De Gids. Jaargang 151

[p. 933]

Selma Leydesdorff
Alledaags antisemitisme

‘Voor ik begin,’ zei de klusjesman die voor mij een kast zou bouwen, ‘voor ik begin met het werk wil ik je iets vragen. Ik zie aan je boeken dat je joods bent,... je bent toch ook wel solidair met de Palestijnen?’

Sinds kort is het kennelijk eerder aan mijn boekenkast dan aan mijn uiterlijk te zien dat ik joods ben. Antisemitisme? Ik weet alleen dat ik niet wil dat hij mijn kasten bouwt.

In de pauze van een spreekbeurt in een noordelijk oord over vooroorlogs joods Amsterdam komt een oude meneer mij complimenteren. Hij heeft veel van mijn soort meisjes gered... destijds. Ik voel een vraag om dankbaarheid; met zijn verleden staat hij boven alle verdenking en verdient hij respect.

‘Mijn moeder heeft hij niet gered,’ denk ik, ‘en zo vele anderen niet.’ Maar ik ben kennelijk als persoon tot levenslange dankbaarheid gedoemd.

In deze twee korte beschrijvingen van voor mijn gevoel gewone belevenissen komen de dilemma's van de verhouding tussen joodse en niet-joodse Nederlanders tot uiting. In beide gevallen was één van de twee zich niet bewust bij de ander een licht gevoel van onbehagen op te wekken. Het is te gemakkelijk de misverstanden tussen joden en niet-joden af te doen met woorden als: weer oplevend antisemitisme, het is nu wel genoeg, dat is een daad van antisemitisme, of andersom: ze willen zich niet aanpassen, zijn ze nu solidair met Israël of met Nederland, en zijn ze dan toch niet te vertrouwen?

Het gaat om woorden en formules waarmee men verschillende gevoelswerelden, herinneringen, angsten en geschiedenissen gestalte geeft. Het zijn geen uitingen van een bewuste politieke beweging, maar van onbegrip over de betekenis en geladenheid ervan. Een impliciet oordeel belemmert nog langer te zien wat er achter al die uitspraken schuilgaat. Haast onaantastbaar is daarbij de mythe van de Nederlandse gastvrije samenleving waar iedere vreemdeling welkom is en op den duur geïntegreerd kan worden, een mythe die gebaseerd is op de geschiedenis van Nederland als ‘gastvrij’ voor joden en voor allen die er een toevlucht zochten. Het is een mythe die op dit moment wordt ondergraven door de ongelooflijke problemen die dezelfde samenleving heeft met de integratie van zogenaamde allochtonen. De massa is zich nooit te buiten gegaan aan pogroms, en velen hebben door de eeuwen heen rust gevonden in deze relatief kalme oase van tolerantie.

Recent zijn met name joodse historici begonnen te knagen aan dit beeld van Nederland als tolerante samenleving. Alsof met een nieuw bewustzijn dezelfde geschiedenis nog een keer geschreven moet worden. In de gastvrije Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden blijken dingen over joden geschreven te zijn die ons met de kennis van wat erna kwam de haren te berge doen rijzen. Joden werden vergeleken met een lagere diersoort en waren niet te vertrouwen. Deze historische revisie leidt tot een veelvormiger beeld waarin joden het toch moeilijker hadden dan men op het eerste gezicht zou vermoeden. Het gaat

[p. 934]

daarbij evenwel niet alleen om een wetenschappelijke bijstelling van een geschiedkundig beeld, maar om veel algemenere en meer politieke vragen over het historische karakter van de Nederlandse samenleving. Nu, veertig jaar na de Tweede Wereldoorlog, blijkt het weer mogelijk met elkaar over dit soort zaken van mening te verschillen. Het is een emotioneel geladen debat dat refereert aan verschillen in zelfopvatting en verschillen in identiteit.

