De Gids. Jaargang 152

[p. 146]

Buitenlandse literatuur
Zuid-Afrika

Hans Ester
Creativiteit onder de noodtoestand.
Perspectieven op de Zuidafrikaanse letterkunde

Wie zich met de literatuur van Zuid-Afrika bezighoudt, verwondert zich al spoedig over de grote creativiteit en produktiviteit die hij ontmoet.

In het beeld dat Europeanen van de Zuidafrikaanse literatuur hebben, staat de Europese preoccupatie met raciale conflicten in Zuid-Afrika in het middelpunt. Een Zuidafrikaanse roman die de apartheid ignoreert, wordt naar de prullenmand verwezen of ten hoogste als historisch symptoom van een escapistische levenshouding gezien. Sinds de jaren zeventig van deze eeuw is de informatie over het wel en wee van Zuid-Afrika via de Europese media zo gedetailleerd gepresenteerd dat daarmee ook de verwachtingen van het Europese lezerspubliek ten aanzien van de uit Zuid-Afrika afkomstige literatuur grondig zijn veranderd. Wat vermag deze literatuur nog te bieden hebben aan een Europese tv-kijker, die protesten, rellen, politieoptredens en politieke manifestaties in geuren en kleuren van nabij heeft kunnen meebeleven, die het gezicht van president Botha heeft kunnen bestuderen alsof deze in zijn eigen huiskamer aanwezig was?

De literatuur, uiteraard niet alleen de Zuidafrikaanse, moet concurreren met andere vormen van werkelijkheidsbenadering. De waardering van literatuur heeft met concurrerende verbeeldingen van een complexe realiteit te doen. De literatuur kan zich niet met een dooddoener afmaken van de vraag naar haar legitimatie. In het voorwoord tot zijn boek Literatuur in die Strydperk (1985) schrijft André P. Brink de volgende, in verband met het bovengenoemde probleem behartigenswaardige woorden: ‘Vandaag lyk dit my: dié teks wat ons uit gewoonte en bygelowigheid die “werklikheid” of die “wêreld” noem, is net eenvoudig nié so sonder meer “buitetekstueel” as wat ons eers so graag gemeen het nie [...] Op stuk van sake bevind die literatuur hom nie net “in” 'n strydperk nie, maar hy is sélf strydperk: ontmoetplek tussen wêreld en kodes; skrywers en lesers; mense.’ Met dit kennistheoretisch uitgangspunt haalt Brink de angel uit de valse tegenstelling tussen literatuur en werkelijkheid. De vraag naar de waarde van de Zuidafrikaanse literatuur onder de noodtoestand kan alleen beantwoord worden door diegene die op de hoogte is van de vooronderstellingen van ieder spreken over werkelijkheid.

Welke functie en welk belang heeft de Zuidafrikaanse letterkunde in deze tijd van spanning en geweld? Hoe ziet die literatuur er onder de noodtoestand uit?

In de eerste plaats is het naar mijn mening uiterst belangrijk dat deze literatuur kanten van de Zuidafrikaanse samenleving heeft belicht, die anders buiten het gezichtsveld van de betrokken tijdgenoten waren gebleven. Als zodanig functioneerde al aan het eind van de jaren veertig Alan Patons grandioze roman Cry, the beloved country, die in Nederland onder de titel Tranen over Johannesburg uitkwam en zeker niet in de laatste plaats op grond van de beel-

[p. 147]

dende titel het negatieve imago van de stad Johannesburg heeft gevestigd. Een ander voorbeeld vormen de gevangenissen in Zuid-Afrika. De Zuidafrikaanse wetgeving heeft lange tijd de informatie over de situatie binnen de gevangenissen verhinderd. Voordat er over deze kant van de Zuidafrikaanse samenleving meer openheid kwam, had Alex La Guma in zijn roman The stone country (1967) vanuit eigen ervaringen over het gruwelijk onrecht (de door de bewakers getolereerde terreur onder de gevangenen bij voorbeeld) geschreven en daarmee verborgen onrecht geopenbaard. Binnen de Afrikaanstalige letterkunde is het in de eerste plaats Elsa Jouberts boek Die swerfjare van Poppie Nongena uit 1978 geweest, dat als sociaal document over de gevolgen van de hervestigingspolitiek en de paswetten heeft gefunctioneerd. De polemieken over dit boek in de Zuidafrikaanse kranten leggen getuigenis af van de werking als onthulling van sociale toestanden. Met deze levensgeschiedenis van de zwarte vrouw Poppie is een nieuw tijdperk binnen de Afrikaanse letterkunde met een nieuw sociaal bewustzijn begonnen. Verder denk ik aan boeken als de verhalenbundel Call me not a man van Mtutuzeli Matshoba (uit 1979), de verzameling teksten To kill a man's pride (redacteur Norman Hodge, 1984) en het levensverhaal Kaffir boy (1986) van de Zuidafrikaanse tennisspeler Mark Mathabane.

