De Gids. Jaargang 151

[p. 938]

Kroniek & kritiek

Poëtisch leven
Wiel Kusters
Kopland, Hanlo, Hawinkels

Portret met asperges

En daaronder, op een gesteven laken
ook wat asperges, gerangschikt als
herinneringen aan een hand.

Zij zijn het stilst en het witst
in dit portret, zoals een hand
nooit kan zijn geweest.

Rutger Kopland

Dit kleine gedicht van op het eerste gezicht niet meer dan twee maal drie regels las ik in de catalogus van een tentoonstelling over de asperge in de kunst. Opvallend aan het gedicht is de wijze waarop het begint, alsof er al wat regels aan vooraf zijn gegaan. Die ‘verzwegen’ regels kunnen we ons voorstellen als de beschrijving van het eigenlijke portret. Het gedicht laat die beschrijving achterwege en concentreert zich op het tafellaken en de asperges, het onderste gedeelte van het schilderij. En het doet dit - dat zien we nu - door de twee strofen waaruit het bestaat, of lijkt te bestaan, tot het onderste gedeelte van zichzelf te maken. Koplands gedicht is een incompleet sonnet: wij krijgen alleen het sextet te lezen. Daarboven stellen we ons de twee vierregelige strofen van het octaaf voor: een wit vlak waarin niets en niemand zichtbaar is. Daarom is het gedicht hier afgedrukt zoals het er staat: met een leegte erboven ter grootte van twee maal vier witregels, plus het nodige wit tussen de twee niet-bestaande strofen van het octaaf en een witregel tussen dat onzichtbare octaaf en het zichtbare sextet. In de catalogus is dat niet het geval.

In het witte octaaf spiegelt zich het ‘gesteven laken’ eronder, dat nu wel sterk aan de dood doet denken. Stijf. Wit. Doek. Ik denk ook aan het schilderslinnen.

‘Portret’ is het onzichtbare portret van een afwezige. Misschien is het zelfs verzonnen: een poging in het stilleven menselijke aanwezigheid te projecteren. Dat wordt dan menselijke afwezigheid. Wij zien alleen wat asperges, iets van het goede der aarde, en die witte stengels doen denken aan de vingers van een verdwenen hand. De aspergevingers heten ‘het stilst en het witst / in dit portret’ en men vraagt zich af, of die superlatief nog reëel is in dit zo stille en witte gedicht.

*

[p. 939]

Voortreffelijke boeken

Voortreffelijke boeken kocht ik.
Zij willen graag mijn koop belonen.
Maar ongelezen wachten zij,
Want steeds verwijlt mijn geest het meest
Bij jullie - schonen.

Jan Hanlo

De boeken zijn gewillig, maar de geest is onrustig. Het verlangen geldt niet de woorden, maar de ‘schonen’. Misschien voelt de dichter zich een beetje dwaas: hij wil aan zijn voortreffelijke boeken voorbij.

Dat was een gedicht uit 1948. Twee jaar later schreef Jan Hanlo:

Liever líever

Je leest een heel dik boek
Je bent er door geboeid
En liever daarmee dan met mij
Is 't dat je je bemoeit

'k Schrijf achteraf dit op
Ik schrijf wat op papier
En liever dan de fantasie
Had ik jou levend hier

Het lijkt wel een spiegeling van het vorige gedicht. De ander, naar wie het verlangen uitgaat, zit te lezen en ziet de verliefde dichter over het hoofd. Het is niet toevallig dat deze, jaloers, daarna zelf de pen oppakt en zijn gevoelens noteert: zo maakt hij iets leesbaars, waardoor hij misschien zichtbaar wordt voor een lezende ‘jij’.

Kon de dichter zijn door hem bewonderde lezer maar zien, hem aankijken vanuit zijn letters. Ooit vertaalde Jan Hanlo een klein stukje Plato, twee zinnen: ‘Naar de sterren kijk je, Ster van mij. Mocht ik de hemel zijn, dat ik met vele ogen naar jou kon kijken.’