De vraag dringt zich op waarom deze schaduwzijde van de geschiedenis vergeten is. Waarom is het zo nodig aan een mythe te knagen, en wat houdt haar in stand? Het antwoord daarop is gecompliceerd en heeft alles te maken met het zelfbeeld van de Nederlander. ‘Nederland is een klein landje dat in sommige dingen groot kan zijn,’ zou men plat kunnen zeggen. Tegenover dat heel kleine moet wel iets heel groots komen te staan. Dit positieve zelfbeeld van de moedige strijder die als een Hans Brinker de stroom tegenhield bepaalt ook het zelfbeeld over de oorlog. Ondanks de grote overmacht van de Duitsers is men niet voor de terreur gezwicht. Eerst bij de Grebbeberg, later door aan de goede kant te blijven staan. En natuurlijk was iedereen tegen de deportatie van joden.

Joden: dat is de oorlog. Was men goed of fout? Natuurlijk was iedereen goed, en eigenlijk ook bij het verzet. Zeker in de laatste dagen! Aan deze manhaftige mythe wordt niet alleen door joodse historici geknaagd, maar ook door hen die zich met hernieuwde belangstelling bezighouden met het dagelijks leven in de Tweede Wereldoorlog. Moderne studies maken in ieder geval duidelijk dat men toen heeft geprobeerd dóór te leven. Collaboratie was taboe, maar expliciet verzet kon deze poging om zo rustig mogelijk te leven verstoren. Door dergelijke studies is het beeld van het bezette Nederland op één lijn gesteld met dat van een aantal andere bezette landen. Van een zelfbeeld waarin alle Nederlanders achter het verzet stonden, en in ieder geval aan de zogenaamd goede kant, komt men allengs tot het inzicht dat niet op alle momenten tijdens de bezetting verzet mogelijk was. Men moest voortleven, er moest brood op de plank komen en niet iedereen kan de held uithangen, wordt verontschuldigend opgemerkt.

Het onaantastbare beeld van het verzet is ontluisterd. Dat onbespreekbare waarover men verneemt door protesten van verzetsorganisaties die om de zoveel tijd hun verontwaardiging uiten over het pensioen van de weduwe Rost van Tonningen of over de bureaucratie bij de toekenning van oorlogspensioenen... Ze zijn er wanneer er herdacht wordt, in eerbiedwaardig gevechtstenue op 4 mei, en als gestaalde kaders bij de jaarlijkse herdenking van de Februaristaking. Kennelijk zijn ze een uitzondering; en ze blijken heel verschillende motieven gehad te hebben, waarmee ik niet altijd sympathiseer.

Nederland was goed voor de joden... Het is een geruststellende gedachte, ondanks al die nieuwe kennis. Ook al heeft hier het ambtenarenapparaat meegewerkt aan de geruisloze isolatie van joden aan het begin van de oorlog, en hebben de treinen haast deutsch pünktlich gereden; net zoals de trams. Toch doen Nederlanders gevoelsmatig niet onder voor Denen. Dat komt doordat men niet weet hoe die hun boten vol joden over de Sont naar het neutrale Zweden smokkelden, en hoe een heel bezet land verzet pleegde.

Er is van alles aan de hand met de herinnering aan de oorlog. Maar voornamelijk bestaat er verwarring die wordt toegedekt door dat waar men het over eens is. Men betwist elkaar de ware kennis over hoe het toen zat; hebben de ooggetuigen gelijk, de historici, welke historici, hoe moeten de accenten worden gelegd? Er zijn ooggetuigen die ontroerende en fascinerende boeken hebben geschreven over dat wat niet onder woorden te brengen is. Primo Levi is één van hen. Levi's werk is vooral interessant om wat niet wordt gezegd. Beschrijvingen van de gruwelen die op iedere pagina en in ieder woord aanwezig zijn worden niet gegeven. Beelden worden niet alleen indringend door wat verteld wordt, het gaat ook om andere beelden waaraan zij refereren, en

[p. 935]

om de gaten in het verhaal. De woorden krijgen hun betekenis in een context van wat we weten. Tegen die achtergrond staat een mens met ongelooflijk veel veerkracht, die afstand neemt en alsnog observeert. Maar er zijn ook anderen: de oorlogsboekenindustrie scheidt ook larmoyante getuigenissen af, waarin het recht van weten en oordelen wordt opgeëist. In Amerika is er zelfs al sprake van een Holocaust wave die big business is. Wie die scene een beetje kent weet hoe weinig waarachtigs daar over is. De getuigenissen die zo de moeite waard zouden kunnen zijn, werden vlakke verhalen die in holle woorden een niet verwerkt verdriet versluieren.

