De Gids. Jaargang 151

Oscar van Weerdenburg
Duitstalige literaire tijdschriften

Met literaire tijdschriften is altijd een soort folklore verbonden, die soms vele jaren na het verschijnen van het laatste nummer nog in ere wordt gehouden. In Nederland is dat vooral met Forum het geval. Ter Braaks schijntegenstelling tussen vorm en vent maakt - samen met Hollandse nieuwe, molens en klompen - al geruime tijd deel uit van ons culturele erfgoed. Keer op keer wordt dit negentiendeeeuwse kritische instrumentarium met veel tamtam uit het letterkundige arsenaal gehaald; meestal om een nieuwe vorm van epigonisme te verdedigen. Toch vervelen de daarop volgende discussies nooit; hun uitvoerige polemiek geeft bijna altijd aanleiding tot maximaal gelach.

Van Duitstalige literaire periodieken kan dit niet altijd worden gezegd. Zij hadden lange tijd de reputatie bijzonder degelijk en behoudend te zijn. Die reputatie was grotendeels verdiend. Na de oorlog werden de redacties van bijna alle literaire en wetenschappelijke tijdschriften bezet door conservatieve, burgerlijke intellectuelen, die weliswaar democratisch gezind waren maar tegelijkertijd iedere polemiek schuwden. Zij gingen ervan uit dat de eeuwige waarden van het ‘Abendland’, de universele vorming en het burgerlijke ethos ook na Hitler niet hadden afgedaan. Met name de meer wetenschappelijk gerichte tijdschriften als Merkur^1. en Euphorion^2. wilden de traditie van het Verlichte tijdschrift (in de zin van Wielands Teutscher Merkur) nieuw leven inblazen. Net als in de achttiende eeuw moest het tijdschrift weer een democratisch platform zijn voor een discussie tussen geleerden en dichters. In principe kon iedereen daaraan deelnemen. In de praktijk bleek echter al snel dat de uitgevers herkenbaar wilden blijven in de gepubliceerde kopij. Binnen hun programma's was weliswaar ruimte voor afwijkende meningen, maar een zekere geestverwantschap met de boven genoemde idealen werd verondersteld.

Een jonge generatie schrijvers, die deze burgerlijke levenshouding niet deelde, kreeg hier dan ook nauwelijks een kans en aan een alternatief tijdschrift bleek de eerste tien jaar na de oorlog geen behoefte. Hans Werner Richters poging om in Die Literatur teksten van de Gruppe 47 voor te stellen mislukte bijvoorbeeld al na zeven maanden. Literaire critici betitelden het als ‘agressief’ en ‘onevenwichtig’. Pas rond 1955 kwam in die situatie enige verandering. Eensklaps kwam een groot aantal nieuwe tijdschriften uit, waaronder Akzente^3. en die horen.^4. Beide profileerden zich vooral door het ontbreken van een literair programma duidelijk tegenover reeds bestaande periodieken. Hun vijfendertigjarig bestaan heeft daaraan niets veranderd, alhoewel een aantal namen in beide tijdschriften steeds weer terugkeert. Akzente besteedt veel aandacht aan schrijvers die een zekere verwantschap hebben met Günter Eich, Paul Celan en Ingeborg Bachmann of

1. Merkur, Zeitschrift für europäisches Denken, herausgegeben von Karl-Heinz Bohrer. Sonnenstraße 10, D-8000 München.

2. Euphorion, herausgegeben von Rainer Gruenter. Lutherstraße 59, Postfach 106140, D-6900 Heidelberg.

3. Akzente, Zeitschrift für Literatur, herausgegeben von Michael Krüger. Postfach 860420, D-8000 München 86.

4. die horen, Zeitschrift für Literatur, Kunst und Kritik, herausgegeben von Kurt Morawietz. Verlag für neue Wissenschaft, Postfach ioiiio, D-2850 Bremerhaven 1.

