De Gids. Jaargang 151

Cultureel leven
Evert van Uitert
Rob Scholte in citaten

James McNeill Whistler (1834-1903) verwekte in 1863 op de tentoonstelling van schilderijen die voor de officiële Salon in Parijs waren geweigerd, evenveel schandaal als Edouard Manet. Het publiek liep te hoop voor Manets Déjeuner sur l'herbe en voor Whistlers La dame blanche, door een criticus een ‘symfonie in wit’ gedoopt. Whistler ontwikkelde zich tot een dandy met een fijn gevoel voor publiciteit, die hij meesterlijk wist te bespelen. Zo daagde hij John Ruskin voor het gerecht toen deze gerespecteerde criticus een smadelijke kritiek had gepubliceerd over een van zijn schilderijen. In 1885 hield Whistler zijn geruchtmakende ‘Ten o'clock lecture’ en in 1892 liet hij de tweede, aangevulde editie van zijn nog steeds zeer leesbare The Gentle Art of Making Enemies verschijnen.

[p. 942]

Daarin waren een groot aantal ingezonden brieven van Whistler opgenomen, stukken over het Ruskin-proces, zijn lezing en een tentoonstellingscatalogus, waarbij ieder nummer was voorzien van citaten uit kritieken. Dit gedeelte eindigde met de mededeling dat Whistlers beroemde portret van zijn moeder was opgenomen in het prestigieuze Musée du Luxembourg.

In de laatste maanden van 1988 exposeerde Rob Scholte in het museum Boymans-van Beuningen. De catalogus Rob Scholte to star bestond uit een verzameling citaten uit kritieken en uit een openingstoespraak van Dirk van Weelden, de intellectueel van de cénacle. Aan de binnenkant van het schutblad werd een lijst van de honderd jonge kunstenaars opgenomen, die de hoogste prijzen opbrachten in 1984 en '87. Daarop prijkt Scholte als eerste Nederlander op de 95^ste plaats.

Rob Scholte, Overspel, 1986, H.C. Fürstenberg, Freiburg

‘The voice of the aesthete is heard in the land, and catastrophe is upon us.’

‘Sage of Universities - learned in many matters, and of much experience in all, save his subject.’

(Whistler, ‘Ten o'clock lecture’, 1885)

‘Waarom is dit schilderij mooi? Ik weet het niet en het interesseert me niet. Het is mooi genoeg zo. Wie wil weten waarom we het mooi moeten vinden, kan terecht bij geleerden in kunsthistorische instituten of bij de hovelingen van de moderne kunst in café het Paleis.’

(Dirk van Weelden, Arbeidsvitaminen, 1987)

‘Henley was publishing a series of articles called Modern Men, among whom he included Whistler, “the Yankee with the method of Barnum”.’

(E.R. and J. Pennell, The life of James McNeill Whistler, 1908)

‘De bende van Scholte kent en accepteert de sterk vercommercialiseerde mechanismen van het huidige kunstbedrijf en prikkelt haar nieuwe rijke publiek door zeden en gewoonten te kijk te zetten.’

(Haagse Post, 5 november 1988)

‘De eerste geboren manager, de eerste Amerikaan, die het “best in the world” verspreidde en dadelijk zo bekwaam en ongegeneerd verwezenlijkte, dat geen van de grote reclamehelden van zijn vaderland er aan kon tippen. De presentatie was voor hem niet alleen een wezenlijk onderdeel van zijn glorie, maar hij bedreef deze als doel op zichzelf, als sport en hij vond daarin de genoegdoening die andere kunstenaars in de uitoefening van hun beroep vinden. Ik had niets voor zijn schilderijen over, maar ik interesseerde mij voor het type.’

‘De dertig jaren die sinds het overlijden van Whistler zijn verlopen, hebben de roem van de eens zo gevierde meester geheel opgeruimd. Buiten de vs zijn er nauwelijks ernstige lieden te vinden die zijn portretten en landschappen, die hij impromptus noemde, waarderen en

[p. 943]

zijn naam met de kring van belangrijke kunstenaars in verband brengen, waartoe hij in de bloeitijd van het impressionisme overhaast gerekend werd.’

(Julius Meier Graefe, ‘Whistlers “L'art pour l'art”’, 1934)

‘Vergaat het Scholte zoals zoveel van zijn generatiegenoten kunstenaars en popsterren: here today and gone tomorrow? Dalstra, adviseur in Scholte's carrièreplanning heeft er vertrouwen in.’

(Haagse Post, 5 november 1988)

Wordt vervolgd.