Het zelf meegemaakt hebben biedt kennelijk niet voldoende houvast, en overtuigt niet langer. Toch beroepen velen zich op hun ervaringen in de oorlog om het gelijk aan hun kant te krijgen of onaantastbaar te zijn in hun meningen. Deze redenering doortrekkend zou oordelen over de oorlog nadat een getuigende generatie is uitgestorven niet meer mogelijk zijn. Wij historici worden werkloos of gaan over de toekomst schrijven. Ik wil hiermee overigens niets afdoen aan de betekenis van de getuigenissen door hen die ‘het’ hebben meegemaakt. Lanzmans Shoah is daarvan het beste bewijs.

Dit het zelf meegemaakt hebben is een belangrijk argument, op basis waarvan het debat over antisemitisme gevoerd wordt. Wij waren goed in het verzet, wij joden waren slachtoffers. En wie het niet zelf heeft meegemaakt kan zich beroepen op een collectieve herinnering. Persoonlijke herinneringen zoveel jaar na dato zijn een amalgaam tussen dat wat men als episodisch zou kunnen beschouwen (het feitelijke, tijdelijk duidelijk te herinneren moment) en de semantische betekenis die daaraan gegeven wordt. Herinneringen worden bepaald door de positie die iemand op dit moment heeft, én zij maken deel uit van de collectieve herinnering. Een collectieve herinnering is iets heel anders, men heeft iets niet zelf meegemaakt. Maar men weet iets over het verleden op basis van wat verteld is door de anderen en van hetgeen gewoonlijk verteld wordt.

Bij een korte vergelijking die ik een tijd geleden met een andere historica maakte tussen de herinnering aan de Februaristaking van door haar geïnterviewde communisten en van de door mij geïnterviewde joden leek het soms over een totaal andere gebeurtenis te gaan. Zij had te maken met mensen die de verwerking hadden ingevoegd in Paul de Groots schema van deze staking als eerste stap naar een nationaal verzet. Mensen die hadden geloofd in een politiek systeem dat hen soms ook weer bedrogen had, en dat soms ook verguisd werd. Er bestond historische literatuur, zoals het werk van Sijes, waarin de staking ook wordt gezien als een terechte arbeidsonrust, maar waarbij deze niet wordt geplaatst binnen het communistisch nationaal kader. Die kennis deed er niets toe; het nationale communistische beeld domineerde. Ik had te maken met mensen die wisten, uit ervaring, hoe weinig die staking geholpen had. Er was hun geleerd dat het belangrijk was. Dat wisten ze dan ook. Maar voor hun gevoel was het niet belangrijk, de solidariteit was te weinig ondervonden toen de mensen achter de ramen toekeken hoe zij uit hun huizen werden gehaald.

De verschillen tussen herinneringen zijn in dit geval wel heel pregnant. Een factor daarbij is het feit dat de herdenking van de Februaristaking lange tijd inzet is geweest van ongelooflijke ruzies tussen communisten en socialisten. Zo vond ik in het notulenboek van de ooit zoveel joden tellende PvdA-afdeling in Amsterdam Oost in 1949 na een vraag aan het afdelingsbestuur om de Februaristaking te herdenken de volgende opmerking: ‘dat de herdenking geheel niet leeft in ons midden; daarom zijn wij er stilzwijgend aan voorbijgegaan. Het volgend jaar krijgen de communisten geen toestemming meer deze staking openlijk te herdenken.’ Een dergelijke opmerking is in hoofdstedelijke PvdA-kringen op dit moment ondenkbaar. Men herinnert zich nu juist wel een grote solidariteit.

Het verschil in de herinneringen van joden en niet-joden bestaat, ook bij hen die na de

[p. 936]

oorlog geboren zijn. Ook mijn generatie is opgevoed met oordelen die aan de hand van de oorlog gemaakt worden. Die bepalen de normen waarmee men dient te leven. Ik heb het zelf jarenlang moeilijk gevonden om de Russen, die mijn moeder bevrijd hadden, als dreiging te zien. Integendeel, ik keek graag naar heroïsche Russische oorlogsfilms, en had een voor mij beeldende, maar vermoedelijk vooral door de verfilming van romans als Dokter Zjivago bepaalde visie op de weidsheid van het Russische landschap. Veel later heb ik me gerealiseerd dat het in Siberië nog kouder was dan in Polen.