[p. 952]

(op Europees niveau) met René Char, Ungaretti en T.S. Eliot. Onder de leiding van redacteur Michael Krüger heeft het blad aan betekenis ingeboet. Krüger heeft geen hoge pet op van de hedendaagse Duitse literatuur; in het Amsterdamse Goethe Instituut vertelde hij onlangs vol trots dat hij minstens zestigduizend manuscripten voor Akzente had geweigerd. Dat is te merken, in de laatste vier nummers werd zegge en schrijve één Duitstalige auteur (de Oostduitse dichter Thomas Rosenlöcher) gepresenteerd.

die horen houdt zijn lezers beter op de hoogte. Vier keer per jaar komt dit rijk geïllustreerde tijdschrift met een themanummer uit, waarin een groot aantal teksten associatief naast elkaar zijn gezet. Kenmerkend voor die horen is een verfrissend soort politiek engagement. Het tijdschrift is trouw gebleven aan de politieke idealen van de jaren zestig en zeventig en heeft om die reden de gunst van een aantal belangrijke linkse schrijvers niet verloren. Regelmatig staan in die horen teksten van Günter Grass, Erich Fried en Peter Rühmkorf. Met zijn politieke engagement staat die horen bijna alleen in het scala van literaire tijdschriften van de Bondsrepubliek. Van de vele extreem links georiënteerde literaire periodieken, die in de jaren zeventig bijna dagelijks werden opgericht en opgeheven, is eigenlijk alleen L'80^5. (vroeger L'76) nog overgebleven. In tegenstelling tot die horen wordt in L'80 nadrukkelijk aandacht besteed aan nieuwe literaire stromingen. Helaas staan wetenschappelijke teksten daarbij steeds centraal. L'80 gaat bijvoorbeeld wel een discussie over postmoderne literatuur aan en probeert deze zelfs met een links-liberaal denken te verenigen, maar vergeet tegelijkertijd een aantal postmoderne teksten te publiceren. Daardoor ontstaat de indruk dat het compromis met literaire tegenstanders ten koste gaat van hun teksten.

Een Duitse romanist zei eens: ‘Het leven is te kort om Duitse literatuur te lezen.’ Vele redacteuren lijken zich die spreuk ter harte te hebben genomen. Akzente, die horen (het laatste nummer was geheel aan de Belgische literatuur gewijd), Park^6. en Die Neue Rundschau^7. besteden de laatste jaren steeds meer aandacht aan buitenlandse auteurs. Aan deze interesse liggen niet alleen literaire, maar ook financiële redenen ten grondslag. Buitenlandse literatuur is in Duitsland nog steeds een gat in de markt. De belangrijkste concurrent van het tijdschrift, het ‘Feuilleton’ van de dag- en weekbladen, besteedt er traditioneel weinig aandacht aan. Alleen de nog relatief jonge tijdschriften Litfass^8. en Schreibheft^9. concurreren waar het Duitstalige literatuur betreft nog succesvol met de dagbladpers. Litfass heeft om een aantal redenen mijn voorkeur. Om te beginnen wordt Litfass mooier (en regelmatiger) uitgegeven. Drie keer per jaar verschijnt een geïllustreerde pocket, waarin een beperkt aantal teksten op goed papier staat afgedrukt. Belangrijker is echter dat in Litfass consequent wordt geprobeerd alle Duitstalige literaturen (dus ook Oostenrijk, Zwitserland en de ddr) met representatieve teksten te vertegenwoordigen. Vooral voor de Zwitserse literatuur speelt Litfass een belangrijke rol;^10. dit land heeft immers geen enkel literair tijdschrift van betekenis.^11. Maar ook Oostduitse auteurs, die in hun eigen land nauwelijks publikatiemogelijkheden hadden of hebben (ik denk o.a. aan Wolfgang Hegewald en Lutz Rathenow),^12. publiceren regelmatig in Litfass. Schreibheft doet dit alles op een lager pitje. De laatste drie jaar waren slechts twee nummers geheel aan de Duitse literatuur gewijd. Dat had meer mogen zijn, want beide nummers waren vakkundig samengesteld. Schreibheft publiceert veel meer teksten van jonge onbekende auteurs dan andere Westduitse tijdschriften, zonder zich als de monotone spreekbuis van een generatie op te werpen. Actuele literatuur is voor de hoofdredacteur Norbert Wehr niet alleen literatuur die vandaag wordt geschreven.