Ook vertaalde Hanlo iets van Strato van Sardes. Maar nu juist niet dit gedicht, dat ik tegenkwam in de door Hans Warren en Mario Molegraaf samengestelde Spiegel van de Griekse poëzie:

Boekrol, zonder afgunst prijs ik je gelukkig
wanneer een knaap je bij het lezen onder
zijn kin houdt, je aan zijn verfijnde lippen drukt,
zijn koele dij tegen je legt. Jij hebt het maar goed.
Vaak bewaart hij je op zijn borst, naast hem
op de bank mag je hem zomaar betasten.
Als het stil is, kun je over alles met hem praten;
boek, alsjeblieft, vertel over mij dan enkel goeds.

*

Een van de columns die Pé Hawinkels in 1971 bijeenbracht in Ik hau van Holland heet ‘Gebrek aan know-how bij hedendaagse individuen’. Hij vertelt daarin over een treinreis die hij al lezend had willen doorbrengen, maar die al spoedig in het teken was komen te staan van een klein blond meisje, dat hem met haar lach en haar blik in verlegenheid brengt:

‘Het meisje trok haar hoofd in achter de rugleuning: een vief, ireëel schildpadje had haar het verdwijnen niet kunnen verbeteren. Maar weg met deze ridicule associatie. Haar hoofd, groot voor zo'n kind, kwam opnieuw te voorschijn, nu opzij, in het middenpad, en weer lag daar die lach op, centraal waarin haar blauwe ogen koel & objectief mij uitdaagden. Tot een nieuwe glimlach van mijn kant, - afgebroken en hernieuwd toen zij verdween en boven weer opdook. Daar zat ik dan, en de wederzijdse glimlach, een grimas van uitbundige ernst, werd een spel: dan hier, dan daar, en weer daar, dan vlug, dan langzaam, verdween en verscheen het bleke, toch massieve hoofdje, waarvan kleur en strakke gevuldheid aan spekkersen deden denken, met die neutrale, onrustig makende ogen en die uitgelaten glimlach.

Zoiets wordt gênant, en ik probeerde te lezen, uit het raam te kijken, alles liever dan het risico te lopen door derden betrapt te worden op een flirt zonder reserves met een kind. Maar vergeefs, natuurlijk. Dwingen, meeleven, vleien, hunkeren, niet begrijpen, door-

[p. 940]

zetten, weifelen. Tot dit het meisje te weinig begon te worden. Ze sprong van de zitting, waar ze tot dan toe op de knieën op gezeten moet hebben, in het gangpad, en begon, mij voortdurend strak & stralend in het oog houdend, en steunend op de leuningen aan weerszijden van het middenpad, te huppen en te hinkelen, - draaide om haar as, drukte zich op, trok haar benen in, boog voorover, keek van onderuit, draaide, maakte figuren met haar voeten, zoals de eerste Christenen steels vissen in het zand getekend moeten hebben en meteen schichtig weer uitgewist, alleen kende ik haar tekenen niet - tot Venray danste het kind voor mij, mij onderwijl aan één stuk door toelachend en van midden daaruit koel observerend. En ik wist niet wat ik moest doen. Niet waar ik mijn handen moest laten, niet hoe ik ademhalen moest, niet hoe ik mijn gezicht moest laten blijven lachen zonder over te gaan in starre gebiologeerdheid, niet hoe ik naar buiten moest kijken zonder belachelijk of wreed te worden, niet wat ik anders moest doen.

Pas veel later viel het me in: ik had terug moeten dansen, in het gangpad, met alle virtuositeit die mijn motoriek maar opbrengen kan.’

Als ik over dit tafereeltje nadenk, vult het zich met een heel bijzondere symboliek. En dan doel ik niet zozeer op de Salomé-achtige trekken in Hawinkels' beschrijving van het dansende meisje - eerder in zijn verhaal heeft hij quasi terloops verteld dat hij bezig was Salome van Oscar Wilde te lezen - maar heb ik vooral de laatste zin op het oog. Hij had moeten dansen ‘met alle virtuositeit’ die zijn motoriek maar opbrengen kon, vindt hij zelf. Even virtuoos dus als het meisje dat hem zo zwaar in verlegenheid brengt door hem aan één stuk door toe te lachen en hem ‘van midden daaruit’ - want zo staat het er - koel te observeren.