De oorlog is voor joden, onverwerkbaar, een veel eenduidiger caesuur dan voor nietjoden. Men was slachtoffer, en de jongere generatie wil dat niet langer zijn. Tot voor kort kon men op twee manieren aan ‘de door anderen opgelegde lotsverbondenheid’ ontkomen. Ten eerste door te vertrekken naar Israël: een versterking. Ten tweede, het alternatief, door zich aan te passen aan de Nederlandse ‘gastvrije’ samenleving: een ontkenning. Beide opties zijn inmiddels minder open, een derde weg is moeilijk te vinden en misschien nog wel moeilijker te leven. Israël is ondanks het feit dat de mode om te twijfelen aan het bestaansrecht ervan voorbij is, geen echte mogelijkheid. En, zoals ik al eerder schreef, integratie is moeilijk. Je blijft nu eenmaal altijd een jood in de ogen van anderen. Zo is mij tijdens de affaire Fassbinder, waarmee ik om allerlei redenen niets te maken wilde hebben, steeds als jodin gevraagd wat ik ervan dacht. Andere joden verzekerden mij dat zij er ook zo'n last van hadden. Ik werd opgebeld over Croiset, terwijl ik hem niet ken, door mensen met wie ik nooit over het jood-zijn praat, maar bijvoorbeeld uitsluitend over koken of sport. Het was in die zwart-wit situatie niet mogelijk te abstraheren van de actuele politiek, en dus zweeg ik liever. Er was een sentiment dat ik met de actievoerders deelde, een wanhoop over de mogelijke en onmogelijke integratie. En een referentie aan een niet begrepen herinnering, die deel uitmaakt van de realiteit van alledag. Die herinnering maakte dat veel mensen die ik ken in die dagen overstuur raakten en de opkomst van een nieuw soort antisemitisme vreesden. Deze gevoelens werden niet begrepen of vervormd tot woorden over leed en oorlog, die door hun gebrek aan analysekader niet anders dan als clichés konden overkomen.

Het ongevoelige van niet-joden, die op een keurige toon zeiden alle begrip te hebben voor de gekwetste gevoelens, was vermengd met een schuld waarop niet-joden vaak worden aangesproken. Joden en schuld, dat is misschien een Nederlandse combinatie. Het is als Nederlander ook moeilijk te leven in een wereld waarin iedereen goed was, terwijl die mythe steeds doorzichtiger wordt. Ik ben dan ook steevast upset over de schuldbelijdenis van de christelijke kerken in de joods-christelijke dialoog. Alsof schuldbelijdenis ons een stap verder helpt!

De herinnering verschilt, de rouw wordt op een andere manier verwerkt, en joden en nietjoden hebben hun beeld van de wereld op verschillende manieren laten bepalen. Ik realiseerde mij dat toen ik voor het eerst in Jeruzalem in Yad Washem, de grote gedenkplaats van de moord op joden, rondliep. Ik, die nota bene geschiedenis gestudeerd had, werd daar geconfronteerd met een nieuw soort kijken naar die oorlog. Ik had geleerd dat er uit Nederland zoveel joden waren gedeporteerd, en in boeken had ik ook wel de aantallen uit andere landen gelezen. Maar ik had de optelsom nooit gemaakt, en had de zes miljoen nooit afgezet tegen de totale joodse wereldbevolking. Het was gewoon nooit bij me opgekomen. En op de een of andere manier ontroerde het om enorme aantallen joden nu eens niet te zien vergelijken met naties, maar met andere joden die in andere landen leefden. In verafgelegen plaatsen als Jemen of Turkije; landen waarvan ik de geschiedenis nauwelijks ken. Het was een nieuw soort inzicht dat ik ook kreeg bij het lezen van Ferdinand Braudels werk over de Middellandse Zee, waarin hij zo prachtig liet zien dat dit gebied geografisch een eenheid was. Hoe de kruiden uit Libanon ver-

[p. 937]

kocht werden in de middeleeuwse straten van Cordoba, en hoe het ijs uit de bergen in alle landen op dezelfde manier naar de rijkaards in de dalen werd vervoerd. Geografische eenheid kan op verschillende manieren worden opgevat.