Het belichten van facetten van de sociale realiteit waarover anders geen informatie naar buiten zou zijn gekomen, is een vitale functie van literatuur. Nog sterker dan een documentatie kan de literatuur haar lezer met al zijn emoties bij het vertelde gebeuren betrekken. Deze functie zouden we de Zola-functie kunnen noemen.

De tweede functie van de literatuur bevat een proscopisch-profetisch element. Deze literatuur loopt op de ontwikkeling der gebeurtenissen vooruit. Ze kan zelfs een apocalyptisch karakter hebben. De roman July's People (1981) van Nadine Gordimer over de dagen na de grote opstand der zwarten is een voorbeeld van een op de toekomst vooruitlopend werk. Andere voorbeelden van sociale verhoudingen na de omwenteling vinden we bij Elsa Joubert en Etienne van Heerden. Mogelijk valt ook de roman Life & Times of Michael K (1983) van J.M. Coetzee onder deze noemer. Het is in verband met dit visionaire perspectief verrassend en beangstigend om te moeten constateren dat de politieke en sociale werkelijkheid deze profetische literatuur al voor een groot deel lijkt te hebben ingehaald. Misschien past in dit verband de term Orwell-functie.

In de derde en misschien, al naar gelang de waarde-vooronderstellingen met betrekking tot literatuur, belangrijkste plaats fungeert de literatuur als peillood om fenomenen te registreren die zich aan de waarneming via de oppervlakte van het sociale en politieke leven onttrekken. Die literatuur brengt motieven, emoties en groteske impulsen naar boven, die voor het functioneren van de menselijke psyche een uitermate belangrijke rol spelen, maar die niet door de zeef van het op orde gefixeerde menselijke bewustzijn weten door te dringen. Deze mogelijkheid van literatuur in onze eeuw zouden we schematisch verkort de Kafkafunctie kunnen noemen.

Deze drie functies - die slechts een grofmazig schema vormen, waarbinnen fijnere nuances als bij voorbeeld het satirische, parodistische, humoristische en idyllische te onderscheiden zijn - vormen enkele belangrijke, op werkelijkheid (met of zonder voorbehoud) gerichte mogelijkheden, die zich aan een schrijver voordoen. De zwarte Zuidafrikaanse schrijvers van onze tijd, zoals Miriam Tlali en Sipho Sepamla, zullen vooral in de eerstgenoemde functie een belangwekkende vervulling van het schrijverschap zien. Lewis Nkosi gaat in zijn roman Mating Birds uit 1986 al weer een stap verder. De ontmaskering van de sociale schijn-harmonie, de openbaring van menselijk lijden als gevolg van de apartheid en het mobiliseren van de emoties van de lezer ten gunste van een in verzet komende menselijkheid zijn te vinden in het werk van Sipho Sepamla, onder meer in zijn in Johannesburg verschenen roman A ride on the whirlwind (1981).

[p. 148]

In deze roman beschrijft en idealiseert Sepamla de verzetsstrijd van de jeugd van Soweto (South Western Townships). Naar mijn idee gebeurt dat nogal schematisch, een kritiek die de auteur vermoedelijk met een verwijzing naar de mobiliserende taak van zijn werk zal afwijzen. Een kleine aanzet tot een vorm van geëngageerde poëtica bood Patrick Petersen, predikant van de N.G. Sendingkerk te Vredenburg in de inleiding tot zijn dichtbundel amandla ngawethu (1985). Samen met zes andere, zich duidelijk als ‘zwart’ betitelende schrijvers publiceerde Petersen in 1988 de dichtbundel vol bitterheid en aanklacht Aankoms uit die skemer. Ook André P. Brink, al wil hij niet met de rol van een sociaal betrokken, realistisch schrijver vereenzelvigd worden, wordt in ieder geval buiten Zuid-Afrika nochtans vanuit die verwachting gelezen.

Voor de schrijver in Zuid-Afrika is het een vraag van existentieel belang, welke van de drie geschetste functies, rollen of identiteiten hij kiest. Welke functie is de meest waarachtige en komt aan zijn verlangen naar waarheid en complexiteit van waarheid het meest tegemoet? Bij die keuze zal de eigen plaats van iedere schrijver binnen de literaire traditie een wezenlijke factor zijn. Wie als Zuidafrikaans schrijver de in Europa tijdens de twintigste eeuw dominante literaire richtingen kent, kan zich als producent van literatuur niet meer naïef voordoen. Hij heeft zijn realistische onschuld verloren door te eten van de boom van het modernisme. In zijn laatste werk States of emergency (1988) vertelt André Brink daarom over de postmodernistische onmogelijkheid om een uniek, metafysisch verankerd liefdesverhaal te vertellen.