Pé Hawinkels was een taalvirtuoos en daarvan was hij zich ten volle bewust. In een brief aan Paul Beers, opgenomen in De Revisor van februari 1976 en geschreven naar aanleiding van Beers' recensie van zijn Zauberberg-vertaling, schreef Hawinkels over de virtuositeit van Thomas Mann - en men hóórt dat het hier ook over zijn eigen schrijven en vertalen gaat: ‘Ik weet wel, dat iedere vorm van virtuositeit iemand tegenwoordig kwalijk genomen wordt, dit waarschijnlijk in verband met de alles verziekende gelijkheidsmanie die momenteel allerwegen woekert zoals weleer de tering op de Toverberg, maar om te beginnen is meesterschap geen privilege van de “burgerlijke klasse”, wat jij impliciet beweert.’ Ik zei het al: men kan hier gemakkelijk een verwijzing naar Hawinkels' eigen virtuositeit in horen. Want waarom zou de mens bescheiden zijn?

Maar waarin bestond Hawinkels' virtuositeit nu eigenlijk? Was het een spelen en jongleren met gedachten en ideeën? Het was, denk ik, vooral een meesterschap over de taal, in al haar registers. Zijn virtuositeit had met vormen te maken, eerder dan met de inhoud daarvan. Het kunstige dansen en zwieren van zijn soms pagina's-lange zinnen, bij voorbeeld in de Autobiografische flitsen en fratsen, heeft dikwijls bijzonder veel weg van fluiten in het donker. Het fantastische en benijdenswaardige elan van zijn taal lijkt te wijzen op een essentiële of existentiële leegte, een leegte die zich elk moment dat wij niet met betekenis vullen, pijnlijk aan ons opdringt en die daarom voortdurend en met spoed gevuld moet worden. Woorden geven, zo lijkt het, tenminste nog enig gewicht aan de ondraaglijke lichtheid van het bestaan. Liturgie van de taal. Onafzienbare, onnavolgbare volzinnen, dansend en cirkelend rond een onrustbarende leegte, een metafysisch ‘niets’, waar zich ooit de god van onze jeugd heeft opgehouden. Een niets dat naar ons lijkt te kijken, verleidelijk en dreigend. Een niets dat ons wereldbeeld bepaalt.

Want als ik mij niet vergis, bestaat de inhoud van Hawinkels' werk voor een groot deel uit ‘inhoudloosheid’ en is dat er de paradoxale betekenis van. Het is, denk ik, ook de achtergrond van Hawinkels' hang naar virtuositeit.

Als ik zijn verhaal over het dansende meisje lees, dan zie ik hoe hij tot twee keer toe de uitdagende ogen van deze kleine Salomé, die

[p. 941]

hem zijn hoofd doet verliezen, centraal in haar lach situeert. Dat is een merkwaardige manier van zeggen. En het betekent wat. Ik stel het mij letterlijk voor: een observerend oog in een lachende mond. Mond en oog hebben een vergelijkbare vorm. Moet hier nu Sigmund Freud te hulp worden geroepen, die ons ook nog op de vagina wijst? Of kijkt Hawinkels hier naar een variant van het Oog in de Driehoek? Per slot van rekening brengt hij ons zelf het teken van de Vis in herinnering, zonder de figuren die het meisje met haar voeten tekent als zodanig te identificeren.

Hoe dit ook zij, Hawinkels' turbulentie was groot, indrukwekkend en fascinerend. Maar ergens in die turbulentie moet een stille kern aanwezig zijn geweest, een plaats voor geheimen, een plek waar aan het leven geleden werd. Dat klinkt pathetisch, maar ik lees het in zijn werk.

Een leegte, een windstil centrum, als het oog van een cycloon.

Rob Scholte, Utopia, 1986. Museum Boymans van Beuningen, Rotterdam