In het rijtje van Litfass en Schreibheft hoort tot slot ook Literatur Magazin^13. thuis, alhoewel dit tijdschrift vaak de nadruk legt op literatuurwetenschappelijke teksten en de primaire literatuur daardoor iets van ‘bewijsmateriaal’ krijgt. Na de heroprichting in 1985 - het blad ver-

5. L'80, Zeitschrift für Literatur und Politik, herausgegeben von Johano Strasser. Hansestraße 63a, D-5000 Köln 90.

6. Park, Zeitschrift für neue Literatur, herausgegeben von Michael Speier. Taubertstraße 4, D-1000 Berlin 33. Park richt zich vooral op de moderne poëzie (uit Duitsland, Frankrijk en Italië). Daarnaast verschijnen in Park regelmatig essays over esthetiek en recensies over poëzie.

7. Neue Rundschau, herausgegeben vom S. Fischer Verlag. Geleitsstraße 25, Postfach 700480, D-6000 Frankfurt am Main 70.

8. Litfass, Zeitschrift für Literatur, herausgegeben von Uwe Heldt. R. Piper Verlag, Georgenstraße 4, D-8000 München 40.

9. Schreibheft, Zeitschrift für Literatur, herausgegeben von Norbert Wehr. Rigodon-Verlag, Niederdingstraße 18, D-4300 Essen 1.

10. Nummer 43 van Litfass is zelfs geheel aan de Zwitserse literatuur gewijd.

11. De betekenis van drehpunkte, Die Schweizer Literaturzeitschrift (herausgegeben von Rudolf Bussmann, Martin Zingg. Lenos Verlag, Wallstraße 9, 4051 Basel) en Orte. Schweizer Literaturzeitschrift (herausgegeben von Werner Bucher. Verlag Werner Bucher, Postfach 2028, 8033 Zürich) is marginaal. De oplage van beide tijdschriften ligt rond de vijftienhonderd.

12. De meeste interessante nieuwe literatuur wordt in de ddr in illegale tijdschriften als Mikado gedrukt. Sinn und Form (herausgegeben von der Akademie der Künste. Hermann-Matern-Straße 58/60, 1040 Berlin-Ost) is het belangrijkste officiële tijdschrift van de ddr. De laatste maanden verschenen hier verrassend kritische teksten, waarin of waarmee de politiek van Gorbatsjov werd ondersteund.

13. Literatur Magazin, herausgegeben von Martin Lüdke, Delf Schmidt. Rowohlt Verlag, Postfach 1349, D-2057 Reinbek b. Hamburg.

[p. 953]

scheen vier jaar lang niet - is de kwaliteit vooruitgegaan. Literatur Magazin is geen vergaarbak meer, waarin wetenschappers hun eerste stijloefeningen in het derridadas en lacancans kunnen publiceren (ik denk hier bijvoorbeeld aan het Nietzsche-nummer van mei 1980). De redacteuren Martin Lüdke en Delf Schmidt formuleerden in 1985 een zeer ambitieus doel: ‘Wir sehen in dem Literatur Magazin ein Medium der Selbstdarstellung gegenwärtiger Literatur, d.h.: ihrer Möglichkeiten. (...) Das Literatur Magazin steht allen Richtungen und Strömungen offen, es wird, auf die Dauer, das ganze Spektrum gegenwärtiger Schreibweisen vorstellen.’^14. De laatste nummers zijn een geslaagde poging in die richting.