Dat uiteenlopende waardeoordelen over literatuur op van elkaar verschillende waardecriteria en culturele tradities gebaseerd kunnen zijn, is een constatering die veel misverstanden overbodig kan maken. De Europese lezer kan niet anders lezen en oordelen dan vanuit de opgestapelde ervaringen van de twintigste eeuw. Deze lezer - uiteraard een grove generalisatie - hanteert normen bij zijn wijze van lezen die gebaseerd zijn op fundamenteel inzicht in de complexiteit van de menselijke geest. Vooral is deze ervaren lezer zich bewust van het gevaar dat inherent is aan collectieve emoties en aan sociale verschijnselen en politieke fenomenen die op de gevoelens van de massa berusten. Waarmee niet gezegd wil zijn dat deze lezer de ethiek volledig uit zijn levensbeschouwing zou hebben verbannen. Hij is weliswaar een ‘Man zonder eigenschappen’, die echter vurig naar verlossing verlangt, en die het potentieel aan verlossing niet voortijdig wil verkwanselen.

In welk opzicht weet de Zuidafrikaanse letterkunde de zin-horizon van waarden, idealen en menselijke verhoudingen aan de ene kant, de angsten, pijnen en obsessies aan de andere kant gestalte te geven? Kan zij datgene uitspreken, waar de mens in laatste instantie op gericht is, datgene wat de oppervlakte van de realiteit niet te zien geeft en wat de oppervlakte toch bepaalt?

Vier verschijnselen zijn mij opgevallen, die voor het begrijpen van het bewustzijn en het onderbewustzijn van vooral de blanke Zuidafrikaanse schrijver van nu een sleutelrol vervullen. Ten eerste is dat het gevoel van vreemdelingschap in Afrika, dat de vorm van een algehele existentiële vervreemding kan aannemen.

Als voorbeeld van dit eerste verschijnsel noem ik Elsa Jouberts bundel verhalen Melk uit 1980. In deze verhalen is de ontheemding van de blanke in Afrika een centraal onderwerp. Dit wordt bij voorbeeld onder woorden gebracht door een vrouw in het verhaal ‘Agterplaas’. Tegelijkertijd spreekt uit haar woorden nieuwsgierigheid naar die onbekende wereld en is zij vervuld van verlangen om aan dat vreemde deel te hebben. De bediende, die een apart kamertje in de achtertuin bewoont, is en blijft een vreemde voor deze vrouw: ‘Die lewe in die kamer in my agterplaas is verbonde aan my lewe. Sonder dié lewe is ek soos 'n liggaam wat nie skaduwee maak nie, is my werf, my huis vir my verlate, dwaal ek deur my huis, verlep die blomme in my vase en gee die spieëls

[p. 149]

teen die mure vir my 'n dowwe beeld terug. Ek soek na die lewe in die kamer in my agterplaas om dit te ken. Ek vat aan die deur wat dig teen my toegetrek is, met vingers soos dié van 'n blinde. Ek kan nie sien nie.’ (p. 59/60) Een ander voorbeeld is Klaaglied vir Koos (1984) van Lettie Viljoen, waarin de schrijfster het isolement van een vrouw in een voor haar onbekende wereld aangrijpend weergeeft. Ook Etienne van Heerden, Louis Krüger, Koos Prinsloo, André Brink, Wilma Stockenström en Alexander Strachan hebben het vreemdelingschap van de blanke in Afrika gethematiseerd.

Ten nauwste verwant met het hierboven genoemde is het tweede centrale thema, het thema van de dood. Variërend van een individuele tot een collectieve emotie zien we binnen de gehele Zuidafrikaanse letterkunde een sterk verlangen om de deelname aan die vreemde werkelijkheid van Afrika te forceren, of om de nieuwe wereld van Zuid-Afrika door het offer van het eigen leven mogelijk te maken.

Het verlangen om de vervreemding op te heffen kan in de richting van liquidatie van het eigen ik gaan. Die uitwissing van het gewelddadig subject is zelfs op een vreedzame, of partieel vreedzame wijze mogelijk, zoals in J.M. Coetzee's Life & Times of Michael K en in zijn roman In the heart of the country (1978). De hoofdpersonen uit deze boeken lijken in ieder geval deel te worden van de aarde en daarmee de vervreemding op te heffen. Bij de Afrikaanstalige dichter Johann de Lange zien we een andere mogelijkheid. In zijn gedichten is het verlangen naar de dood gemotiveerd door de hunkering om via de dood een nieuwe heelheid deelachtig te worden. Bij zwarte schrijvers als de genoemde Patrick Petersen zijn lijden en sterven in een volledig ander historisch perspectief geplaatst, als zinvolle bouwstenen op weg naar een beter Zuid-Afrika.

