werk van Breytenbach, maar voor heel zijn poëtisch oeuvre, waarin bijbelse referenties en Zen-boeddhistische logica hand in hand gaan en als het ware de persoonlijke poëtica van de schrijver worden.

In 'n Seisoen in die paradys wordt deze belangrijke functie evenzeer vervuld door het werk van Rimbaud. Er is sprake van intertextualiteit en Breytenbachs tekst ontleent voor een groot gedeelte via citaten en transformaties zijn waarde en betekenis aan de cryptische tekst van Rimbaud. De aandachtige lezer, vooropgesteld dat hij dezelfde culturele bagage heeft als de schrijvers, zal tot zijn verrassing ontdekken dat Breytenbach vaak op minutieuze wijze de verschillende thema's en motieven

[p. 154]

heeft uitgewerkt en daarmee, aangevuld met zijn eigen ervaringen, gedichten, Afrikaanse legendes en familiegebeurtenissen, een boeiend geheel van zijn werk heeft gemaakt. We kunnen gerust zeggen dat de beide ‘Seizoenen’ elkaars context vormen. Want niet alleen het werk van Breytenbach ontleent waarde en betekenis aan het werk van zijn voorganger, maar ook Une saison en enfer wint aan belang wanneer de lezer op de hoogte is van Breytenbachs tekst. Het esthetische spel van deze schrijver verleent op zijn beurt waarde en betekenis aan de vaak moeilijk interpreteerbare Franse tekst. Voorwaarde is natuurlijk dat men het spel meespeelt en de door Breytenbach gehanteerde codes gebruikt.