De Gids. Jaargang 151

[p. 945]

Correspondentie

Adriaan Venema
Mijn laatste woord over Martien J.G. de Jong

In mei 1987 verscheen van mijn hand in Maatstaf een artikel waarin ik de biografie van Pieter Hijmans over J.W.F. Werumeus Buning scherp aanviel. In augustus 1988 publiceerde De Gids een artikel van Martien J.G. de Jong waarin hij, het Maatstaf-artikel in de hand, mij heftig aanviel. Tot zover was er niets aan de hand, binnen een polemiek volgen de gebeurtenissen zich onontkoombaar op. Kort na het Gids-artikel verscheen maar liefst een geheel boekje, aan deze kwestie gewijd, De dichter en zijn rechters. Toen werd me het een en ander duidelijk. Het boekje was ronduit boosaardig en zat vol onwaarheden, insinuaties en ideeën over de bezettingsjaren die op z'n minst suspect waren. De agressiviteit van de hoogleraar uit Namen aan mijn adres werd in ieder geval wat verklaarbaarder bij de constatering dat hij zich onder andere had laten voorlichten door Pierre H. Dubois die mij op 4 oktober j.l. in de gpd-bladen betichtte van ‘een regelrechte schoftenstreek. Het is werkelijk perfide’ en Lambert Tegenbosch die mij op 30 oktober naar aanleiding van mijn boek Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie, deel 1 schreef mij ‘een verrader’ te vinden ‘die zo'n stuk vuil is, dat hij me ook niet treffen kan.’

Ik besloot bij de presentatie van mijn boek op 22 september (een week nadat het boek van Martien de Jong was verschenen) in te gaan op zijn kritiek. Dat verweer werd in brochurevorm uitgedeeld.

In antwoord daarop kwam Martien de Jong in oktober in De Gids opnieuw met een artikel. Wat ik vermoedde werd nu bewaarheid: hij werd niet gedreven door loyaliteit aan vrienden, niet door oprechte verontwaardiging, niet door een intense behoefte tot polemiseren, maar alleen door kwade trouw. Deze kwade trouw, in het artikel in De Gids van augustus nog gemaskeerd door een stroom van feiten, redeneringen en een indrukwekkend notenapparaat, kwam in oktober onverbloemd naar buiten. Ik zal dit aantonen. Ik volg hierbij niet de chronologie van zijn artikel. Het fraaist bewaar ik graag voor het laatst. Ik begin liever met een van de grovere gevallen van die kwade trouw.

In mijn brochure reageer ik op een aantal fouten die De Jong heeft vastgesteld in het Maatstaf-artikel, dat een voorpublikatie was van mijn boek. Allereerst stel ik vast dat hij me op een aantal fouten ‘betrapt’ die ik in het geheel niet heb gemaakt. Ik zou gesteld hebben dat Werumeus Buning meewerkte aan Groot Nederland onder ss-beheer en verder dat Werumeus Buning gelogen zou hebben over zijn deelname aan een kerstspel uit 1946. In geen van mijn publikaties heb ik een woord gerept over welke medewerking dan ook van Werumeus Buning aan Groot Nederland, laat staan dat ik van het bestaan van een kerstspel uit 1946 op de hoogte was. Mij daarvan te betichten ruikt al naar kwade trouw, omdat de argeloze lezer deze aantijging voor waar neemt. Wie neemt de moeite een Maatstaf-artikel van

[p. 946]

anderhalf jaar daarvoor ter hand te nemen? Ik attendeerde De Jong daarop. En lezen we nu in zijn oktober-artikel iets van een ‘ruiterlijke erkenning van de fout’? Deze term gebruikt hij namelijk zelf omdat ik een fout die ik had gemaakt en waarop hij me attendeerde, in mijn brochure erkende. De Jong noemt dat een ‘fatsoenlijke manier’. Hij brengt dat zelf dus niet op. Sterker: hij gaat met mijn teksten manipuleren, ervan uitgaande dat maar weinig lezers deze in een oplage van 200 exemplaren verschenen brochure in zullen zien om te controleren wat hij citeert.

Ik stel dat hij wees op een fout in het Maatstaf-artikel ten aanzien van de relatie Van Vriesland-Werumeus Buning en de verschijningsdatum van een prozabundel van Van Deyssel. Die fout had ik zelf al geconstateerd en zij keerde dan ook niet terug in de tekst van mijn boek. Daar zijn boek op 15 september verscheen en het mijne op 22 september en iedereen die iets van boeken weet, kan uitrekenen dat mijn boek ver voordat zijn boek verscheen al was gedrukt en naar de binderij gebracht voeg ik de ironische opmerking toe: ‘Ik neem niet aan dat hij wil geloven dat in de afgelopen week in mijn boek deze passages alsnog zijn gewijzigd c.q. vervallen.’ Nu slaat het roofdier toe. Wat maakt Martien de Jong daarvan? ‘Venema meldt op pagina 2 van zijn brochure dat mijn kritiek is “achterhaald”, omdat hij de betreffende passages “in de afgelopen week” alsnog in zijn boek heeft gewijzigd of geschrapt.’