Van Gogh & Millet

In 1966 voerde Alain Bosquet gesprekken met het genie Salvador Dali. Bij die gelegenheid verklaarde de meester dat hij de toen actuele pop en op-art in zijn werk had geïncorporeerd, maar tegelijkertijd ‘de tragische mythe van het Angélus van Millet actueel (had) gemaakt’. Dali vervolgde: ‘Voortaan zal ik niet aflaten om steeds maar opnieuw het Angélus van Millet te schilderen.’ De interviewer vroeg niet waarom, waarschijnlijk wist hij wel dat Dali al dertig jaar trouw was aan Millets meesterwerk, waarvan een reproduktie in de klas van

Jean François Millet, De arenleesters, (1857), Musée du Louvre, Parijs

zijn zeer katholieke lagere schooltje hing naast een Christusbeeld. Het was een sterke jeugdherinnering waarmee allerlei andere herinneringen werden verbonden. Een herinnering bovendien die Dali's ‘paranoïde kritische verbeelding’ had gevoed met stof voor zijn surrealistische schilderijen. Dali interpreteerde L'Angélus op geheel eigen wijze als moederlijke variant op de bekende vadermythen, waarin vaders als Saturnus, Abraham, Wilhelm Tell en God de Vader zelf, er niet tegenop zagen hun eigen zoon te offeren. Millets boer en boerin die in gebed verzonken op het veld staan, vormden voor Dali het equivalent van de in surrealistische kring beroemde definitie van de schoonheid als een onverwachte ontmoeting van een naaimachine en een paraplu op een ontleedtafel (Lautréamont). Het eenzame landschap kwam in Dali's visie overeen met de ontleedtafel, de aarde was door de ploegende boer ontleed. Naaimachine en paraplu stonden voor vrouw en man volgens welbekende psychoanalystische clichés.

Ook Millet zelf had zijn eigen associaties bij dit schilderij. Bij het schilderen had hij gedacht aan zijn grootmoeder, die werkend op het land nooit zou vergeten het werk te onderbreken als het klokgelui voor ‘de arme doden’

Vincent van Gogh, Zaaier, (1889), naar Millet

[p. 944]

weerklonk. Millet verzuimde niet de kertoren aan de horizon achter de vrouw af te beelden.

Dali was niet de eerste kunstenaar die zich intensief met Millet bezighield. De impressionist Pissarro, politiek links, was teleurgesteld toen hij uit de publikatie van brieven van Millet moest opmaken dat de boerenschilder Millet zich helemaal niet zo verregaand met de boeren en hun lot had geïdentificeerd. Millet liep doorgaans niet op klompen. Voor Pissarro en zijn geestverwanten bleek Millet niet langer te beantwoorden aan het type van de door de bourgeoisie miskende kunstenaar. Dat betekende een deuk in Millets reputatie als voorloper van de moderne kunst. Bij Dali is van dié reputatie dan ook geen sprake.

De moderne kunstenaar die zich het meest intensief met Millet heeft beziggehouden, is ongetwijfeld Vincent van Gogh. Daarom is het niet verwonderlijk dat men in het Van Goghmuseum vanaf het begin heeft gedroomd van een Millet-tentoonstelling. Nu is het dan zover, tot en met 26 februari 1989 kunnen Millets beroemde Arenleesters en vele andere werken vergeleken worden met Van Goghs Aardappeleters, zijn getekende kopieën uit het begin van zijn loopbaan en de ‘vertalingen in kleur’ uit Saint Rémy. Millets Angélus ontbreekt helaas.

De belangrijke rol die Millets Zaaier heeft

Vincent van Gogh, tekening naar L'Angélus van Millet (1880)

gespeeld wordt getoond en in de catalogus adequaat uit de doeken gedaan. Het is een motief dat door Vincent telkens opnieuw werd opgenomen met Millets voorbeeld bij de hand of op de achtergrond. Hij eindigde niet met een geheel eigen variant, maar met een vrije kopie in een eigen kleurstelling en handschrift.

In de inleiding van de catalogus gaat Louis van Tilborgh na waarin de ‘schok der herkenning’ kan hebben bestaan. Hij draagt een aantal factoren aan, zoals Millets sobere leefwijze op het land en zijn harde werken. Van Gogh zag in Millet het voorbeeld van de boerenschilder die hijzelf ook wilde zijn. Maar Van Gogh maakte een eigen ‘père’ Millet - legt van Tilborgh uit - en dat beeld berustte ten dele op enkele misverstanden. De vraag is dan welke specifieke betekenis Millet voor Van Gogh had. Volgens Van Tilborgh wilde Vincent tegenover zijn vader, dominee Van Gogh, bewijzen ‘wat het ware geloof nu werkelijk inhield’. Ook hier speelde Millet dus ongeweten een rol in een conflict tussen vader en zoon.

Een verrassende tentoonstelling met een catalogus waarin vele vondsten zijn verwerkt door Sjraar van Heugten en Louis van Tilborgh en die een eigen en originele visie uitdraagt. Geen geringe prestatie van het Rijksmuseum Vincent van Gogh in Amsterdam.