Werd er maar tijdens al die ‘affaires’ minder gepraat over schuld of pijn, maar over de realiteit van een andere kijk op de geschiedenis en een ander soort collectieve herinnering. Het ontkennen daarvan heeft een aantal mensen, onder wie ikzelf, er ook toe gebracht een paar jaar geleden de bundel Israël een Blanco chèque uit te brengen. Het initiatief daartoe werd genomen in de nadagen van de inval in Libanon. In die tijd leek er vooral bij links de behoefte te bestaan om zich te buiten te gaan aan platitudes over joden. Solidariteit met de Palestijnen (het was in die tijd net zo onduidelijk als nu wie daarmee precies bedoeld werden) werd vertaald in anti-Israël, verglijdend naar antijoodse leuzen. In Israël een Blanco chèque heeft een aantal mensen de gevoelens van toen onder woorden proberen te brengen. Het ging hun om loyaliteit met alle verdrevenen, ook Palestijnse. Voor de helft is de bundel ook gewijd aan de oorlog. De bundel staat niet op zichzelf: in de meeste Westeuropese landen zijn opstellen over die ambivalenties verschenen.

Het debat over Israël blijkt niet te scheiden van het denken over antisemitisme, dat op zijn beurt verweven is met de grote moord, die joden nog vers in het geheugen ligt. Niet alleen joden leggen deze verbindingen, ook de nietjoden doen het. Bijvoorbeeld wanneer zij zich afvragen hoe het kan dat joden, die zelf zo geleden hebben, met knuppels op Palestijnen slaan. In de eerste plaats sla ik niet met die knuppel. Ten tweede ben ik daar tegen, en wens ik niet gedwongen te worden me te verontschuldigen.

Grapjes over joden zijn geen uitingen van antisemitisme, Max Tailleur bedacht ze zelf. Maar ik heb liever niet dat ze in mijn omgeving gemaakt worden. Wanneer mijn kapper mij verbaasd zegt dat mijn boek eigenaardig is omdat hij dacht dat alle joden rijk waren, zoek ik een andere kapper. Als een echte fascist college bij me loopt, zet ik hem in Nederland de ‘klas’ uit. Het is hier geen Frankrijk en men kan ‘het’ ontlopen. Er bestaat geen geaccepteerd antisemitisme, en niemand kan hier promoveren op een proefschrift waarin wordt aangetoond dat Auschwitz een leugen is. Sommige dingen die op het moment in de Duitse ‘Historikerstreit’ gezegd worden, neemt in Nederland geen enkele fatsoenlijke historicus in de mond. Hooguit is er verschil van mening over de wijze waarop aan beelden over het verleden geknaagd wordt.

Antisemitisme is er wel in de vorm van een dom vooroordeel en een dom uitsluiten van elkaar; het is daarom ook weg te denken uit de dagelijkse ervaring. Tot het hinderlijk wordt. Maar de oorlog bestaat in Nederland iedere dag. In dat klimaat valt er over joden nauwelijks te denken als over een van de vele minderheden. Toen joden door antifascisme-comités in Amsterdam werden opgevoerd als een van de minderheden die beschermd moesten worden, schreven er zelfs mensen brieven dat zij daar niet toe gerekend wilden worden. Ze waren hier toch al eeuwen en veel meer geïntegreerd dan al die nieuwkomers!

Soms proberen mensen mij uit te leggen hoe onderdrukt joodse vrouwen zijn of hebben ze medelijden met de kinderen in de strenge kleren die in sommige joodse orthodoxe milieus gedragen worden. Ik verzoek ze dan meestal jood te vervangen door Turks, Hindoestaans of Marokkaans. En ik vraag hun dan naar hun oordeel. Vaak volgt er dan een verhaal over andere culturen en manieren van samenleven. Ach, mij lijkt een hoofddoekje ook niet leuk. Maar oordelen daarover is toch veeleer intolerant en dom dan antisemitisch?