Dat is nu kwade trouw. Kwade trouw om het doel te dienen dat De Jong zich heeft gesteld: aan te tonen dat ik plagiaat pleeg. Dus gaat hij verder met: ‘Hij bedoelt kennelijk te zeggen dat hij deze fouten onder invloed van mijn kritiek nog op het laatste nippertje heeft kunnen corrigeren, maar dat hem de tijd en de ruimte ontbraken mij in zijn boek daarvoor te bedanken.’

In zijn boek geeft De Jong nog een ander voorbeeld van plagiaat, en een heel kras voor wie zijn beschuldiging niet controleert. Zowel in Maatstaf als in mijn boek stel ik dat biograaf Hijmans een brief van Werumeus Buning aan het dvk een geheel andere inhoud geeft dan de uiteindelijk verzonden brief. Ik heb die brief-in-opzet vergeleken met de verzonden brief en constateer grote verschillen. Dat was mijn vondst. Martien de Jong beschuldigt me echter van plagiaat en schrijft op pagina 35 van zijn boek: ‘Wij op onze beurt hoefden gelukkig niet zoveel wetenschappelijke onderzoekingen te verrichten om hetzelfde te vinden.’ Dan verwijst hij naar catalogusnummer 26 van de tentoonstelling De nieuwe orde en de Nederlandse letterkunde 1940-1945.

Wat denkt de lezer? Daar staan beide brieven dus afgedrukt, zodat Venema zijn vergelijking rechtstreeks heeft overgenomen (zonder bronvermelding) uit die catalogus. Wat staat er in werkelijkheid? Alleen de vermelding van een brief, zonder exacte datering. Dat is alles. Bij mij staan beide brieven in extenso afgedrukt mét datum. Resultaat van eigen onderzoek. Geen plunder dus, wel kwade trouw van De Jong. Ik meld dit in de brochure. Wie mocht denken dat Martien de Jong in zijn antwoord ‘ruiterlijk’ erkend dat hij mij valselijk beschuldigd heeft, komt bedrogen uit. Hij rept van de kwestie met geen woord.

Hij bluft voortdurend. In zijn antwoord in oktober begint hij over een brief van Vestdijk die moet aantonen dat toetreding tot de Kultuurkamer gepaard kan gaan met ‘verklarende en daardoor verzachtende omstandigheden’. Dan gaat De Jong verder met: ‘Maar Adriaan Venema weet zijn lezers te melden dat ik Vestdijk “valselijk” beschuldig (p. 3) en maakt meteen van de gelegenheid gebruik om te demonstreren dat hij de door mij genoemde publikaties over Vestdijk zoal niet gelezen, dan toch op zijn minst niet begrepen heeft.’

Wie op die pagina 3 kijkt, merkt dat ik het helemaal niet over een brief heb. Ik beschuldig De Jong er juist van dat híj de door hem genoemde publikaties over Vestdijk niet heeft gelezen. Waar gaat het om? Op pagina 22 stelt De Jong dat Vestdijk zijn aanmeldingsformulier voor de Kultuurkamer had ingezonden. Het opmerkelijke in alle door De Jong ge-

[p. 947]

noemde publikaties, is juist dat wordt gemeld dat hij dat formulier niét heeft opgestuurd. Martien de Jong gaat daar terecht niet op in, want dan moet hij toegeven dat hij een fout heeft gemaakt. Hij stelt iets algemeens en insinueert nu dat hij míj op een fout betrapt, ik heb de publikaties niet gelezen, waar híj ze juist niet gelezen heeft.

Ik kom nu aan het laatste voorbeeld, want om alle voorbeelden van kwade trouw van De Jong op een rij te zetten, en vooral zijn boek staat er vol mee, is werkelijk te veel van het goede.

Werumeus Buning en Vestdijk voerden voor de oorlog een polemiek. Voor mij staat vast dat Werumeus Buning een door Vestdijk gewraakte recensie in De Telegraaf schreef. Nee, zegt De Jong, dat is niet zo, want dat blijkt ‘zonneklaar’ uit twee publikaties van na de oorlog van zowel 's-Gravesande als van Vestdijk. Beiden hadden het van Werumeus Buning gehoord. Mijn antwoord in Maatstaf daarop was ook ‘zonneklaar’. Ik stelde dat Werumeus Buning, als hij die recensie níet had geschreven bij de aanval van Vestdijk op hem die tot de polemiek leidde, gelijk had kunnen stellen: ‘Meneer, u doet maar, want ik heb dat stuk niet geschreven, dus word ik valselijk van fascistoïde sympathieën beschuldigd.’ Nee, Werumeus Buning antwoordt zonder het stuk te ontkennen. Dat is voor mij een duidelijk teken dat Werumeus Buning het stuk geschreven heeft. Martien de Jong neemt mij in het oktober-nummer van De Gids opnieuw op de hak, maar ‘vergeet’ gemakshalve dit sterke argument te noemen. Ik mocht eens betrouwbaar overkomen.