Net als in West-Duitsland werd de tijdschriftenmarkt in Oostenrijk na de Tweede Wereldoorlog beheerst door behoudende literaire stromingen. Hier duurde het zelfs tot 1960 voordat nieuwe (progressieve) literaire periodieken van de grond kwamen. De meeste hadden bij de oprichting een duidelijk omlijnd programma. Zo publiceerden Manuskripte^15. en Protokolle^16. aanvankelijk alleen experimentele literatuur, die op de een of andere manier samenhing met de ‘Wiener Gruppe’. Intussen neemt de redacteur/dichter Alfred Kolleritsch echter alle teksten in Manuskripte op, ‘die sich gegenüber dem traditionellen literarischen Bestand und der konservativen bis neofaschistischen Literatur in Österreich abgrenzen.’^17. Die polemiek tegen het culturele Waldheimia is tevens de gemeenschappelijke noemer van tijdschriften als forum^18. en Wespennest.^19. forum gaat daarbij het verst. In een van de laatste nummers trok men zelfs ten strijde tegen de gesettelde critici van de Habsburgse republiek. Hun werd een zogenaamd ‘Austro-Masochisme’ verweten, op een manier die waarschijnlijk alleen nog in Oostenrijk mogelijk is. Vooral Thomas Bernhard moest het ontgelden: ‘ein in Selbstsucht erstarrtes, ins Hypertrophe aufgeblasenes Durchschnittstalent, ein unfruchtbarer Schimpfer, der es leicht hat, weil sein Verlag jeden Dreck von ihm unbesehen druckt, ein verzogenes Großmuttersöhnchen mit tellergroßen Scheuklappen, auf der Suche nach einer Granny, die er endlich in Peymann gefunden hat.’^20. Tegenover dit soort scheldkanonnades verbleken de behoudende literaire tijdschriften als Literatur und Kritik.^21. Temeer daar zij de laatste jaren een stuk naar rechts zijn opgeschoven - zij concentreren zich op de traditioneel zeer gewaardeerde provincieschrijvers. De bekende literaire critici van Oostenrijk komen in deze bladen bijna niet meer aan bod.

Literaire tijdschriften hebben een belangrijk nadeel: ze verschijnen te onregelmatig (sommige slechts twee keer per jaar) om hun lezers adequaat op de hoogte te kunnen houden van de actuele literatuur. Daarvoor blijft men nog steeds aangewezen op de literatuurbijlage van Die Zeit, de Frankfurter Allgemeine Zeitung, de Süddeutsche Zeitung. In deze kranten verschijnen wekelijks recensies, van een aantal vaste medewerkers met een uitgesproken mening over literatuur. Alhoewel er de laatste jaren wat redactionele veranderingen (soms verbeteringen) hebben plaatsgevonden, wijken hun bijdragen nog steeds sterk af van de recensies die in Nederlandse kranten verschijnen. Ze veronderstellen meestal enige kennis van de filosofie en bevatten een groot aantal toespelingen op andere literaire werken. Daardoor krijg ik hier en daar de indruk dat de recensie over alles gaat, behalve over het te bespreken boek. Tevens speelt de grote rivaliteit tussen de behoudende faz en verschillende andere kranten een rol bij de beoordeling van literatuur. Wanneer een boek in de faz een goede recensie krijgt, wordt het door de anderen geregeld de grond in geboord. Onder anderen de dichteres Ulla Hahn is de laatste jaren het slachtoffer geworden van deze ‘polemische’ praktijk. Toch wil ik wel een lans breken voor het Duitse ‘Feuilleton’. Met name Die Zeit en de faz maken een representatieve keuze uit de nieuw verschenen Duitstalige literatuur. Bovendien schrijven een aantal critici (Harald Hartung (faz), Andreas Kilb en Rolf Michaelis (Die Zeit)) bijzonder degelijke en inspirerende recensies voor deze kranten, die al-

14. Literatur Magazin Nr. 15 (april 1985).

15. Manuskripte, Zeitschrift für Literatur, herausgegeben von Alfred Kolleritsch, Günter Waldorf. Forum Stadtpark, Stadtpark 1, 8010 Graz.

16. Protokolle, Zeitschrift für Literatur und Kunst, herausgegeben von Otto Breicha. Jugend und Volk Wien, München, Anschützgasse 1, Postfach 80, 1153 Wien.

17. Citaat uit: Arbeitstreffen der Herausgeber deutschsprachiger und französischsprachiger Literaturzeitschriften. Paris 5./6. Juni 1986. Begleitheft. Paris: Association Dialogue entre les Cultures 1986, p. 14.

18. forum, herausgegeben von Lutz Löwengrein. Museumstraße 5, A-1070 Wien.

19. Wespennest, zeitschrift für brauchbare texte und bilder, herausgegeben vom Verein Gruppe Wespennest. Johann Straußgasse 26/17, A-1040 Wien.

20. forum, Heft 411/412.

21. Literatur und Kritik, herausgegeben von Jeannie Ebner, Kurt Klinger. Josefsplatz 6, A-1010 Wien.

[p. 954]

leen in het Times Literary Supplement hunsgelijke vinden.