Binnen de Afrikaanstalige literatuur kent de dood vele gedaanten. Het gemeenschappelijke referentiepunt is het opheffen van een beangstigende realiteit, die in haar diepste wetten geheim is gebleven. Bij Louis Krüger in zijn roman 'n Basis oorkant die grens (1984) is de dood in de vorm van een militaire wraakactie een inbreuk op de integriteit van het land Mozambiek, dat ook intern ten prooi is aan geweld. Het gepleegde geweld wordt gerelativeerd door de verteller, de gesneuvelde commandant. Vanuit het schimmenrijk begeleidt deze commandant zijn manschappen op hun barre tocht, die ook hun psychische ontreddering zichtbaar maakt. Het woord ‘grens’, dat in Zuid-Afrika doorgaans verwijst naar de grens tussen Namibië en Angola, is een psychisch conglomeraat dat zowel de vrees voor de gevaren van het noordelijker gelegen deel van Afrika als angst voor de direct nabije dood als gevolg van oorlogshandelingen omvat. Alexander Strachan en Koos Prinsloo zijn twee namen uit een grotere groep van schrijvers van ‘grensliteratuur’.

Het derde thema heeft betrekking op het verlies aan geschiedenis. Vervreemding impliceert vervreemding binnen ruimte en tijd. Kan de dood nog als een zinvol offer in het kader van een doelgerichte, eventueel door een hogere macht geleide geschiedenis gelden? Bestaat er nog iets als een opwaartse lijn der geschiedenis? Of is - althans voor de blanke Zuidafrikaan - het reservoir van historische legitimaties en zingevingen met het wegslinken van de zo heldhaftig begonnen twintigste eeuw uitgeput geraakt? In haar roman Die laaste sondag (1983) laat Elsa Joubert zien, hoe de voor een blanke gemeenschap bedreigende werkelijkheid wordt omgevormd tot een mythe, waarin de door een god geleide geschiedenis van de mensen een verzoenend offer verlangt en daarmee het vernietigende geweld ogenschijnlijk legitimeert. Wanneer de Zuidafrikaanse literatuur alleen maar de gevaren van een dergelijke collectieve geschiedenis-mythe zou hebben aangetoond, dan was haar onmisbaarheid in onze tijd al bewezen. Het verlies aan geschiedenis is in de huidige Zuidafrikaanse literatuur alom tegenwoordig. Het wegvallen van historische zekerheden duidt op een grote geestelijke bestaansonzekerheid. De heroïsche geschiedenis van Zuid-Afrika is door schrijvers als Etienne Leroux, André

[p. 150]

Brink en Etienne van Heerden kritisch en satirisch ter discussie gesteld. Er is nog geen nieuw historisch kader voor in de plaats gekomen waarmee een ander bewustzijn zich kan vereenzelvigen. Bij de zwarte schrijvers bestaat daarentegen een opvallende voorkeur voor positieve metaforen als de ‘nieuwe dageraad’, die aan de geschiedenis een hoopvol karakter verlenen.

Het vierde opvallende thema in de recente Zuidafrikaanse literatuur is de problematisering van liefde en seksualiteit in relatie tot tijd en duurzaamheid. Terwijl schrijvers als Hennie Aucamp en Koos Prinsloo in hun laatste werk kortstondige seksuele relaties (‘onenight-stands’) beschrijven, heeft André Brink de problemen van het liefhebben onder de noodtoestand in zijn boek States of emergency vanuit een soort meta-verhaal, een theorie van het vertellen, behandeld. Het vreemdelingschap in Afrika, de alomtegenwoordige dood, het verlies van de zingevende geschiedenis en de erosie van de liefde door de tijd, alle vier dominante thema's zijn bij Brink te vinden. En bij vele andere blanke auteurs, tenminste bij hen die bij het schrijven nog van een zin van het menselijk handelen uitgaan.

Uit het voorafgaande zal duidelijk zijn dat de Zuidafrikaanse literatuur van de jaren tachtig zich evenmin als de literatuur van het komende decennium kan terugtrekken in een veilige nis van de geschiedenis. De Zuidafrikaanse schrijver van Europese afkomst ziet dat alle waardepatronen, die hem via opvoeding of school zijn meegegeven, op een zeer wankel fundament zijn komen te staan. De existentiële onzekerheid dwingt vooral deze schrijvers ertoe, uitgaande van de Europese erfenis en van drieëneenkwart eeuw geschiedenis aan de zuidpunt van Afrika, over de condities van het bestaan in Afrika na te denken. Verhoogde spanning leidt daarbij mogelijk tot een grotere produktiviteit dan de gemiddelde. De vraag is, of daarmee ook de grote creativiteit van de literatuur onder de noodtoestand verklaard is.