Nu komen we bij des poedels kern: de ideeen van Martien de Jong over de bezettingsjaren. Suspecte ideeën en ik toonde dat in mijn brochure aan. Daar zat De Jong mee in zijn maag. Vooral omdat hij in een discussie met mij voor de vpro, waarvan een deel in de Haagse Post van 1 oktober door discussieleider Ad Franssen is samengevat, behoorlijk was uitgegeleden. In zijn boek, en ook in zijn Gids-artikel van oktober, doet hij omzichtig over Victor van Vriesland, die hij via Werumeus Buning een ‘vreesachtige Fransche haas’ noemt. In de discussie stelde De Jong zich achter Werumeus Buning door zich af te vragen wie een betere vaderlander was ‘iemand die op z'n post blijft zitten of iemand die onderdook en zijn hand ophield voor steun’.

Ik was perplex en vroeg aan hem of hij besefte dat voor de joodse Van Vriesland er niet veel anders opzat dan onder te duiken. ‘Het verzet was toch niet verboden voor joden,’ was daarop zijn antwoord en ook: ‘Iedere verzetsman was ondergedoken en Van Vriesland was ook ondergedoken, dus als hij in het verzet had willen gaan, had hij dat rustig kunnen doen.’

Martien de Jong beweert nu dat hij Van Vriesland nergens van beticht en hij verschuilt zich geheel achter de teksten van Werumeus Buning. Maar wat moeten we dan met een zin van Martien de Jong (op pagina 73 van zijn boek) over Van Vriesland, dat deze in zijn Herinneringen vertelt dat ‘hij het als onderduiker ‘materieel heerlijk (heeft) gehad in de oorlog’? In zijn noot verwijst hij maar niet naar de bladzijde uit de Herinneringen. Dat betekent dat ik het boekje nog maar eens doorlas, overigens zonder enig verdriet. Wat blijkt? Van Vriesland maakt een duidelijk onderscheid tussen zijn leven in de bezettingsjaren vóór en vanaf zijn onderduiktijd. Dat heerlijke leven sloeg op de eerste periode, daarna leidde hij een leven ‘vol vreselijkste angst’ (pagina 108), een leven waarbij hij, als duizenden anderen ‘van de hand in de tand (heeft) geleefd, telkens weer net ontsnappend aan een arrestatie’. Ik stelde in mijn brochure dat De Jong het ‘grofst en beledigendst voor het verzet’ was in zijn uitlatingen over De Vrije Kunstenaar en De Vrije Katheder.

De Jong verweert zich nu door te wijzen op uitlatingen over Het Parool en Vrij Nederland. Over zijn ideeën over die beide bladen heb ik het niet gehad. Hij mag zich best wel verweren, want wat hij over die illegale bladen heeft gesteld, liegt er ook niet om. Maar hij begint ronduit te liegen als hij het in zijn antwoord heeft over De Vrije Katheder en de naoorlogse kunstpolitiek. In zijn boek heeft hij het over de

[p. 948]

‘illegale’ bladen, niet over de ‘ex-illegale’ bladen. En dat ik De Jong bekritiseer omdat deze het kwalijk vond dat De Vrije Katheder zijn heil zocht in het voorbeeld van de Sowjet-Unie is de zoveelste leugen. Ik noem dit niet eens. Ik stelde dat het grof en beledigend was om van De Vrije Kunstenaar en De Vrije Katheder te stellen dat beide bladen ‘minder overeenkomsten (vertonen) met de ideeën van Werumeus Buning en meer met die van de Kultuurkamer.’ En als klap op de vuurpijl heeft hij het lef om van De Vrije Kunstenaar te stellen dat het een mening heeft inzake door de overheid erkende beroepsverenigingen, een mening, zoals Martien de Jong schrijft, ‘evenals Dr. Joseph Goebbels en Dr. Tobie Goedewaagen’, waarna hij nog een sneer uitdeelt naar de meningen in de bezettingsjaren van ‘de “vent”-literatoren en antifascistische “intellectuelen”.’

De ideeën van Martien de Jong zijn ronduit beschamend en in zijn verweer heeft hij niet eens het lef ze opnieuw te tonen. Hij draait er van weg en geeft de lezer daarmee de indruk dat ik op muggen had geschoten in plaats van toe te geven dat het zijn eigen bokken waren. Ik noemde mijn brochure analoog aan zijn eerste Gids-artikel: ‘Liever waarheid dan sensatie’.

Martien de Jong zou geen Martien de Jong hebben geheten als hij in oktober niet mismoedig had vastgesteld dat ik blijf plagiëren tot in het absurde toe. Ik zou zijn titel hebben gestolen ‘overeenkomstig zijn gewoonte-zonderdankbetuiging’.

De leugens kunnen niet op, want wat schrijf ik op pagina 12? Ik noem de titel van zijn stuk in De Gids en vervolg dan: ‘Let op, ik heb nu duidelijk verteld waar ik de titel van mijn inleiding van vanmiddag vandaan heb.’

Het is om moedeloos van te worden en ik stop dan ook de opsomming met het vaste besluit me nimmer meer te storten in een polemiek met een leugenaar en behoeder van suspecte denkbeelden.